Саха сиригэр ойуур баһаардара нэһилиэнньэтэ хойуутук олорор Киин уонна Бүлүү улуустарын ойуурдарынан баран, дьону улаханнык эрэйдээтэ. Ил Дархан Айсен Николаев көрдөһүүтүнэн, РФ оборуонатын миниистирэ Сергей Шойгу Саха сиригэр 109 саллааттаах, 16 тиэхиньикэлээх инженернэй ротаны көмөҕө ыытта. Баһаардар тохтооботохторуна, байыаннайдар көмөлөрө өссө да элбиирэ буолуо.
Ардах түһүө өссө да ыраах
Сир-дойду куурбута-хаппыта хаһыс да сыла. Оннооҕор быйылгы халыҥ хаар халааннаан, сири-дойдуну тимирдэн эрэйдиирэ буолуо диэн күүппүппүт, олох 3-4 эрэ хонугунан айылҕа хатаран, көтүтэн кэбиспитин сөхпүт дьон элбэх. Айылҕа глобальнай сылыйыы кэмигэр кураан дьыл кэлэрин аны итинник сибикилээн эрдэ биллэрэр буолбут.
Ойуур көтөҕө тэллэҕэ, кырыһа урут анна уу бычалыйар сииктээх буоллаҕына, билигин, бэл, муоҕа, лабыктата 30 см тиийэ кубарыччы куурар. Ойуур баһаара көрдүгэннээн умайар биричиинэтэ ол буолла. Уот кыра ардахха умулла-умулла, икки хас хонук буруолуу сытан, куйаарда, тыалырда да, тиллэн, өссө сытайан, күөдьүйэн бара турар. Өтөрүнэн ардах түһэр чинчитэ суох. Айылҕа борогунуоһа куйаас күннэри эрэ көрдөрөр. Ол аата былырыыҥҥы курдук, хаар түһүөр да диэри, уһуон сөп быһыылаах. Иэдээн, дьэ.
Гидрометцентр туох буолла?
Федеральнай прессаҕа, соцситимнэргэ иһиллэр “баһаардар Саха сирин олохтоохторуттан барар” диэн балыырдаах сабаҕа Арассыыйаҕа Гидрометцентр салайааччыта Роман Вильдфанд от ыйын бүтүүтэ “Саха сиригэр улахан баһаардар турууларыгар сүрүн биричиинэ кураанах этиҥ буолбатах” диэн этиитинэн күүһүрэр курдук.
Балыырдаах сабаҕаны санаттахха, Саха сирин быйылгы баһаардара федеральнай кииҥҥэ, аан дойдуга тиийэ иһиллибиттэригэр хара маҥнайгыттан, дойду киин сиригэр олорор дьон “Саха сирин ойуурун уоран кэрдэн баран, буруйдарын саптаары уоттаабыттар быһыылаах” диэн өйдүүллэрэ көстүбүтэ. Биһиги “хара мас кэрдээччилэр” суохтар диирбитин итэҕэйбэттэр.
Онтон аны сахалар уокка үҥэллэр, онон быйылгы курааҥҥа уоту – таҥараларын – аһатаары ыыппыттар, өссө таҥараларын утары барымаары, аньыырҕаан, умуллара сатаабаттар диэн өйдөбүл улахан тойоттор, исписэлиистэр да ортолоругар баара көстөн соһутта.
Соҕуруу олорор киһи “ити тойон Вильдфанд тугу сымыйалыай, ол аата Саха сиригэр ойуур баһаарын олохтоохтор таҥараларыгар үҥээри эбэтэр “уоруйах мас кэрдээччилэр” дэлээнэни чэпчиктик ылаары уоттууллар эбит” дии саныан сөп буолбатах дуо? Вильдфанд да мээнэ эппэтэҕэ буолуо, Саха сирин баһаарын буруота омук дойдуларын тунуйан, бэлитиичэскэй солотууланан, федеральнай киин тустаах үлэлээх тойотторо хайыҥ охсунан этиппит да буоллахтарына көҥүл курдук.
