Ирбэт тоҥ диэн – учуонайдар этэллэринэн, сир кырыһыттан км диэри дириҥнээх сир үрүт араҥатыгар киирсэр, элбэх сыллаах сир араҥата. Ирбэт тоҥҥо тыһыынчанан сыллар тухары тэмпэрэтиирэ хаһан да нуултан үөһэ тахсыбат. Сайынын буор үрүт араҥата эрэ ирэр, оттон ис өттө тоҥунан хаалар. Соторутааҕыга диэри итинник санаа баара. Ол гынан баран ирбэт тоҥ да буоллар, сыыйа сылыйар, онон туох уларыйыы тахсарын булгуччу кэтээн көрүөххэ наада. Ирбэт тоҥмут ирэн, сылыйан барда да, туох баар инфраструктураны алдьатар, кэбирэтэр кыахтаах. Онон куттал суох буолуутун хааччыйар инниттэн АЛРОСА кэтээн-манаан көрөр үлэни уонунан сыллар усталарыгар ыытан, тэрийэн кэллэ.
Ол курдук, АЛРОСА элбэх сыллаах хайа боруодаларын температурнай эрэсиимнэрин кэтээн-ырытан (миниторинг) көрөр тиһиги тупсарарыыга салгыы үлэлэһэр. Тоҕо диэтэххэ, ити боруодалар туруктарыттан, төһө-хачча ирэллэриттэн алмаастаах сирдэргэ түстэммит тутуулар хайдах буолаллара улахан тутулуктаах. Онуоха ирбэт тоҥу үөрэтэн көрүү араас түмүгэ мунньуллар биир кэлим базатын тэрийии – ырытан көрүү (предиктивнай аналитика), үөрэтии хаачыстыбатын биллэ улаатыннарар.
АЛРОСА Саха сиригэр алмааһы хостуур сирдэрэ олоччу итинник элбэх сыллар усталарыгар тоҥмут хайа боруодалаах сирдэргэ бааллар. Онон сир аннынааҕы тэмпэрэтиирэ эрэсиимин кыраҕытык кэтээн көрүүнү сэргэ ирбэт тоҥ ирбэтигэр көмөлөөх тэрээһиннэри ыытыы сүҥкэн суолталаах. АЛРОСА бу билигин үлэлии турар маннык кэтээн көрөр тиһиктээх уонна ол көмөтүнэн кэмигэр сөптөөх дьаһаллары ылынарын түмүгэр 1957 сылтан бэттэх сир ириититтэн сылтаан биир да тутуута эбэтэр конструкцията алдьана илик.
АЛРОСА ирбэт тоҥу кэтээн көрөргө туттар тиһигин тупсарыы уонна көдьүүһүн үрдэтии чэрчитинэн, кэлэр 2022 сылтан саҕалаан туох баар кэтээн көрөр эбийиэктэрин термометрияларын чахчылара биир кэлим базаҕа түмүллэр буолуоҕа. Онон предикативнай ырытан-анаалыстаан көрүү хаачыстыбата биллэ тупсуоҕар суоттаналлар. Сир аннын тэмпэрэтиирэтин термометрическай скважина көмөтүнэн кэмнииллэр. Былырыын хампаанньа эбийиэктэригэр быһа холуйан, 4800 итинник скважина баара. Ону таһынан өссө 500-чэҕэ чугаһыыр скважинаны ГТС тэмпэрэтиирэтин кээмэйдииргэ тутталлар.
Тоҥорор камера (морозильник) бириинсибэ
Хампаанньа гидротехническэй сооружениеларга (ГТС) туораттан орооһон тоҥорууну (принудительная заморозка) автоматиканан салаллар гынарга суоттанар. Онон күн бүгүн АЛРОСА мониторинг кэлим холбоһугар ГТС акылааттарын тэмпэрэтиирэтин автоматынан мониторинныыр тиһиги киллэрээри сылдьар.
