Ханна даҕаны айылҕаттан айдарыылаах, үөһээҥҥилэртэн үһүйтэриилээх, чараас эйгэлээх дьон баар буолаллар. Биһиэхэ былыр-былыргыттан аһаҕастык ааттара ааттаммат улуу ойууннар, удаҕаннар баар буола сылдьыбыттарын бары билэбит. Кинилэр үөһэттэн оннук ананан ыытыллыбыт дьон буоллахтара. Билигин даҕаны эттэтиини ааспыт улахан айылҕалаах дьон баалларын истэ-билэ сылдьабыт. Олору сэргэ, билгэлиир, көрүүлэнэр, эмтиир чараас эйгэлээх дьон эмиэ бааллар. Биллэн турар, олору барыларын ойууннар, удаҕаннар диэбэппит. Ким туохха күүстээҕинэн, кыахтааҕынан дьоҥҥо көмөлөһөр. Холобур, мин бүгүн кэпсэтэр киһим – Наталия Дмитриевна ИВАНОВА – Дьокуускай куоракка 90-с сыллартан аата-суола киэҥник биллэн барбыта. Билигин кини, бэл, Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр ыҥырыкка сылдьар киһи. Кини олохторугар муммут, кыһалҕаҕа ылларбыт дьону суолларын ыйан-кэрдэн, ааннарын арыйан, сүбэлээн-амалаан биэрэр олус муударай сүбэһит, сүппүт дьону, малы булан биэрэр күүстээх көрбүөччү.
– Наталия Дмитриевна, хаһааҥҥыттан көрүүлэнэр буолбуккунуй?
– Мин санаабар, сахалар айылҕаны кытары ыкса ситимнээхпит. Онон эбитэ дуу, биһиги омук чараас эйгэҕэ ордук чугаспыт. Киһи ыгылыйдаҕына, улаханнык уолуйдаҕына, куттаннаҕына, уопсайынан, уйулҕа күүрүүтүн кэмигэр, эт-сиин уларыйан эбитэ дуу, бэйэтэ да билбэтинэн этэ аһыллан хаалар. Мин урут эмиэ бүтэй киһи этим. Билиҥҥи кыаҕым эмискэ кэлбитэ. Биһиги Таатта Кыйытыттан 1989 сыллаахха Дьокуускайга көһөн кэлбиппит. Күөх Хонуу үрдүгэр биэрэккэ уһаайбалаах чааһынай дьиэҕэ олорбуппут. Тыа ыалын сиэринэн сибиинньэ бөҕө ииттэр этибит. Оннук олордохпутуна, биир сыл түүн дьиэбитин бүүс-бүтүннүү халаан уута ньылбы сотон ааспыта. Барыта хайдах эрэ кыл түгэнэ, аҕыйах мүнүүтэ иһигэр буолбута. Көрдөрбүтүнэн, сүөһүбүтүттэн, сибиинньэбититтэн ытыс соттон хаалбыппыт. Дьиэбититтэн туох да хаалбатаҕа, бэл, оһохпут сууллубута. Эппиккэ дылы, бэйэбит эрэ туран хаалбыппыт. 90-с ыар сыллара буолан, харчы той соччо суох кэмэ этэ. Сарсыныгар, ыксаан куорат дьаһалтатын социальнай управлениетыгар тиийэ сылдьыбытым да, аан сабыылааҕа. Ол кэлэн иһэн, бэйэм да билбэппинэн, бырабыыталыстыба дьиэтигэр киирэн хаалбытым. Харабыллар бааллар этэ да, көрбүттэрэ эбитэ дуу, көрбөтөхтөрө эбитэ дуу, аһардан кэбиспиттэрэ. Үөһээ этээскэ тахсан биир аһаҕас кэбиниэттэн кыыстан уруучука, кумааҕы көрдөөбүтүм. Дьэ, онно дууһам кыланыытын суруйан хааллардым. Туга да суох хаалбыт киһи таҥаһым-сабым да соччото суоҕа. Сотору буолан баран, хамыыһыйа кэлэн дьиэбитин-уоппутун көрдө-иһиттэ уонна сүүрбэ тыһыынчаны анаата. Ол харчыбытынан кирпииччэ атыылаһан оһохпутун тутуннубут.
– Ээ, кырдьык, ол ыгылыйыы, эт-сиин, уйулҕа күүрүүтүн кэмигэр этиҥ сааһа аһыллыбыт буолуон сөп дуу...
– Бука оннук буолуон сөп. Кистэнэ сылдьар күүһүҥ арыллан кэлэр быһыылаах. Оччолорго мин 47 саастааҕым. Биһиги дьиэбит таһыгар кофенан көрүүлэнэр татаарка дьиэ куортамнаһан олоро сылдьыбыта. Бастаан утаа кини ньыматыгар үөрэнэн кофенан көрүүлэнэр буолбутум. Татааркам куортамын болдьоҕо бүттэ быһыылаах, эмискэ көһөн хаалбыта. Кинини көрдөөн кэлбит дьон миэхэ кэлэр буолбуттара. Ити кэмнэргэ бэрт аҕыйах киһи билгэлииринэн, көрүүлэнэринэн дьарыгырар этэ.
