2021 сыл – Таҥха Хаан сыла
Сэтинньи – Байанай ыйа.
Байанай – сахалар биир саамай сүгүрүйэр иччилэрэ. Кини – баай хара тыа иччитэ, оту-маһы харыстыыр, кыылы-сүөлү үөскэтэр. Онон өбүгэлэрбит Байанайы булду-алды кытта ыкса сибээстииллэрэ. Түүс сирэйдээх, кыыл тириитэ таҥастаах, кыһынын хайыһарынан сылдьар, олус үөрүнньэҥ. Булчут киниэхэ анаан уотун аһатар буоллаҕына, булчукка бэрсэр.
Сэтинньигэ түүмэх түһэн барар. Түүмэх диэн син биир кыраһа курдук. Уу паара тоҥон, хаар буолан, сиргэ түһэрэ ааттанар.
Түүмэх, үксүгэр, былыта суох буолар. Эһиилги сыл хайдах буолуон түүмэҕинэн эмиэ билэллэр. Түүмэх элбэх буоллаҕына, өҥ дьылы, оттон аҕыйах буоллаҕына, курааны күүтэллэр.
Ый ортотугар (14 күн) сылаас таҥаһы кэтэр күн үүнэр. Халлаан тымныйар. Киһи кыһыҥҥы таҥаһын таҥнар.
Ый бүтүүтүгэр “сэргэ төбөтө сэтэриччи тоҥор” тымныыта түһэр. Ол эрээри аан-даам тымныы түһүө өссө да эрдэ (ол ахсынньы онуһуттан саҕаланыа). Күн сиэлиинэн күрэнэн иһэр. Хараҥа улаата турар.
Сэтинньигэ кыһын хайдах буолуон, саас хойутуон дуу, эрдэлиэн дуу, быһаараллар. Сэтинньигэ элбээбитэ үс тибии түһэр, оччоҕуна саас тоҕуста тибиилиир. Бу түбэлтэҕэ өҥ дьылы күүтэллэр. Сэтинньи ыйы ыам ыйа батыһар.
Миитэрэйэп саҕана (сэтинньи 8 күнэ) халлааҥҥа чүмэчи курдук былыттар таҕыстахтарына, сылаас кыһын буолар. Ыт атаҕын чиккэччи тэбинэн ойоҕоһунан сыттаҕына, хаар түһүөхтээх. Өрүс уута тура илигинэ кыстык хаар түстэҕинэ, куһаҕан дьыл кэлэр. Ойбону саҥа аллардахха уута толору тахсар, ардыгар модьоҕотун таһыгар охсор буоллаҕына, уулаах саас, итиэннэ өҥ сайын кэлэр. Уу нэһиилэ тахсар, өрө тэппэт буоллаҕына, сааһыгар үрэххэ уу кэлбэт, уута суох саас буолар.
Сэтинньи ый билгэтэ
Сэтинньи ый 2 күнэ. Бу күн былытырдаҕына, кыһына ичигэс буолар.
Сэтинньи ый 3 күнэ. Бу ыйга үс тибии түстэҕинэ, “саас тоҕус тибии түһэр” дииллэр. Онтон элбэх буоллаҕына, өҥ дьыл буолар. Онтон аҕыйах буоллаҕына, кураан дьыл үүнэр.
Сэтинньи ый 5 күнэ. Былыта суох күн хаар кыыдамнаатаҕына, элбэх кыраһа түстэҕинэ, өҥ сыл буолар. Кыраһа кыра буоллаҕына, кураан сыл буолар.
Сэтинньи ый 8 күнэ. Саха халандаарынан сэтинньи 8 күнүттэн (Миитэрэйэп күнэ) идэһэни өлөрөр кэм саҕаланар. Миитэрэйэп күнүгэр халлааҥҥа чүмэчи курдук былыттар таҕыстахтарына, кыһына тымныы, оттон үдүк-бадык уонна сырдыктыҥы будулҕан былыттар таҕыстахтарына, тымныы кыһын буолар.
Сэтинньи ый 15 күнэ. Ый уонна үргэл алтыһаллар. Ырааҕынан ааһыстахтарына, сылаас соҕус буолар. Чугаһынан ааһыстахтарына, тымныы буолара күүтүллэр.