«Биһиги бастакы тутаах сорукпут – бырамыысыланнай уонна экологическай өттүнэн куттал суох буолуутун хааччыйыы. ХБК-лар профильнай сулууспалара уонна «Якутнипроалмаз» институт эрдэ бигэргэммит кыраапыкка олоҕуран, ГТС параметрдарын хомуйаллар. Мониторинг автоматизированнай тиһигэр көһүү киһи таһаарыан сөптөөх алҕаһа (человеческий фактор) суох буоларын хааччыйар. Автоматика тутаах параметрдарга уларыйыы тахсар түбэлтэтигэр, тута билэн-быһааран, сонно иһитиннэрэ охсор. ГТС-ка, “хвостохранилищеларга” уонна гидроузелларга үөскүөн сөптөөх кутталы биллэ кыччатар. Ону таһынан Айхаллааҕы ХБК-ҕа былырыын олордуллубут курдук автоматиканан салаллар тиһик турдаҕына ГТС туругун туһунан чахчылары толору билэр уонна анаалыстыыр кыах үөскээн, кэтээн көрүү үтүө түмүктээх буолуоҕа», - диэн АЛРОСА кылаабынай инженерин гидротехническай сооружениеларга солбуйааччыта Константин Колегов кэпсээтэ.
Күн бүгүҥҥү туругунан, оҥорон таһаарыыга туттуллар шахта үрдүнээҕи тыын суолталаах эбийиэктэргэ “принудительнай заморозка” тиһигэ автоматиканан салаллар буолла. Буор, сир тэмпэрэтиирэтин туһунан дааннай АСТКтан (автоматизированная система термоконтроля) быһа киирэ турар. Туораттан тымнытыы тиһигин туһаныы – сир аннынааҕы рудникка, сир тоҥ араҥатыгар, тутуу атахтара турар сиригэр сылаас салгын быыһылыыр кутталын суох оҥорор. Тэмпэрэтиирэни биир сөптөөх таһымҥа тутар кыаҕы биэрэр.
Элбэх сыллаах тоҥмут хайа боруодаларын үрдүгэр турар тутуулар уонна сооружениелар туруктара бигэ буолуутун хааччыйар тоҥорор тиһиккэ “хладагеннаах” колонка туттуллар. Олору скважина буоругар дьөлө үүттэн олордоллор. Хас биирдии колонка кээмэйэ, ол иһигэр скважина дириҥэ эмиэ, хас эмэ уонунан м буолуон сөп.
Туораттан салайан тымнытар тиһик морозильнай камера бириинсибинэн үлэлиир. Колонкалар тоҥорор ыстаансыйаҕа турбанан холбоноллор. Ол турбаларга ыстаансыйа дьыл ханнык кэмэ буоларыттан тутулуга суох хладагеннары биэрэр. Маннык тиһиктэри рудник инфраструктуратын кэккэ эбийиэктэригэр, ону таһынан сорох гидротехническай сооружениеларгы эмиэ туһаналлар. Автономно үлэлиир тоҥорор тиһик дьыл кэмиттэн көрөн туттуллар. Кыһыҥҥы өттүгэр колонка быга сылдьар чааһыгар хладагент тиийэн, онно тымныйан баран, төттөрү буорга төннөн, сири тоҥорбутунан барар.
Ирбэт тоҥ – органика аарыма резервуара. Оттон ол тымныы ирдэ да, микробтар үөскээн ситэ-хото арахса илик органиканы углекислай гааска уонна метаҥҥа кубулуталлар. Балар баһаам элбэх саппаастара мунньуллубут буолан, кэнэҕэһин ити парниковай гаастар антропогеннай да быраҕыылары (выброс) куоһарар кыахтаахтар.
Ирбэт тоҥу АЛРОСА анал салаата кэтээн көрөр
АЛРОСА эбийиэктэригэр ирбэт тоҥу кэтээн көрүүнэн хампаанньа иһинэн үлэлиир “Якутнипроалмаз” НИИ Ирбэт тоҥу үөрэтэр сектора дьарыктанар. Сектор исписэлиистэрэ хайа маассата ирэр дьайыытын хонтуруоллууллар. Тоҕо диэтэххэ, сир күүскэ ириитэ тутуулар акылааттарын, атахтар тутар, тирэнэр күүстэрин мөлтөтүөн сөп. Ону таһынан анал үлэһиттэр гидротехническай тутууларга фильтрация дьайыытын, онно сыһыаннаах дааннайдары кэтээн көрөллөр. Наада түгэнигэр суһал миэрэлэри ылаллар.
