АЛРОСА үрдүк бородууксуйаны биэрэр экосистиэмэни тэрийиигэ ылсан, киэҥ хабааннаах экология бырайыагын официальнай партнера буолла. Бу сонун экосистиэмэ бириинсиптэрэр хойукку Плейстоцен сэлиилээх истиэбин экосистиэмэтин киэнигэр дьүөрэлиир.
Бырайыак официальнайа суох аата «Северное Серенети» диэнинэн биллэр. Сыала-соруга – Арассыыйа биллэр-көстөр учуонайа С.А. Зимов Арктикаҕа 15 тыһ. сыл анараа өттүгэр баар буола сылдьыбыт, араас кыыллар олохсуйан сылдьыбыт мэччирэҥнэрэ ирбэт тоҥ уулларын мэһэйдиир, ол эбэтэр, бүтүн аан дойду үрдүнэн улахан ириэрии буоларын бытаардар кыахтааҕын туһунан сабаҕалаан көрүүтэ (гипотезатын) төһө олохтооҕун эспэримиэннээн көрөн быһаарыы буолар эбит.
Плейстоцен паарката Аллараа Халыма улууһугар эрдэ, 1996 сыллаахха тэриллибит. Уопсайа 14,4 тыһ. гаалаах киэҥ сиргэ тайыыр. Бу манна от аһылыктаах 11 бөдөҥ кыылы дойду араас эрэгийиэннэриттэн түмэн олохтообуттар. Ол курдук ити сиргэ хотугу табалар, саха сылгылара, тайахтар, истиэп бизоннара, овцебыктар, яктар, калмык боруода ынахтар, барааннар, козалар уонна тэбиэннэр бааллар. Ону таһынан бу паарка бырайыагар Эмиэрикэ түүлээх сэлиини клоннаан таһаарарга үлэлэһэр Colossal Biosciences диэн хампаанньата партнер быһыытынан сылдьар. Сэлиини клоннуур бырайыак ситиһиилэнэр түбэлтэтигэр былыргы сэлиилэри дьиҥ айылҕа ортотугар – бу Плейсоцен пааркатыгар үөскэтэр былааннаах
Өйдүүргүт буолуо, 1996 сыллаахха Саха сиригэр овцебыктары аан бастаан аҕалтаабыттара. Ол кэмтэн саҕалаан СӨ Айылҕа харыстабылыгар министиэристибэтин биоресурсаларга дэпэртээмэнин уонна АЛРОСА хампаанньа күүһүнэн биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ өссө хас да овцебык популяцията анаан-минээн аҕалыллыбыта. 1996-2014 сылларга уопсайа холбоон овцебык 9 популяцията (о.э. 177 устуука) аҕалыллыбыта. Итилэр төрөөн-үөскээн, күн бүгүн 4500-чэ буола эбилиннилэр. Олох көрдөрөрүнэн, сыл аайы 300-400 төбөнөн элбээн иһэр чинчилээхтэр.
Күн бүгүн Плейстоцен пааркатын бырайыага хайыы-үйэ норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах Science уонна Nature курдук элбэх билим таһаарыыларыгар бэчээттэнэн, билим өттүнэн бигэргэтиини ааспыттара этилиннэ. Сүүрбэ сыллаах үлэ түмүгэ хаһааҥҥыта эрэ сэлиилэр хаамса сылдьыбыт ирбэт тоҥноох экосистиэмэлэригэр паарканы тэрийии үтүө өттүнэн дьайыылааҕын бэлиэтиир кыаҕы биэрэллэр. Бастатан туран, бу маннык кыыллардаах киэҥ иэннээх мэччирэҥнэр силистээх араҥаларыгар быдан элбэх углерод мунньуллар кыахтааҕа көстүбүт. Ойуурдаах сир киэнигэр тэҥнээн көрбүттэрэ, букатын да углероду 5-10 бүк түргэнник иҥэринэр эбит.
Иккиһинэн, маннык мэччирэҥ (пастбище) экосистиэмэтэ сир үрдүнээҕи сииги түргэнник көтүтэр. Онон бадарааннаах, уулаах-хаардаах сир тайыыр иэнин сыыйа кыччыыр. Ол иһин метан (СН4) диэн омсолоохтук дьайар (агрессивнай) гаас тахсыыта биллэ аҕыйыырын ыйбыттар. Үсүһүнэн, мэччирэҥ иэнэ төһөнөн кэҥиир да, оччонон альбедо эппиэгэр тиэрдэр: маннык истиэп сир ойуурдаах-тыалаах, араас талахтар саба үүммүт сирдэриттэн лаппа сырдык, онон күн ыытар радиациятын быдан күүскэ тэйитэр. Онон маннык сирдэр улахан ириэрии (глобальное потепление) тахсар тэтимин биллэ бытаардалларын быһаарбыттар.