Сэтинньи ый 15 күнэ. Муҥха бүтэр (саха ыалын халандаарыгар — Мэхээлэйэп күнэ).
Сэтинньи ый 22 күнэ. Бу күн былытырдаҕына, ахсынньы 4 күнүгэр диэри халлаан ичигэс туруохтаах.
Сэтинньи ый 26 күнэ. Ый бүтүүтүгэр “сэргэ төбөтө сэтэриччи тоҥор тымныыта” түһэр. Аан-даам тымныы түһүө өссө да эрдэ.
Сэтинньи ый 27 күнэ. Саҥа үүнэр ый туруору тахсыыта – тымныы ый үүммүтүн бэлиэтэ.
Сэтинньи ый 28 күнэ. Сулустар бачыгырыы, хойуутук чаҕылыҥнастахтарына, халлаан тымныйар.
Сэтинньи ый 29 күнэ. Кыһынын соҕурууттан, арҕааттан салгыннаннаҕына – тымныйар. Хотуттан, илинтэн салгыннаннаҕына – тыал-хаар түһэр.
“Декада” диэн ый 10 хонугун этэллэр. I декада – ый 1-10 күннэрэ. II декада – ый 10-20 күннэрэ. III декада – ый 20-30 күннэрэ.
КИИН УЛУУСТАР
Урукку сыллары кытта тэҥнээтэххэ, быйыл сэтинньи ый үгүс киин улууска халлаан сылаас буолара күүтүллэр. Сөбүгэр соҕус хаардаах буолуоҕа.
I декадата. Урукку сыллары кытта тэҥнээтэххэ, быйыл биллэ сылаас. Ол курдук, күнүс -7-10 кыраадыс тымныы, оттон түүнүн – -15-18 кыраадыс. Элбэхтик кыраһалыыр.
II декада. Балачча хаардаах буолуууһу. Күнүс -15-22 кыраадыс тымныы буоллаҕына, түүнүн – -25-30 кыпаадыс тымныы. Кэмиттэн-кэмигэр хойуу хаардаах.
III декада. Ый бүтүүтүгэр хаара кэмчи соҕус буолар чинчилээх. Күүскэ буолбакка, көннөрү тымныйар. Күнүс -25-30 кыраадыс тымныы, түүн -30-35 кыраадыс тымныы.
БҮЛҮҮ УЛУУСТАРА
Илин эҥээри, киин улуустары кытта тэҥнээтэххэ, Бүлүү сүнньүгэр халлаан балай да сылаас буолара сабаҕаланар. Сөбүгэр соҕус хаардаах буолуоҕа.
I декада. Урукку сыллары кытта тэҥнээтэххэ, сылаас. Күнүһүн -15-18 кыраадыс тымныы буоллаҕына, түүҥҥү өттүгэр -20-23 кыраадыс тымныы. Ый саҕаланыытыгар элбэхтик хаардыаҕа.
II декада. Атын декадалардааҕар хаара кэмчи соҕус буолуоҕа. Күнүһүн -15-20 кыраадыс тымныы, түүнүн -20-23 кыраадыс тымныы. Кэмиттэн кэмигэр кыраһалыаҕа.
III декада. Хаара эмиэ кэмчи. Халлаан көннөрү тымныйыаҕа. Күнүскү өттүгэр -20-23 кыраадыс тымныы буоллаҕына, түүнүн – -26-30 кыраадыс.
ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ
Саха сирин соҕуруулуу-арҕаа улуустарыгар, үгэс курдук, халлаан атын улуустардааҕар арыый сылаас буолара күүтүллэр.
I декада. Урукку сылларга тэҥнээтэххэ, ханна да буоларын курдук, быйыл сэтинньи бастакы декадата эмиэ сылаас. Күнүс -5-8 кыраадыс тымныы, түүнүн – -8-10. Бу декадаҕа хаара олох суох.
II декада. Балай да хаардаах буолар чинчилээх. Күнүһүн -12-16 кыраадыс тымныы буоллаҕына, түүнүн – -18-21 кыраадыс. Хаардыырын быыһыгар кэмиттэн-кэмигэр кыраһалыаҕа.
