Киин Саха сиригэр хаһан да турбатах алдьархайдаах ойуур баһаардара туран, букатын дьиҥнээх сэрии балаһыанньатыгар киирдибит. Билигин Бүлүүгэ, Үөһээ Бүлүүгэ, Мииринэйгэ, Горнайга, Ньурбаҕа, Өлүөхүмэҕэ, Өймөкөөҥҥө, Уус Майдаҕа, Томпоҕо, Хаҥаласка, Сунтаарга, Уус Алдаҥҥа, Киин Саха сиригэр үксүгэр элбэх ойуур баһаара баар.
***
Саха сирэ адаар хайаларынан төгүрүтүллэн, кэмиттэн кэмигэр куура хатар иһит курдук, аан дойду сириттэн-уотуттан букатын атын оҥоһуулаах диэн, Өксөкүлээх сөпкө да таба көрөн уобарастаан эппит. Ыаллыы эрэгийиэннэргэ сорохторугар халаан, биһиги курдук куура хатыы, уоту ыытар кураанах этиҥнэр чаҕылыҥнааһыннара суоҕун кэриэтэ.
“Уот үйэтигэр киирбиппитин ким эмэ билэр дуо?” диэн “Кыымҥа” быйыл от ыйын 8 к. тахсыбыт ыстатыйабар ахтыллыбыт ньиэмэс учуонайа Гольдаммер «глобальнай ириинэн ирбэт тоҥу хаххалыы сыппыт көтөҕө мунньуллубут араҥа кырыһа дириҥник кууран кутталланна» диэбитэ ахтыллыбыта. Горнай быйылгы баһаардарыгар исписэлиистэртэн ыйыттахха, ойуур көтөҕө кырыһа 30 см диэри кубус-кураанах дииллэр. “Манчаары оонньууларын” кэмигэр түспүт ардахтан Горнайга баһаар барыта умуллан, куосумастан кэтээһиҥҥэ көстүбэт буолбута. Ол эрээри, уот куотан аллараа түһэн биэрэн, көрдүгэннээн, аҕыйах хоноот, халлаан итийбитигэр эмиэ киэҥ сиринэн тиллэн таҕыста.
***
Баһаар сезона саҕаланыаҕыттан быйыл барыта 1152 баһаар турбут. Ол биричиинэтэ – умайар уот кураан, кураанах этиҥнэр. Саас дьон дьалаҕайыттан 50 баһаар тахсыбыта дьыалаламмыт. Ол аата тыһыынчаттан тахсата кураанах этиҥтэн. Быйыл, чахчы, хаһан да буолбатах итии сатыылаата. Ыам ыйыгар нуорматтан икки төгүл кыра, бэс ыйыгар нуорманан 37 мм оннугар, 18 төгүл кыра - 2 эрэ мм сөҥүү түспүт. Бэс ыйын бүтүүтэ күҥҥэ 20-тэн тахсалыы саҥа уот тура сылдьыбыт.
Ити үлүгэр тыһыынчаттан тахса баһаартан умулларыллан, от ыйын 21 күнүн туругунан Саха сиригэр 222 ойуур баһаара хаалбыт. Барыта 1,5 мөл. гаа сир сиэммит. Иллэрээ күн 19 саҥа баһаар үөскээбит, 14 умулларыллыбыт. ЫБМ борогунуоһунан, от ыйын 19 күнүгэр түспүт курулас ардах көмөтүнэн Ленскэйгэ баһаар куттала 1 кылааска диэри намтаабыт. Саамай үрдүк 5 кылаастаах баһаар куттала Намҥа, Горнайга, Уус Алдаҥҥа, Томпоҕо, Өймөкөөҥҥө, 4 кылаас Өлүөхүмэҕэ, Мииринэйгэ, Сунтаарга, Эдьигээҥҥэ бэлиэтэнэр. Илин эҥээр улуустарыгар балаһыанньа этэҥҥэ курдук да, эмиэ кураан, онон олох сэрэнэн, тэринэн бэлэм олорор наада. Былырыын Уус Алдаҥҥа сайыны быһа 48 баһаары умуруорбуттара, икки ый ардаабатаҕа. Бүтэһик баһаар балаҕан ыйын 28 күнүгэр, хаар түһүөн эрэ иннинэ, умулларыллыбыта. Билигин улахан уот Баатаҕай нэһилиэгэр бөһүөлэккэ чугаһаабыт баһаары утары уот ыытан тохтоппуттара.
***
Бу күннэргэ үс БЕ-200 сөмөлүөттэн биирэ – Сүлдьүкээр таһынааҕы баһаарга, иккитэ уонна Ил-76 Сунтаарга 20 уонна 40 тыһ. гаа умайар баһаарын умулларыыга үлэлииллэр. Сөмөлүөттэр буруо быыһынан сыыспакка ууларын уот балаһата баран иһэр сирин таба кутан иһэллэр диэн биллэрэллэр. Оборуона министиэристибэтин Ми-8 бөртөлүөтэ Өлүөнэ остуолбаларыгар, Хаҥаласка үлэлээтэ. Авиация өссө Ленскэй, Үөһээ Бүлүү улуустарыгар үлэлиир. Ардахтатар тэриллээх Ан-26 сөмөлүөт Горнайга, Бүлүүгэ, Ньурбаҕа үлэлиир. Чараас эйгэлээхтэр эмиэ бэйэлэрин таһымнарынан үлэлии сылдьаллара иһиллэр.
Оттон баһаары умулларыы сүрүн күүһэ күрдьэхтээх, ранецтаах сатыы дьон буолара уларыйа илик. Хаама сылдьан ойуур кырыһыгар хаалбыт көрдүгэннэри умулларыыттан атын албас суох. Улахан көрдүгэн күүстээх ардах да кэннэ хаалыан сөп. Сорох дьон түҥ тайҕаҕа тахсыбыт баһаары куосумастан көрөн, ыстаннаран тиийэн умулларар наһаа боростуой курдук саныыллар. Оннук 20-30 т. ууну илдьэр, бадарааҥҥа түспэт, мас быыһынан куобах курдук батар тиэхиньикэ да суох. Сорох сиргэ хас да хонон тиийиэххэ сөп. Онон уоту умуруорарга сири хорутан минерализованнай балаһаларга тохтотон умулларыы, утары уоту ыытыы эрэ биһиги усулуобуйабытыгар көдьүүстээх.
***
Аны, киһи сонньуйуох, баһаардарга, хоруона хамсыгар “олорбуппут сыччах” дэтэрдии, мистика кыттыһан эрэр. Сырдык диэн киһи атырдьах ыйын 21-22 күннэригэр “куулунан харчыны сүгэ сылдьан хоргуйар кэм кэлиэ” диир. Ол иэдээн “майялар халандаардарын” курдук туолбата буоллар ханнык диэххэ айылаах.
Атын дойду дьонун “сахалар, кыһыннары-сайыннары быстыбат экстремальнай олохтоох, ыстаал кытаанах дьон эбиккит” дэтэн, онто да суох салыннарабыт. Кылаабынайа, баһаары кыайарбыт наада.
Владимир Степанов