Дьэ, Вильдфанд туох диирий? Кини килиимэт уларыйан, сири, ойууру, ойуур кырыһын куурда хатарар аномальнай антициклоннар – курааннар Саха сиригэр чаастатык тахсар буолбуттара кырдьык диир. Биһиэхэ глобальнай сылыйыы содулуттан былыта суох итии күннэргэ салгын 7-10 хонугунан 25-30 кыраадыска диэри күүскэ итийэн, сир сиигин көтүтэр, куурда хатарар буолбут. Аны ирбэт тоҥноох буолан, ойуурбут мастарын силистэрэ соҕуруу мастар курдук сиргэ дириҥник киирбэттэр, уоттан ордук эмсэҕэлииллэр: сууллаллар, хаталлар, уот барбыт сирэ куруҥ буолар. Куруҥнар кэлэр сылларга түһэр улахан итиилэргэ умайарга “бэлэм матырыйаал” буолаллар.
Биһиги Сахабыт сирин учуонайдара, бүтүн акадьыамыйабыт, билиммит киинэ ити Вильдфанд тылларын утары тугу да эппэккэ, сыыһалаах буоллаҕына утарбакка, ууну омурдубут курдук, нэһилиэнньэ уоттаан баран “таҥаратын умулларбатын” курдук сабаҕаҕа сөбүлэһэн олороллор быһыылаах. Ирбэт тоҥ, биология институттара эҥин тугу эмэ этиэхтэрэ дии санаабытым да, уу чуумпу.
Арай соҕотох ойуур хаһаайыстыбатын үтүөлээх бэтэрээнэ Саргылаана Аммосова эрэ уот барыытыгар олохтоох нэһилиэнньэ буруйа суох диэн көмүскэстэ. Кини дьон үксэ этиҥ түстэ да, испиискэни даҕайбыт курдук, уот барар диэн сыыһа саныыр, этиҥ сиргэ, маска түстэҕинэ, уот сөҕүрэр чох курдук сытан, бытааннык өр күөдьүйэн улаатар диир. Ол иһин дьон этиҥ ааспыта уонча хонон баран турбут уокка этиҥи уорбалаабаттар. С.Аммосова Саха сирин анныгар тимир уруудата баар сирдэрэ этиҥи тардаллар диэн этэрэ итэҕэтэр. Оскуола таһымыгар физиканы үөрэппит киһи этиҥ айылгытын удумаҕалатан, ити этэрин кытта сөбүлэһэҕин.
Сөмөлүөттэр тоҕо көдьүүһэ суохтарый?
Байыаннайдар дойду бэрэсидьиэнэ В.Путин сорудаҕынан баһаар умулларар сөмөлүөттэри ыыппыттара. Нэһилиэнньэ “ити тиэхиньикэ тоҕо көппөтүй, баһаары умулларбатый?” диэн ньиэрбинэйдиирэ баар суол. Оттон дьиҥ иһин хаһыстахха, биһиэхэ ити сөмөлүөттэри көдьүүстээхтик туһанар усулуобуйабыт суоҕа, лүөччүктэр үлэлэригэр улаханнык мэһэйдиир.
Интэриниэккэ баар Арассыыйа БЕ-200 сөмөлүөтүн лүөччүктэрэ интервьюларыгар “Турцияҕа баһаары умуруорарга үлэлиирбит ордук көдьүүстээх” дииллэр. Уу ыларга муора чугас, субу сытар. Элбэх тиэхиньикэ, баһаарынай дьүөрэлэһэн үлэлииллэр. Оттон Саха сиригэр ыраахтан көтөн, уу ылан илдьэргэ бириэмэбитин сүтэрэбит дииллэр. Арассыыйа, Саха сирин курдук киэҥ сиргэ сөмөлүөт уулаах кэтии сылдьан, баһаар кыратыгар саба кутан умулларара ордук үһү. Ол эрээри кэтээн көрөргө (ботуруулга) уулаах ыыппаттар эбит. Эһиил Дьокуускайга баһаары утары киин аһылыннаҕына, баһаары кэтии сылдьан, кыратыгар умулларар технологияны киллэриэххэ баар эбит. Оччоҕо баһаар аҕыйыыра чахчы.
Лүөччүктэр улахан баһаардарга ууну кутар анал сөмөлүөттэр элбэх буола сылдьан, элбэх ууну куталлара көдьүүстээх, сиргэ сылдьар баһаары умулларааччыларга үчүгэй көмө буолар дииллэр. Хомойуох иһин, итинник усулуобуйаны Арассыыйа мастаабыгар хааччыйар кыаллыбат эбит. Баһаарынай сөмөлүөт аҕыйах, аны ЫБМ, лесниктэр сибээстээх үлэлээбэттэр. Сөмөлүөт көтүүтэ үбүгэр-харчытыгар олус ыарахан. Лүөччүктэр сонньуйан, уу кутар сөмөлүөт эрэгийиэҥҥэ кэлбитэ нэһилиэнньэни уоскутар психологическай соругу эрэ толорор диэн аһаҕастык этэллэр.
