Куобах эстиэҕиттэн Саха сиригэр биир сүрүн бултанар кыыл туртас буолла. Урут, тоҕо эрэ бу кыра таба бииһин ууһа айылҕаҕа олус аҕыйах эбит буоллаҕына, кэлин лаппа эбилиннэ. Син уруккута куобах, билиҥҥитэ кус-хаас, анды курдук бултанар төрүт үгэс буолла диэтэххэ, бука, сыыспаппыт буолуо. Дьэ, бу кыыл биһиэхэ хантан кэллэ, элбииригэр, төрүүрүгэр-ууһууругар туох дьайарый, тыйыс тымныыны хайдах туорууруй?
Ол туһунан уонна онтон да атын туртас айылҕатын, майгытын-сигилитин туһунан биһиэхэ сиһилии кэпсээри, сырдатаары Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун ыстаарсай үлэһитэ Александр Валерьевич Аргунов кэллэ.
Кини Саха сирин туртаһын анаан-минээн үөрэппит-чинчийбит, 2009 cыллаахха «Экология сибирской косули в Центральной Якутии» диэн хандьыдаат дьиссэртээссийэтин көмүскээбит учуонай-биолог.
– Александр Валерьевич, туртаһы анаан үөрэппитиҥ хас сыл буолла?
– Туртаhы үөрэппитим сүүрбэттэн тахса сыл буолла, 1998 сылтан саҕалаан.
– Туох санааттан оннук дьарыктанан барбыккыный?
– Туртаhы чинчийиим саҕана бу кыыл күүскэ тэнийэн, ахсаана элбээн эрэр кэмэ этэ. Дьоҥҥо бултанар көрүҥ быhыытынан суолтата улааппыт. Ол барыта бу кыылы чинчийиигэ төрүөт буолбута. Уонна туртас Саха сиригэр дириҥник чинчийиллэ илик кыыл этэ.
– Хас сыллаахтан Саха сиригэр элбээтэ?
– Саха сиригэр 1950-с сыллартан биллэн барбыта. Амыр тардыытыттан уонна Предбайкалье диэкиттэн миграциялаан, тэнийэн кэлбитэ.
– Куобах эстэн, ол оннугар туртас кини аһыыр ыырын (кормовая ниша) баһылаата диэн этиигэ төһө сөбүлэһэҕиний?
– Туртас куобаҕы кытта аhылыктара тус-туспалар, чуолаан кыhын. Бу икки харамай сайын иккиэн оту сииллэр, ол гынан баран сайынын от дэлэй буолан, бэйэ-бэйэлэригэр мэһэйдэспэттэр.
– Билиҥҥи туругунан Саха сиригэр ахсаана төһөнүй?
– Саха сиригэр билигин быhа холоон 25-30 тыhыынча курдук.
– Илин эҥээртэн ураты атын улуустарга төһө үөскүүрүй?
– Туртас, Саха сиригэр чуолаан киин улуустарга үөскүүр, төрүүр-ууһуур. Бүлүү улуустарыгар аҕыйах. Бэйэтин айылҕатынан бу кыыл чараас хаардаах, элбэх аhаҕас сирдээх сири-уоту сөбүлээн ыырданар. Холобур, онно Илин Эҥээр алаас сирдэрэ ордук барсаллар. Бүлүү улуустарыгар хаара халыҥ буолан, туртас онно соччо тэнийбэт.
– Сылга хаста төрүүрүй? Ол ахсааныгар дьайар дуо?
– Туртас бары туйахтаах кыыллар курдук сылга биирдэ төрүүр. Үксүгэр икки оҕолонор. Ардыгар үс-түөрт, бэл биэс оҕолонуон сөп. Ол иhин, туртас туйахтаах кыыллартан саамай элбэх төрүөхтээх. Ахсаана аччыыр да түгэнигэр, түргэнник сөргүтэр. Кыhын устата элбэх туртас охтон өллөр даҕаны, сыл аайы төрүөҕэ элбэх буолан эстибэт.
– Саха сиригэр саҥа булт сокуонунан туртас үөскүүр сирдэригэр аһатар-харайар дьоҥҥо күһүнүн лиссиэнсийэ биэрэр буоллулар. Оннук үлэлэри кыһыҥҥы эрэ кэмҥэ ыытыахха син дуу, эбэтэр дьыл сылаас кэмигэр эмиэ дуу?
