Былырыын кыһын тоһуттар улахан тымныы түспүтэ. Икки ыйы быһа будулҕан туман быыһыгар олорбуппут. Күммүт хантан тыгыай, саҕахха им кыратык сырдаатаҕына, үөрүү буолара. Онтон кэһэйэн хаалан быһыылаах, эдэрдиин-эмэнниин бары “быйыл кыһыммыт хайдах буолуой?” диэн долгуйабыт, билэ-көрө сатыыбыт, бэйэ икки ардыгар сылыктыыбыт. Ордук долгутар ыйытыы: “эмиэ тоһуттар тымныы түһүө дуо?” диэн. Бэл, сөҥүүгэ-хаарга, тыалга-кууска улаханнык наадыйбат курдукпут.
Аҕыйах хонуктааҕыта ардах таммалыы турбута. Эргиллиэхпит эрэ кэрэх, кыһыммыт обургу кыстык хаарын кыыдамнатан кэлэ оҕуста. Көр, айылҕа барахсан итинник дьикти. Дьыл уларыйар кэмигэр, үгэс курдук, норуот билгэһиттэрин кытта кэпсэтэбит. Дьэ, төһө хаардаах-сөҥүүлээх, тыаллаах-куустаах, тымныы-сымнаҕас кыһыҥҥа үктэннибит?
“Хаар сэтинньи ыйга эрэ түһүөн сөп”
Күнү-дьылы сылыктааһын туһунан матырыйаалы суруйар буоллум эрэ төлөпүөнүм үрдүгэр түһэн, тута СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, билгэһит Махсыым Сибирэкиэпкэ эрийэбин. Бу, чахчыта, үһүс кэпсэтиим. Мэлдьи кэпсэтэр сылыктааччым ааспыт үйэ 60-с сылларыттан айылҕа көстүүлэрин, кыылын-сүөлүн кэтээн көрөр, онон бэйэтэ тус көрүүлээх, санаалаах буолар.
– Максим Николаевич, хайдах кыһын иһэрий?
– Мин сылыктаан, сэрэйэн-кэтээн көрөн этэбин. Онон сыыстарарым да баар буолар. Этэн көрүөм эрээри, алҕаһаатахпына, 90-чалаах киһини бырастыы гынар инигит.
– Оннук бөҕө буоллаҕа. Эн этииҥ – тус бэйэҥ кэтээн көрүүҥ. Дьэ, барыбытын долгутар ыйытыы – кыһыммыт төһө тымныы буолуоҕай?
– Эн быйыл төһө итии сайын ааста дии саныыгыный?
– Буруоҕа балыйтаран быһыылаах, оннук үлүгэр өҥүрүк куйаас турбутун өйдөөбөппүн.
– Дьэ, маннык. Мин айылҕа уларыйыытын кэтээн, суоттаан көрөбүн. Мин суоттааһыммынан, ахсынньы, тохсунньу ыйдар улахан былыта, хаара суох буолуохтара. Хаар түстэҕинэ, сэтинньи ыйга эрэ түһүөҕэ. Кыһыммыт үгүс күнэ ыраас халлааннаах буолуоҕа. Син балачча тымныы буолар чинчилээх (Былыттаах кыһын халлаана сымнаһыар буолар). Ол эрээри былырыыҥҥы курдук киһи кутун-сүрүн баттыыр улахан тымныы түһүө суоҕа. Былырыын бэйэтэ ураты кыһын кэлэн барбыта...
Онон, тымныы кыһын буолуо эрээри, былырыыҥҥы курдук аһара барыа суоҕа дии саныыбын. Ахсынньы, тохсунньу ыйдарга сөҥүүнү күүппэппин.
– “Былырыын сылгыга улахан сут дьыл иһэр” диэбитиҥ. Быйыл хайдаҕый?