Көмөҕө кэлбит уу кутар авиация билигин Мииринэйгэ турар. Дьокуускай пуорда өрөмүөннэнэр. Мииринэй бэйэтэ буруо бөҕө, ыраах сытар умулларыахтаах баһаардарын үрдүлэрэ эмиэ буруо. Сөмөлүөттэр көтөргө бэлэмнэр да, халлаан ырааһыран көтөр усулуобуйа баар буоллаҕына, биирдэ көтөллөр. Кыһалҕа итинэн бүппэт. Салгынтан баһаары умулларыы технологиятынан, ууну үөһэттэн уот умайа турар кырыытыгар 50-150 миэтэрэттэн сыыспакка кутан умулларыахтаахтар. Улааппыт уокка, ордук мас үрдүнэн баран иһэр уокка сөмөлүөттэн ууну кутар туһата суох үһү. Хомойуох иһин, аны буруо уоту сабардаан турар кэмигэр уу кутуллубат.
Турцияҕа сылдьар лүөччүктэр этэллэрин курдук, биһиэхэ кэлбит сөмөлүөттэр үлэлиир усулуобуйалара суоҕунан, кырдьык, улахан көдьүүстэрин көрдөрө иликтэр.
Уопсайынан, баһаары умулларыыга утары уот ыытыыта, минерализованнай хоруу хаһыылара баһаары умулларыыга туһалаахтар эрээри, уот киэҥ сири ыллаҕына, көдьүүстэрэ кыччыыр. Утары уот көрдүгэннээн, хата, биир туспа баһаар буолан барыан сөп. Ол аата эһиил ойуур баһаардарыгар бэлэмнэнэн, баһаары умулларар саҥа киини килиимэт уларыйарын, сирбит киэҥин, уу ылар сир ырааҕын, атын да уустуктары учуоттаан, көдьүүстээх үлэ тахсар усулуобуйатын тэрийиэхтээх эбиппит. Ол киин анал ботурууллуур, уоту кыратыгар умулларар сөмөлүөттэрдээх буолара көдьүүстээх буолсу. Сыыппара технологията сайдыбытынан, сөмөлүөттэр көдьүүстээх үлэлэрин ситиһэргэ ханан уот сибилигин умайа турар координатын көмпүүтэринэн аахтаран-суоттатан, ууну буруо нөҥүө түһэрэр бырагыраамата оҥоһулуннаҕына абырыа этэ.
Кодекс ойууру баһаартан харыстыахтаах
Судаарыстыба ойуур хаһаайыстыбатыгар ырыынак сыһыаннаһыыларын киллэрээри 2006 с. ылбыт Ойуурун кодексын оҥорууга кэмиэрчэскэй өттө ордук көрүллэн, ойууру баһаартан харыстааһыҥҥа сыыһалардаах диэн элбэх эспиэр этэр. Ол эрээри көннөрүү тоҕо эрэ киирэн испэт. Ол түмүгэр урукку сэбиэскэй ойуур хаһаайыстыбатын “оптимизациялааһын”, хоту ыраах, аҕыйах дьон олорор сирдэрин ойуурун баһаарын “ардахха найылыыр” сыһыан үөскээбит. 2015 с. РФ Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин бирикээһинэн, ыраах сытар баһаардар, судургутук эттэххэ, дьаалаларынан умайдыннар, хонтуруолга тутуллаллар, оттон нэһилиэнньэлээх пууннарга кутталланнахтарына эрэ, умуруорар майгы олохтоммут.
Эрэгийиэннэргэ ойуур баһаардарын умулларыыга үп тэҥэ суох бэриллэр буолбут. Биһиэхэ 1 гектарга – 6 солк., оттон соҕуруу 200-тэн тахса. Ойуур баһаара дойду үрдүнэн турар кыһалҕа. Онон хоту-соҕуруу диэн араарбакка тэҥҥэ бэриллиэхтээх. Төттөрүтүн, ыраах, улахан баһаардар барар кутталлаах сирдэригэр элбэх күүс мунньуллуохтаах.