– Дьиҥэ, кофенан эрэ көрүүлэммэт, дьиҥ көрөрдүү көрөр буоллаҕыҥ. Биир эмэ өйдөөн хаалбыт түгэниҥ баар дуу?
– Биирдэ күһүөрү, арааһа, 2005 сыллаахха быһыылааҕа, икки киһи киирэн кэллэ. Бырааттара сүппүт. “Көрүүлэнэн көр” диэн көрдөстүлэр. Көрүүлэнним, бырааттара өлбүтэ, көмүллүбүтэ икки ый буолбут эбит. Убайдара биирэ – Москубаҕа, иккиһэ Дьокуускайга сылдьыбыттар. Сүппүтүн кэннэ, иһэр-аһыыр киһиэхэ соччо наадыйбатахтар, тутатына көрдөөбөтөхтөр быһыылаах. Өлбүт киһи туох даҕаны докумуона суоҕун иһин, аата-суола суох көмөн кэбиспиттэр. Мин бырааттара хаһыс нүөмэрдээх кылабыыһаҕа ханна көмүллэ сытарын ыйан ыыттым. Биллэн турар, сонно тута хостоппуттар уонна миэхэ тута: “Атын киһи курдук...” – диэн эрийдилэр. Мин чочумча буолан баран, хомуллан хаттаан көрүүлэнним. Манан маннык бэлиэлээх, оннуктаах-манныктаах диэн ыйан биэрдим. Дьонум киһилэрин дьэ билиннилэр. Көмүллүбүт киһини тута абааһылар ылаллар. Ол дьон киһилэрин абааһыттан ылбыттарын иэстэһэн, аны абааһылара кыыһыран, бэйэбэр саба түһэн көхсүбэр олорсо түстэ. Мин эппинэн-сиимминэн тута биллим, хайдах эрэ буолан бардым. Сотору буолан баран, баттаҕым лоскуйунан түһэн киирэн барда. Кэргэним баттахпын күлтүччү кырыйан кэбистэ. Куһаҕан тыын сиирдии, охторордуу санаммыт. Аны, биир даҕаны өрүһүйүөх айылаах көстүбэтэ. Ыксаатым уонна тоҕо эрэ омук сирин ытык сирдэригэр баран ыраастатыахха дии санаатым. Кэргэммин кытары ыллыбыт да, Египеккэ көтөн хааллыбыт. Кургадаҕа киэһэ хойут тиийдибит. Туора сир иччитин алы гынан көрдөһө, ааттаһа сылдьыбытым.
Түспүт сонотуоруйбут аттыгар мэчиэт турар. Нөҥүө күнүгэр анаан-минээн тахсан ытык сир иччититтэн көрдөһө турдахпына, мэчиэт дьиэтин үөһээҥҥи ыйыгар эмискэ маҥан түөстээх хотой кэлэн олордо. Дойду иччитэ илэ бэйэтинэн кэллэ дии санаатым уонна бэйэм тылбынан ис дууһабыттан эҥсиллэн туран баарбынан-суохпунан көрдөстүм. Бүтэһигэр: "Бачча ыраахтан ааттаан-суоллаан кэлбит киһи көрдөһүүтүн ылыммыт буоллаххына, биллэр..." – диэтим. Эмискэ хотойум аҥаар кынатынан даллах гынна. Ол түүн туох да буолбатаҕын курдук, тугу да түһээбэккэ утуйан турдум. Нөҥүө түүнүгэр утуйа сыттахпына, эмискэ оройум хаппаҕын арыйан, тугу эрэ тардыалаан бардылар.
– Эчи, кутталын... Ити илэ дуу, түүлгэр дуу?!
– Илэ... Били, утуйар-утуйбат турукка түлэкэдийэ сыттахпына... Онтон ыла, били, көхсүбэр сүктэрэ сылдьыбыт абааһым тахсыбыта. Ол кэннэ көмүллүбүт дьону сэрэнэн-сэрбэнэн көрдүүр буолбутум. Уопсайынан, сир анныгар көмүллүбүт киһи барыта алларааҥҥы абааһы илиитигэр киирэр. Абааһы ыар илиититтэн ылар ыарахан. Оттон сүппүт эрээри ийэ буорун булбакка сытар киһи түргэнник бэйэтин биллэрэр. Турукка киирэн өлбүт киһи дууһатын кытары кэпсэтэбин, арыгылаан баран өлбөтөх буоллаҕына, ханна сытарын түргэнник ыйар. Арыгылаан баран өлбүт буоллаҕына, олоҕун барытын кэпсиир эрээри, билигин ханна сытарын кыайан эппэт. Тоҕотун бэйэм да билбэппин. Уопсайынан, үрүҥ уонна хара күүстэр диэн баалларын этиэхпин баҕарабын.
– Дьэ, дьиктини-дьиибэни кэпсээтиҥ... Эн, чахчы, элбэхтик айанныыгын, кэлэҕин-бараҕын. Өссө туох дьиктигэ түбэспиккиний?