– Сэтинньигэ хаар үчүгэйдик лаппа түстэҕинэ, 40-ча см. халыҥнаах буоллаҕына, сылгыга туох да куттал суох буолуоҕа. Мин көрөрбүнэн, сылгыга куһаҕана суох дьыл иһэр. Ону туохтан сэрэйэн этэҕин диэ? Күһүн туох да алдьархайдаах кэнчээри үүннэ. Ол кэнчээри барыта хаһыы буолар. Тыаҕа эмиэ балачча үүммүт буолуохтаах. Онон сылгы тыаҕа да тахсан хаһыаҕа, хонууга да хаһыаҕа. Уопсайынан, быйыл – хаһыылаах дьыл. Ол гынан баран чараас хаар эрэ мэһэйдээбэтин. 40-ча см. халыҥнаах хаар түстэҕинэ, туох да ааттаах дьыл. Сылгы этэҥҥэ кыстаан тахсыаҕа.
– Муҥутуур тымныы хас кыраадыска тиийиэй? Улахан тымныы хаһааҥҥыттан түһэн барыаҕай?
– Быйыл кыһын муҥутуур тымныы -50-ча кыраадыс буолуоҕа. Ахсынньыга, тохсунньуга итинник кыраадыс туруоҕа. Былырыын кыһын -60 кыраадыска тиийтэлээбитэ. Быйыл оччоҕо тиийиэ суоҕа дии саныыбын.
– Эн санааҕар, быгыһын тоҕо итинник ураты буолбутай? Айылҕабыт уларыйан эрэр дуо? Долгуйарбыт наада дуо?
– Итинник дьыл баар буолар. Халлаан бэйэтин кубулҕата. Сурахха киирбит улахан тымныы кыһыннар уруккуттан да бааллара.
"Улахан тымныы кыһын иһэр"
Биоэнергетик Алексей Божедонов-Сырдык "дьэ, улахан тымныы иһэр" диэн кэпсээнин саҕалаата. Бу иннинэ Алексей Иванович-Сырдыгы кытта иккитэ кэпсэтэн турабын. Бэйэтэ ураты тус көрүүлээх. Ону итэҕэйээччи – итэҕэйэр, ылыммат киһи – ылыммат.
– Алексей Иванович, соһуттуҥ! Былырыыҥҥы тоһуттар тымныы сөп оҥорбута...
– Киин улуустарга -60 кыраадыстаах улахан тымныы түһүөҕэ. Киин улуус күнэ-дьыла Киһилээх хайатын батыһар. Биир сылынан хойутаан иһэр. Былырыын Үөһээ Дьааҥыга хаар төрүт суоҕа. Быйыл манна 5 cм. эрэ халыҥнаах хаар түһэн сытар. Батыһыы баар, ол чуолкай. Былырыын Дьааҥы умайбыта, быйыл киин улуустарга улахан уот турда. Ол иһин күнү-дьылы сылыктыырга Дьааҥыны кэтиэххэ наада.
– Киин улуус күнэ-дьыла, халлаанын туруга тоҕо Дьааҥыны батыһарый? Туох сибээстээхтэрий?
– Тоҕо диэтэххэ, эниэргийэ географическай лииньийэнэн хотуттан соҕуруу ааһар. Хоту уонна соҕуруу сүүс сыл арыттаахтар. Холобур, сүүс сыллааҕыта бастакы өрөбөлүүссүйэлэр бары хоту буолбуттара. Билигин саамай эйэлээх сирдэр – хотулар. Канада, Арассыыйа хоту өттүлэрин ылан көр. “Хоту – кэлэр кэм, соҕуруу – ааспыт кэм” диэн өйдүүбүн. Айылҕаҕа улахан, глобальнай сокуоннар бааллар.
Эппитим курдук, быйыл улахан тымныы иһэр. Быһа холоон, ахсынньы бүтүүтүттэн халлааммыт улаханнык тымныйан барыаҕа.
– Ол тымныы, эн санааҕар, төһө өр туруоҕай?
– Тохсунньу, олунньу ыйдарга -60 кыраадыс туруоҕа.
– Оччотугар хаарбытын күүппэт буоллахпыт?
– Хаар Саҥа дьыл кэннэ, сааһыары, түһүөҕэ дии саныыбын. Быйыл Дьааҥы хаардаах, "киһи тобугунан кэһиллэр" дииллэр. Ол аата эһиил киин улуустарга улахан хаардаах кыһын кэлиэҕэ. Сааспыт кэмигэр салаллыаҕа.