“Градынан” ытыалыахха”
Атын дойдулары көрдөххө, ойуур баһаарыгар улахан болҕомто уураллар. Калифорнияҕа араас тиэхиньикэни кытта 20 тыһ. киһи умуруорсар да кыайбаттар. Турция баһаардарын билигин 4 тыһ. тахса анал баһаарынайдар, бэйэлэрин уонна Евросойуус тиэхиньикэтэ, Арассыыйа биэс Ил-76, үс БЕ-200, үс Ми-8 бөртөлүөтэ үлэлиир да, итиитэ, кураана бэрт буолан, кыайтарбат.
Өссө Турцияҕа баһаардары курд омук террористара “соруйан ыытабыт” диэн этэллэр. Онтон сылыктаатахха, өр буолара буолуо. Биһиэхэ ити дойдуларга холоотоххо, букатын аҕыйах дьон, тиэхиньикэ үлэлиир эбит.
Кырдьык, быйыл Саха сирин баһаардарын умулларыыга федеральнай киинтэн хаһааҥҥытааҕар да элбэх көмө оҥоһулунна. Ол эрээри килиимэт уларыйан, тахсар баһаардары умулларыыга букатын ситэ эппиэттээбэт. Сиринэн сылдьар дьон кыракый бэлисипиэт носуоһун курдук ыстарарынан күөдьүйэ сытар көтөҕө араҥатын умулларара уустук, ыарахан үлэ.
Биир киһи утары уот ыытар оннугар “Град” РЗСО аракыататын иитиитигэр анал умуруорар бороһуогу кутан ытыалыахха диэн бассаапка таһаарбытын ааҕан муодарҕаабыппыт. Ол эрээри, аҕыйах хонон баран, “Ростех” биир структурата баһаары умуруорууга туттуллар сэнэрээттэри оҥорууга ылсыбытын туһунан иһитиннэрии тахсыбыта. Онон дойду дьонун өйө-санаата баһаардары бохсууга хамсаабыт курдук.
Баһаары бэлиитикэ күөгүлээтэ
Владислав Жуковскай диэн дойду үрдүнэн биллэр эдэр экэнэмииһи, биржевой, финансовай аналитигы, блогеры, оппозиционеры Саха сириттэн төрүттээх буолуо диэн, түһээн да баттаппат этибит. Урут ити туһунан бэйэтэ хаһан да ахтааччыта да суох этэ. Кини билигин бэлиитикэҕэ хомуньуустары аҕытаассыйалыыр, В.Путин эрэсиимин биллэр утарааччы блогер буола сылдьар.
Иллэрээ күн ютубка таһаарбыт Саха сирин баһаардарын туһунан видеотыгар уолбут 12-бэр диэри Саха сиригэр улааппытым, Бүлүүнү, Удачнайы, Айхалы үчүгэйдик өйдүүбүн, Саха сирин туһунан наһаа үчүгэй сылаас санаалаахпын, биир дойдулаахтарым барахсаттар, буруону тыына, баһаартан эмсэҕэлии олороргутун аһынабын диэн соһутта.
Интэриниэккэ биографиятыгар төрөөбүт сирэ Москуба, устудьуоннуор диэри оҕо сааһа биллибэт диэн суруллар. Быһыыта, төрөппүттэрэ манна кэлэн, алмааска үлэлээн барбыттар быһыылаах. Жуковскай өссө урут Саха сириттэн төрүттээхпин, үчүгэй дойду, үчүгэй дьоннор олороллор эҥин диэн эппитэ буоллар, үчүгэй да уоллаах эбиппит дии саныах этибит. Ону баара, баччааҥҥа диэри биһиэхэ эрэ кыһамматаҕа.
Уол баһаардары умулларарга көмө харчы ыыппытын туһунан ютубунан кэпсээбитэ буоллар, үөрүө этибит. Өссө Мииринэйгэ үлэлиир ньиэп хостооччулары баһаарга көмөлөспөккүт диэн саатырдыбыта буоллар, олох ытыс үрдүгэр сылдьыа этэ.
Ону баара, видеотыгар Госдума быыбарыгар баһылыыр баартыйаны суулларыаҕыҥ, “ньыгыллар” буруйдарынан буруонан тыына олороҕут диэн аҕытаассыйа бөҕөтө. Бэлиитикэ интэриэһигэр биһигини куомун гынаары биир дойдулаахтарым диэн албыннаһа сатыырыттан киһи кыһыйар, кэлэйэр даҕаны.
Владимир Степанов.