III декада. Үһүс декадаҕа хаара эмиэ кэмчи соҕус. Кыратык тымныйыаҕа. Күнүһүн -18-22 кыраадыс тымныы, түүнүн – -20-25.
ӨЙМӨКӨӨН УЛУУ¤А
Өймөкөөн Сахабыт сирин саамай тымныы улууһунан биллэр. Ол гынан баран, быйылгы сэтинньи урукку сыллардааҕар арыый сымнаҕас соҕус буолар чинчилээх. Бастакы декадаҕа элбэх, хойуу хаар түһэрэ күүтүллүбэт. Ол оннугар хаар иккис декадаттан саҕалаан түһүөхтээх.
I декада. Күнүс -15-17 кыраадыс тымныы, түүн – -17-20.
II декада. Ый ортотугар балай да сөҥүү түһэрэр күүтүллэр. Көннөрү тымныы буолуоҕа. Күнүһүн -18-22 кыраадыс тымныы, түүнүн -20-24 кыраадыс тымныы.
III декада. Бу декадаҕа сөҥүүтэ-хаара эми аҕыйах буолар. Халлаан кыралаан тымныйар. Күнүһүн -20-24, түүнүн -27-30 кыраадыс тымныы буолара күүтүллэр.
ҮӨ¤ЭЭ ДЬАА¢Ы УЛУУ¤А
Үөһээ Дьааҥы эмиэ Саха сирин биир саамай тымныы улууһунан биллэр. Манна эмиэ Өймөкөөҥҥө курдук, ый бастакы декадатыгар хаара кэмчи буолан баран, иккискэ күүскэ түһүөхтээх. Онтон үһүскэ эмиэ тохтуохтаах.
I декада. Күнүс -20-25 кыраадыс тымныы, түүн -25-29 кыраадыс тымныы.
II декада. Үөһэ суруллубутун курдук, балай да хаардаах буолар. Көннөрү тымныы күннэр туруохтара. Күнүһүн -25-29 кыраадыс тымныы буоллаҕына, түүнүн -30-35 кыраадыс тымныы буолуоҕа.
III декада. Күнүһүн -30-35 кыраадыс тымныы, түүн -35-40 кыраадыс тымныы.
АБЫЙ, МУОМА, үс ХАЛЫМА уонна АЛА¤ЫАЙ УЛУУСТАРА
Халыма-Индигиир өрүстэр сүнньүлэрин бата сытар улуустарга ый бастакы декадатыгар элбэх хаар түһэрэ күүтүллүбэт. Арай иккис декада кэмигэр балачча түһэн баран, үһүс декадаттан эмиэ аҕырымнаан барыаҕа.
I декада. Күнүскү өттүгэр халлаан арыый ичигэр, -10-13 кыраадыс тымныы буоллаҕына, түүн -15-19 кыраадыс тымныы.
II декада. Балай да сөҥүүлээх. Көннөрү тымныы күннэр туруохтара. Күнүһүн -25-27 кыраадыс тымныы, түүнүн -25-30 кыраадыс тымныы.
III декада. Үөһэ суруллубутунуу, ый бүтүүтүгэр хаар түһэрэ аҕыйыаҕа. Күнүһүн -25-30 кыраадыс тымныы буоллаҕына, түүнүн биллэр тымныйан, -30-35 кыраадыс буолуоҕа.
АНААБЫР, ӨЛӨӨН, ТИКСИИ
Артика улуустарыгар бастакы декадаҕа халлаан арыый сылаас соҕус. Улахан тымныылар суохтар. Ол оннугар ый бастакы уонна иккис декадаларыгар балачча хаар түһэрэ күүтүллэр. Үһүс декадаҕа хаар кэмчи.
I декада. Күнүскү өттүгэр арыый ичигэс, -10-15 кыраадыс тымныы буоллаҕына, түүнүн -15-20 кыраадыс тымныы.
II декада. Балай да сөҥүү түһэрэ күүтүллэр. Көннөрү тымныы түүннэр буолуохтара. Күнүһүн -10-15 кыраадыс тымныы, түүнүн – -20-23 кыраадыс.
III декадаҕа. Кырадаан хаардыаҕа. Күнүһүн -20-23 кыраадыс тымныы, түүнүн – -25-28 кыраадыс.
Тарас Тарасов-Тускул.