Үөһэ этиллибит көдьүүстээх дьайыылары таһынан сэлиилээх экосистиэмэни чөлүгэр түһэрии ирбэт тоҥ өр кэмҥэ ирбэтигэр көмөлөөҕүн ыйбыттар. Кыһынын паарка кыыллара хаары хас эмэ төгүл хаһыйан аһыыллар. Онон хаар сири бүөлүүр (изолируйдуур) субуойустубатын биллэ-көстө мөлтөтөллөр. Ол түмүгэр сир буора дөйө тоҥон, ириэрии хаамыыта биллэ бытаарыан сөп.
Киһи аймах улахан ириэриини утары охсуһарыгар сонун көдьүүстээх суолу тобулар кыах үөскээтэ
АЛРОСА Инновацияҕа уонна технологияҕа киинин салайааччыта Михаил Дубовичев:
- Плейстоцен пааркатын туругун, паарканы тэрийээччилэр уонна аан дойду билимҥэ биллэр-көстөр үлэлээх кииннэриттэн кэлэн тустаах сиргэ үлэлэһэр учуонайдар билимҥэ ситиһиилэрин олус болҕомтолоохтук кэтээн көрөбүт. Зимовтаах гипотезалара олохтооҕо, оруннааҕа бигэргэнэр түгэнигэр, икки атахтаах улахан ириэриини утары охсуһарыгар сонун уонна көдьүүстээх, киэҥник туттуллар кыахтаах үстүрүмүөн буолан тахсыаҕа. Маныаха икки араас хайысхаҕа туһалаах буоларын бэлиэтиэх кэриҥнээхпит: манна уонна билигин баар СО2 оборторууга эрэ буолбакка, ону таһынан ирбэт тоҥҥо бу сыллар тухары мунньуллан сыппыт олус улахан кээмэйдээх, сорох суоттабылынан бүтүн триллионтан тахса туонна, углерод атмосфераҕа тарҕаныытын тохтоторго.
АЛРОСА тутаах эколога Полина Анисимова:
– Бу бырайыак туһалаах өрүтэ хас даҕаны, аҥаардас килиимэт уларыйыытын бытаардарга эрэ туһалыыр буолбатах, Саха сиригэр баар буола сылдьыбыт биологическай көрүҥү чөлүгэр түһэриигэ эмиэ суолталаах. Биһиги урукку өттүгэр Канаадаттан бизоннары аҕалыыга эмиэ кыттан турабыт. Ону таһынан “Саха сирин тыыннаах алмаастара” айылҕа пааркатын успуонсардаабыппын быданнаата. Плейстоцен пааркатын сайыннарыыга кыттыы – хампаанньа билими кытта эрэгийиэн бигэ туруктаах сайдыытын эйгэтигэр бииргэ үлэлэһиитин өссө биир ураты көрүҥэ буолар. Тоҕо диэтэххэ, кыыл-сүөл – бүтүн сир-дойду экологияҕа тиһигин быстыспат сорҕото, чааһа буолар. Төһөнөн араас уонна элбэх кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр баар буолар да, оччонон биосфера тутула уонна тус аналын дьайыыта күүһүрэн биэрэр.
Плейстоцен пааркатын генеральнай дириэктэрэ Никита Зимов:
– Паарка кыыллара мэччийэн аһыыр сирдэрин үүнээйитигэр, отугар-маһыгар улахан дьайыылаахтара бу да эспэримиэн кэмигэр харахха тута быраҕыллар. Кэккэ учаастакка сорох көрүҥ оттор уонна злактар лаппа баһыйан таҕыстылар. Буорга баар углерод улаатан иһэр, био-эргиир тэтимэ түргэтээн биэрдэ. Биһиги билиҥҥитэ үрдүк бородууксуйалаах мэччирэҥи биэрэр экосистиэмэни бэлиэр тэрийдибит, төрүттээтибит диэбэппит. Өссө да оҥоруохтаахпыт элбэх, ол гынан баран уларыйыы үтүө диэки баран эрэрэ билигин да көстөр. Биһиги бырайыакпытын биир тутаах түһүмэҕэ – паарка сиригэр-уотугар элбэх көрүҥ кыыллары олохтооһун. Ол курдук, биир тутаах суолталаах хайысха – атын сирдэртэн элбэх овцебыктары манна аҕалан ыытыы. АЛРОСА хампаанньа бу хайысхаҕа уонна да атын тэрээһиннэрбитин олоххо киллэрэрбитигэр өйөбүлүн иһин, улаханнык махтанабыт.