– Туртаhы уонна атын да бултанар кыыллары аhатыы «биотехническай үлэ» диэн аатыраллар. Сайын эрдэ от, хатыҥ, талах лабаата (веник) бэлэмнэнэр уонна кыhын кыылларга эбии аhылык быhыытынан бэриллэр. Маны таhынан кыылларга туус, комбикорм уонна да атын эбии аhылыгы биэриэххэ сөп. Булт хаhаайыстыбаларыгар бу олус наадалаах тэрээһиннэр буолаллар. Маннык үлэни наар ыытар буоллахха, кыыл тымныы кыhыммытын этэҥҥэ туоруур, ахсаана элбиир кыахтанар.
Оттон булка лиссиэнсийэ туһунан этэр буоллахха, ол – чахчы. Былырыыҥҥыттан оннук сокуон олоххо киирэн үлэлээн эрэр. Быйыл кыһын бултанар сирдэргэ туртаһы эбии аһаппыт, биотехнияҕа үлэлэспит дьон, Булт хаһаайыстыбатын департаменыгар үлэни ыыппыттарын туоһулуур биидьийэлэрин, хаартыскаларын тиксэрэн, тустаах докумуоннары толорон, анал лиссиэнсийэҕэ тиксиэхтэрин сөп.
– Туртас сүүлэр кэмэ хаһан киирэрий?
– Бу туйахтаах кыыл сүүлэр кэмэ атырдьах ыйын 20-тин диэки саҕаланар уонна балаҕан ыйын ортотугар бүтэр. Күһүөрү, киһи сир астыы, кустуу сылдьан атыыр туртас киэһэ борук-сорукка, хараҥаҕа алаас тула хаама сылдьан орулуур саҥатын үгүстүк истиэн сөп. Билбэт дьон ханнык эрэ адьырҕа кыыл саҥатыгар холоон куттаналлара да баар суол.
– Бултанар болдьохторо икки тус-туһунан кэрдиис кэмнэргэ арахсаллар эбит?
– Оннук. Икки тус-туһунан кэмнээх-кэрдиистээх. Лиссиэнсийэнэн, нууччалыы эттэххэ “на реву” (атыырын эрэ) уонна көннөрү бултааhын (бары туртастар) диэн көрүҥнэр бааллар:
Атыыр туртас орулуур кэмигэр (на реву) бэриллэр лиссиэнсийэ эрдэ күһүн бэриллэр уонна биир ый эрэ болдьохтоох көҥүллэнэр. Атырдьах ыйын 20 күнүттэн балаҕан ыйын 20 күнүгэр диэри.
Оттон уопсай туртаһы бултааһын, арыый уhун болдьоххо бэриллэр. Алтынньы 1 күнүттэн ахсынньы 25 күнүгэр диэри.
– Сокуоннайа суох туртаһы бултаатахха ыстарааба? Атыыра, тыһыта?
– Сокуоннайа суох туртаhы бултаатахха улахан ыстараап төлөнүллэр.
Уопсай бултанар сирдэргэ: тыhы туртаска – 200000, атыырга 120000 солкуобайга диэри буолуон сөп.
Оттон ордук харыстанар айылҕа территорияларыгар (особо охраняемые природные территории) сокуоннайа суох бултааhын иhин: атыыр туртаска – 200000, тыhы туртаска 280000 солкуобай буолар.
– Кыһынын, сүүһэ кырыарбыт туртас тоҕо өлөрүй? Дьон суолга, алааска маннык турукка киирбит кыыллары элбэхтэ көрсөр.
– Кыhын сүүһэ кырыарбыт туртас охтон өлөр. Бу төрүөтүнэн ырыганнааhын буолар, кыыл этэ-сиинэ итиитин кыайан туппат, регуляциялаабат буолар. Сүнньүгэр, көхсүгэр хаар олорбутун кыайан уулларбат. Маннык көстүү сылгыга эмиэ баар, эдэр сылгыларга чуолаан. Ол иһин маннык ырбыт сылгылары эрдэ көрөн-харайан эбии аhаппатахха охтон өлүөхтэрин сөп.