АЛРОСА тулалыыр эйгэ харыстабылыгар ураты болҕомтотун уурар. Ол курдук, хампаанньа парниковай гаас тахсар төрүөтүн кыччатар, буортулаах дьайыы оҥоһуллубатын туһугар ылсан дьарыктанар. Алмаастаах урууда – кимберлит – углекислай гааһы холбуур уонна тутар күүһүн билим өттүнэн дириҥник үөрэтэн көрөр. Тоҕо диэтэххэ улахан ириэрии саҕаланар тутаах төрүөт – углекислай гаас. Кэлэр 2022 сыл бастакы аҥаарыгар АЛРОСА килиимэккэ сыһыаннаах үлэлиир тосхолун (стратегияны) билиһиннэриэҕэ. Ол тосхолго киирэр араас тэрээһиннэр ортолоругар “углероднай нейтральноска” көһүү сынаарыйа эмиэ баар буолуоҕа. Хампаанньа ирбэт тоҥ уларыйыыта тэрилтэ оҥорон таһаарар былаһааккаларыгар дьайарын билиҥҥитэ бэлиэтии илик.
АЛРОСА АЙХАЛ ХБК “хвостохранилищета” турбут сирин 2029 сылга диэри чөлүгэр түһэриэҕэ.
АЛРОСА Айхаллааҕы ХБК 8-с нүөмэрдээх фабрикатын сиригэр-уотугар баар “хвостохранилище” турбут сирин чөлүгэр түһэрэр (рекультивация) үлэни 2029 сылга диэри түмүктүүр былаанныыр. Бу бырайыак чэрчитинэн барар үлэҕэ уонна ыраастаан чөлүгэр түһэриллибит 650 гаалаах сиргэ мутукчалаах маһы олордууга 2,5 млрд тахса солк. туһанарга суоттаналлар.
“Хвостохранилище” Айхалтан соҕуруулуу-арҕаа диэки 1,2 км бардахха, Сохсолоох өрүс хочотугар баар. Бу тутууну рекультивациялыыр туһунан быһаарыы “Комсомольскай” карьер үлэлээн бүппүтүгэр уонна 2020 сылга 8-с №-дээх баабырыка сабыллыбытыгар ылыллыбыта.
Фабрика үлэлиирин саҕана таҥастаммыт хайа боруодата убаҕас пульпа буолан “хвостохранилищеҕа” мунньуллан иһэрэ. Тулалыыр эйгэҕэ кутталлаах буолуутун чааһынан бу састаап муҥутуур кыра сэрэхтээх кылааска киирсэр. Ити кылаас “Об отходах производства и потребления” диэн федеральнай сокуоҥҥа олоҕурар буоллахха, “букатын куттала суох тобоххо” киирсэллэр.
Оттон “хвостохранилище” бэйэтэ гидротехническай сооружение дэнэр. Хайа байытар баабырыката үлэлиир кэмигэр оҥорон таһаарыыга туттуллар уу эргииригэр тутаах оруоллааҕа. Ол эбэтэр, пульпа сөҥмүтүн кэнниттэн “хвостохранилищеҕа” сытан эрэ сырдаабыт уу төтөрү баабырыкаҕа барара. Ол уу иккистээн алмаастаах урууданы сууйарга туттуллара.
“Хвостохранилище” сирин чөлүгэр түһэрии (рекультивация) үлэтэ икки түһүмэҕинэн барыаҕа. Бастакы түмүһэҕэр тустаах сири үчүгэйдик куурдуохтара, Сохсолоох үрэх урут сүүрүгүрэ сыппыт сирин оҥорон, оннугар түһэриэхтэрэ. Онтон салгыы, 2025-2029 сылларга, “хвостовой” хаһаайыстыба эбийиэктэрин көтүрүөхтэрэ, мелиорация үлэтин ыытыахтара, уу сүүрүгүрэр ханаабаларын хаһыахтара. Гидроизоляциялаан баран, сир үүнүүлээх араҥатын бэлэмигэр, көҕөрдүү үлэтигэр киириэхтэрэ.
Оттон быйыл 2021 сылга бөһүөлэктэн чугас баар бырамыысыланнаска туһаныллыбыт кумах-гравий булкадаһыктаах карьерга 160 тыһ. бэс маһы олортулар. Манна даҕатан эттэххэ, Айхалга бэс мас үүммэт этэ.
Туох баар үлэ түмүктэммитин кэнниттэн “хвостохранилище” сирин-уотун бастааҥҥы чөл туругар төннөрүөхтэрэ. Тупсубут, ыраастаммыт 650 гаалаах сиргэ күөх үүнээйини, оту-маһы олордон баран, муниципальнай былаас көрүүтүгэр биэриэхтэрэ.