Уопсайынан, 2021, 2022, 2023, 2024 cыллар ыарахан буолуохтара. 2025 сылтан айылҕа көнөн барыаҕа. Билигин айылҕа киһини үөрэтэр. Онно биһиги, сахалар, инники иһэбит. Маҥнай биһиги уһуктуохтаахпыт. Ол кэннэ нууччалары уһугуннарыахтаахпыт. Отон нуучча – аан дойдуну. Ванга "Арассыыйа инникитин Аан дойду духуобунай лиидэрэ буолуо" диэн этэн турар. Духуобунай лиидэрдэр биһиги, сахалар, сылдьабыт. Ол сөп буолуо: биһиэхэ элбэх ытык сирдээхпит. Эниэргийэ барыта биһиги дойдубутуттан саҕаланар.
– Быйыл кыһын туох улахан уустук көстөрүй?
– Хоруона хамсыга... Бу ыарыы элбэх сылга кэллэ. Ити – экология эппиэтэ. Биһиги айылҕаны эстибит, айылҕа бэйэтин көмүскэнэн, дьону эһэн эрэр. Икки атахтаах тупсаҕай олоххо, нууччалыы эттэххэ, "комфорка" тардыһар буолла. Бу маны кини сайдыы диэн саныыр. "Комфорт" киһини сайыннарбат, төттөрүтүн, дууһаны, өйү-санааны кэҕиннэрэр. Эволюция диэн, дьиҥэр, киһи ийэ, салгын куттарын сайыннарыыта буолар. Онно ким да наадыйбат буолла. Бу куттар хайдахтарын, ханна баалларын да билбэттэр...
– Алексей Иванович, кэпсэппиччэ, ыйытыым. "Интэриниэт арахсар" диэн, дьону долгутан тураҕын. Чахчы, арахсыа дии саныыгын дуо?
– 2021 сылга арахсыахтаах. 11-с ый ордук кутталлаах. Иккис чыыһыла... Чыыһыла сүрдээх улахан эниэргийэлээх. Уопсайынан, 12 сыыппара кутталы үөскэтэр. Интэриниэт бардаҕына, балтараа ыйынан биирдэ кэлиэҕэ. Ити – олус уустук систиэмэ. Харчы оҥороору олус уустугурдаллар. Уустук тиэхиньикэ кыайан үлэлээбэт. Аны туран, интэриниэт араҕыстаҕына, мэлдьи арахса сылдьар буолуоҕа. Кэлин дьон үөрэнэн, эрдэ харчытын устан, аһын-таҥаһын бэлэмнэнэр буолуоҕа.
2021 сылга тэҥнээтэххэ, кэлэр сыллар оннук улахан кутталлара суох, 12 сыыппаралар суохтар.
– Cэтинньигэ халлааммыт төһө ичигэс буолуоҕай?
– Бу үүммүт ый сылаас буолуоҕа. Ахсынньы бүтүүтүттэн тымныйан барыаҕа. Онуоха диэри орто тэмпэрэтиирэ биир тэҥник туруоҕа, баҕар, өссө сылыйыаҕа. Оттон, дьэ, ахсынньы 20-тин эргин үчүгэйдик бачыгыратан барыаҕа.
“Хаар көстүбэт...”
Күнү-дьылы ыйыталаһа сорунан баран, Тарас Тарасов-Тускулга эрийбэтим хайдах да табыллыбат. Кини билгэтин кэтэһэр киһи элбэх буолуохтаах. Тускул кэлбит кыһыммытын туох диэн сылыктыырый?
– Халлааммыт сүрдээх кубулҕат, алтынньы бүтүүтэ ардаан турда. Ити туохтан?