Оройугар муус олорбут туртаhы быыhыыр күчүмэҕэйдээх соҕус буолар. Тоҕо диэтэххэ, аhара ырбыт туртас бэттэх кэлимиэн сөп. Чинчийии көрдөрөрүнэн, ити курдук ырбыт туртастар силиилэрэ быстан хаалар эбит, силии оннугар хааннаах чэлкэх эрэ баар буолар (бу ырыганнаан өлбүт туртастар анаалыстарыттан). Ол гынан баран, Хаҥалас улууhугар баар сылгы базатыгар сылгыhыттар, биир быстарбыт туртаhы бүөбэйдээн, аhатан-сиэтэн быыhаан турардаахтар. Мин санаабар, кэмин куоттарбатахха сорох туртастары өрүһүйүөххэ сөбө буолуо.
– Онуоха маарынныыр өссө биир ыйытыы. Билигин тыаҕа ийэтэ суох туртас оҕотун буллахха хайдах гыныллыахтааҕый? Холобур, бу сайын икки эдэр дьон өрүс арыытыгар лууктуу сылдьан, туртас оҕотун булан, ийэтэ суох хаалбыт диэн аһынаннар «Орто Дойду» зоопаркатыгар туттарбыттара социальнай ситимнэргэ киэҥник тарҕаммыта. Маннык түгэҥҥэ оннугар хаалларар ордук дуо, «тыытыллыбыт туртас оҕотугар ийэтэ төннүбэт» дииллэрэ төһө оруннааҕый?
– Айылҕаҕа сылдьан туртас оҕотун буллахха – тыыппат ордук. Дьиэҕэ-уокка илдьэ барар биллэн турар улахан сыыһа быһыы. Ийэтэ син биир ханна эрэ аттыгар сылдьар. Ийэтэ тыыннаах буоллаҕына, оҕотун быраҕан барбат. Арай, киhи кини оҕотун дэлби тыыттаҕына, үлбүрүйдэҕинэ тыhы туртас оҕотугар төннүмүөн сөп.
– Туртаһы таарыйбычча, кыра таба бииһин ууһугар киирсэр бүүчээн кыылы эмиэ ахтан аһарыах. Билигин кини туруга хайдаҕый?
– Сэбиэскэй кэмнээҕи биолог-учуонайдар кинигэлэриттэн көрдөххө, бүүчээн Саха сирин киин өттүгэр 60-70 сс. саҕалаан биллэн барбыт. Ол эрээри Ютуб ханаалга «Дневник эвенка» диэн булчут биэриитин ыытар Анатолий Иванов-Лээги этэринэн, кини дьоно, көс эбэҥкилэр, өссө 1941 сыллаахха Амма өрүс төрдүнэн бултуу сылдьан, сүүрбэччэ бүүчээни ылбыттаахтар эбит. Ол аата бүүчээн уруккуттан баар.
Дьиҥэр, “бүүчээн хайаҕа эрэ олохсуйар кыыл” диэн өйдөбүл баар. Онон кини кэнники сылларга киин улуустарга, алаас сиргэ, көстөр буолбута дьикти диэххэ сөп. Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Уус Алдан, Амма, Таатта кырыы нэһилиэктэрин тыаларыгар төрүүрүн-ууһуурун, дьон-сэргэ көрөрүн билэбин.
– Туртаһы бултааччыларга тус бэйэҥ баҕа санааҥ?
– Булчуттар булка-алка харыстабыллаахтык сыhыаннаhыахтарын наада, тоҕо диэтэххэ, туох барыта аччыыр, бүтэр уhуктаах. Сир ылан бултуур хаhаайыстыбалар бэйэлэрин сирдэригэр кыылы-сүөлү эбии аhатыынан (биотехния үлэлэринэн) ылсан дьарыктаныахтарын наада, ити хайысха бултанар кыыл элбииригэр олус көдьүүстээх буоларын, киэҥ Арассыыйа сиригэр-уотугар кытаанахтык атахтарыгар турбут булт хаһаайыстыбаларын бүгүҥҥү бигэ туруктара ырылхайдык көрдөрөр.
– Александр Валерьевич, интэриэһинэй сэһэргэһииҥ иһин махтанабын!
Чаҕыл.