Төрүт дойдуга төннүү
Саха сиригэр плейстоцен кэминээҕи фаунаны чөлүгэр түһэриигэ күн бүгүн ордук табыллыбыт уонна ситиһиилээхтик барар хайысха – бизоннар уонна овцебыктар популяцияларын олохтоон, балар ахсааннарын элбэтии ситиһиллибитэ буолар.
Маныаха олохтоохтору биир тутаах ыйытыы сэҥээрдэр буолуон сөп: тоҕо уонна туох наадатыгар баччалаах үлэ ыытылларый, үп-харчы бу ороскуоттанарый?
Онно хоруйдуурга маннык ордук бэлиэ төрүөттэри (аргуменнары) ааттаталыахха сөп:
1. Туундара уонна тайҕа экосистиэмэтин тупсараары. Бөдөҥ фауна ахсаанын улаатыннарыы – бу экосистиэмэлэргэ үүнээйи органиката суох оҥоһуллар (утилизацияланар) дьайыытын тэтимирдэр, иккистээн бородууксуйаны биэрэр кыаҕын улаатыннарар. Бөдөҥ кыыллар хойуулара органическай уоҕурдуу буолан, экосистиэмэҕэ бэссэстибэлэр уонна энергия трансформацията биллэ түргэтииригэр көмөлөһөр. Оттон ол – бары от аһылыктаах кыыллар астарын базатын тупсарарга көмөлөөх.
2. Саха сиригэр бөҕө-таҕа, сүүнэ овцебыктар уонна бизоннар популяциялара элбээн, кинилэр атын сиргэ баар сыдьааннарыгар “саппаас былаһаакка” кэриэтэ буолаллар. Холобур, куһаҕанын ыллахха, Канаадаҕа бизоннар өлүтэлээн, сүтэн-иҥэн хааллахтарына, маннааҕылар тыыннаах хаалыахтара. Оччотугар сир үрдүнэн бүтүн көрүҥ имири эстиитэ тахсыбат. Бизон сүтэр-иҥэр куттала XIX үйэҕэ бэлиэр үөскүү сылдьыбыт кэмнээҕэ. Ол эбэтэр, Эмиэрикэ бизоннарын популяциятын өлөрөн-өһөрөн кэбиһии түмүгэр бүтүн 30 мөл. бизонтан баара эрэ тыһ. эрэ устуука хаала сыддьыбыта.
3. Үһүс төрүөт – ити бизоннар, овцебыктар даҕаны былыр үйэтээҕигэ Саха сиригэр олоро сылдьыбыттар. Биһиги дойдубут хаһааҥҥыта эрэ кинилэргэ төрөөбүт төрүт сирдэрэ, биһиктэммит биһиктэрэ этэ диир кыахтаахпыт. Киһи төрөөбүт-үөскээбит сиригэр олорор бырааптаах эбит буоллаҕына, бу кыылларга тоҕо оннук быраап суох буолуохтааҕый?
Ону таһынан сөбүгэр кээмэйинэн илдьэ сырыттахха, атын көрүҥ кыыллары кытта күрэстэспэттэр, төттөрүтүн, кураанах, кыыла-сүөлэ суох туундара, ойуур сирдэрин иччилиэхтэрэ. Ааҕан-суоттаан көрбүттэринэн, Саха сиригэр овцебык популяцията 200 тыһыынчаттан элбиир түгэнигэр эрэ атын кыыллары кытта күрэстэһэр, сабардыыр кыахтаах. Бизоннар да бу киэҥ нэлэмэн Саха сиригэр кимиэхэ да мэһэйдиир кыахтара суох.
Плейстоцен кэмиттэн саҕалаан кыыл оҕустары уонна олор араас көрүҥнэрин популяцията биһиэхэ ордук күүскэ тарҕаммыт. Ол да иһин манна кинилэр уҥуохтарын, сэмнэхтэрин үгүстүк буолаллар. Сэлии урут даҕаны кыыл оҕустартан, былыргы сылгылартан популяция өттүнэн лаппа сабырыйтарара. Оттон түүлээх носорог сэлииттэн да аҕыйах этэ.
Туох билиэй, баҕар, хас эмэ уонунан сыллар кэннилэриттэн биһиги өрөспүүбүлүкэбит үрдүнэн көтөр аалынан күпсүтэн иһэн, сөмөлүөт түннүгүнэн былыр үйэ эстибит араас кыыллар күн уотугар сыламныылларын, аа-дьуо хаамса, аһыы сылдьалларын көрөр кэммит үүнүөҕэ. Оттон оннук кэм кэлэригэр СӨ Айылҕа харыстабылыгар министиэристибэ биоресурсаларга дэпэртээмэнэ уонна АЛРОСА Саха сиригэр аҕалбыт овцебыктара уонна бизоннара төһүү, тирэх буолуохтара турдаҕа.