– Кытайтан улахан циклон кэлбитэ. Ити циклон Красноярскайынан кэлэн, биһиги халлааммытын балачча сылытта. Саха сирин күнүгэр-дьылыгар кэлин Кытай дьайыыта улааппытын бэлиэтии көрөбүн. Сайыҥҥы куйааспыт эмиэ Кытайы кытта сибээстээҕэ. Онно Монголияттан кэлбит антициклон дьайбыта. Салгын сүүрээнигэр уларыйыы баран эрэр. Ону кытта биһиги халлааммыт эмиэ уларыйар: ардыгар – ардыыр, ардыгар – хаардыыр. Күн-дьыл, халлаан туруга улахан акыйааннартан тутулуктаах. Онно тахсыбыт хамсааһын биһиги сирбитин саба бүрүйэн кэбиһэр. Күммүтүн-дьылбытын, халлааммыт туругун акыйааннар оҥороллор.
– Ахсынньы ыйтан тугу күүтэбитий?
– Ахсынньы ыйга аҕыйах күҥҥэ -50 кыраадыс тымныы туруоҕа. Сайына куйаас буоллаҕына, кыһын тымныы буолар диэн өбүгэлэрбит этэллэрэ. Тохсунньу, олунньу ыйдарга халлааммыт тымныйыаҕа эрээри, урукку сыллары кытта тэҥнээтэххэ, быйыл кыһын үлүгэрдээх тоһуттар тымныы түһүө суоҕа.
– Оттон хаарбыт, сөҥүүбүт?
– Хаарбыт билигин да кэмчи. Элбэх хаар суох. Сир аайы оннук. Өймөкөөҥҥө төрүт да түспэккэ турар. Сэтинньигэ да улахан хаар көстүбэт. Былырыыҥҥы курдук сааһы быһа түһэрэ буолуо. Хойукка диэри түспүтэ. Халлааммыт быйыл эмиэ ону батара буолуо дии саныыбын.
– Былыттаах күннэр туруохтара дуу? Улахан тымныы кэннэ былыттаах күннэр үүннэхтэринэ, киһи тыын ыла түһээччи.
– Ээ, былыттаах күннэр кэлиэхтэрэ. Халлаан сылыйыаҕа. Ахсынньы бүтүүтүн, Саҥа дьыл саҕана кэлээччилэр. Тохсунньу маҥнайгы күннэригэр эмиэ былыттаах халлаан туруоҕа.
– Сэтинньи ыйбыт саҕаланна. Дьэ, тугу бэлэмнээн олороруй?
– Сэтинньи ыйга урукку курдук -40 кыраадыс тымныы түһүө суоҕа. Саамай муҥутаабыта -30-ча кыраадыс буолуоҕа. Урукку сылларга -40-ча буолара.
– Сааспыт эрдэлиир чинчилээх дуо?
– Ээ суох, эрдэлээбэт. Күһүммүт олус хойутаата. Онон сааспыт эмиэ хойутаан кэлиэҕэ. Уопсайынан, кураан дьылларга саас хойутуур үгэстээх. Улахан кураан үс сыл устата турар. Мин сылыктыырбынан, 2023 сылга диэри маннык кураан сайыннар туруохтара.
* * *
Сылыктааччыларбыт санаалара араас буолла. Сорохтор “тымныы кыһын эрээри, былырыыҥҥы курдук киһи тыынын-быарын хаайар тоһуттар тымныы түһүө суоҕа” диэн билгэлээтилэр. Сорохтор “ыйы-ыйдаан -60-ча кыраадыс туруоҕа” диэн соһуттулар.
Хайдах да гыммыппыт, ханнык да айыыларбытыттан көрдөспүппүт иһин, быйыл ичигэс, сымнаҕас кыһыны күүппэт эбиппит. Оппутун-маспытын, аспытын-таҥаспытын эрдэттэн дьаһаннахпытына табыллар.
Хата, “сылгы барахсаҥҥа улахан куттала суох дьыл иһэр” диэн өйдөөтүм. Хаһыы баар буолсу. Арай чараас хаар эрэ мэһэйдиэн сөп.
Чэ, ити курдук. Күн-дьыл түргэнник устар. Өр күүттэриэ суоҕа, кыһыммыт тугун-ханныгын бэйэтэ көрдөрөн иһиэҕэ.
Күн-дьыл билгэтин сэҥээрдэ