– 2000 сыллаахха балаҕан ыйыгар олоҥхонон дьарыгырар Лена Федорованы кытары биирдэ Тибеккэ, Непалга айаннаатыбыт. Барыахпыт иннинэ мин ханан барарбытын, сылдьарбытын хаартанан уруһуйдаатым. Миэхэ икки сир көстөр. Биирэ – “долина смерти” диэбит курдук, соччото суох тыыннаах сир, иккиһэ – өлбөт мэҥэ уулаах сир. Унньуктаах уһуннук айаннаан тиийиэхтээх сирбитигэр тиийдибит. Саха сириттэн түөрпүт, Москубаттан өссө түөрт киһи баар. Мин алгысчыт быһыытынан сылдьабын. Гималай хайатын биэс тыһыынча килэмиэтир үрдүгүн дабайдыбыт. Онно балаакккаларга хоннубут. Мин Леналыын биир балааккаҕа сытабыт. Эмискэ түүн харахпын арыйа биэрбитим, доҕоор, хап-хара дьүһүннээх кирилиэс халлааҥҥа харбыаласта. Онтон эмискэ халлаан арылла биэрдэ да, бүтүннүү харах буолан хаалла.... Ол уп-улахан харах миигин тобулу көрдө. Мин кутталбыттан сарылыы түһээт, Ленабар ыстанным. Ол харах халлааммытын бүтүннүү сабардаата уонна соннук көрөн баран сабыллан хаалла. Сулустар чуп-чугастан көстөллөр, тыыннаах курдуктар. Дьэ, айылҕа барахсан араас дьиктини көрдөрөр. Ол кэннэ, эмтээх уубутугар тиийбиппит. Бэйэм кыра уолум оччолорго этэ бааһырар этэ, киниттэн кистээн кэтэ сылдьыбыт кирдээх таҥаһын уктан барбытым. Онтубун эмтээх ууга сууйбутум. Уолбар аҕалан кэтэрдибитим, сотору буолан баран, били бааһа, чахчы, сүтэн хаалбыта. Оччолорго тугу көрбүппүн кимиэхэ да кэпсээбэтэҕим.
– Тыаҕа муммут оҕолору булбуккун өйдүүбүн. Баһаалыста, ол туһунан кэпсээ эрэ...
– Биирдэ “Хикари” турфирма салайааччыта Мария Андреева “быраатым тыаҕа мунан хаалла” диэн эрийдэ. Ол кэмҥэ мин Анапаҕа сылдьабын. Уол тыыннааҕын уонна ханан сылдьарын тута көрдүм уонна дьоммун уоскуттум. Тута сөмөлүөккэ билиэт атыылаһан кэллим. 17 саастаах уол тайҕаҕа муммута алта хоммут. Ким атынан, ким сатыы хас да күнү быһа түҥ тыаны бары кэтэн көрдөөбүттэр да, уолу булбатахтар. Мин ыраахтан көрдөөччүлэри салайа олордум. “Үрэх диэки хайысханы тутуһуҥ, онно бөдөҥ бэрэбинэ сытара буолуо. Онтон хаҥас диэки киһи сылдьыбыт суола көстүө. Онтон маска олорор улахан хара көтөрү көрүөхтэрэ уонна аллара үрэххэ түстүннэр. Уол онно сытар...” – диэн ыйан-кэрдэн биэрдим. Мин эппит суолбунан тиийэн уолларын булбуттара. (Уол муммута хаһыс эрэ күнүгэр икки чыычаах (Наталия арыалдьыттара) сылдьыбытын туһунан Мария Андреева бэйэтэ кэпсээбитэ интэриниэккэ баар). Биирдэ Намҥа эмиэ кыра оҕо сүппүтүн туһунан биллэрдилэр. Тута Клим Федоровтыын бардыбыт. Оҕо тыыннааҕын туһунан тута төрөппүттэригэр этэн уоскуталаатым. Сотору көстүө, мас анныгар сытарын нуучча уола булуоҕа”, — диэтим. Ол да курдук буолбута. Сотору Быыһыыр сулууспа байыаһа Максим Хомяк диэн нуучча уола оҕону булбута.
– Наталия Дмитриевна, эн бастаан кофеҕа сирдэтэн көрөр этиҥ, билигин оннук гыммаккын...
– Урут эмискэ этим сааһа арыллыбытын кэннэ, көрөрүн көрөр буоллаҕым. Ол эрээри ити эйгэни соччо билбэт буолан, ыаллыы олорбут дьахтарбын үтүктэн, кини ньыматынан үлэлии сырыттаҕым. Кэлин Владимир Кондаков: “Эн боростуой гадалка буолбатаххын, улахан айылҕалааххын, көрбүөччүгүн, көннөрү көрүүлэн”, – диэбитэ. Киһини көрөрбөр наһаа иһирдьэ киирбэт буола сатыыбын. Дириҥник киирдэххэ, ол киһи олоҕун лабириныттан кыайан тахсыа да суохха сөп. Элбэх эниэргийэм да барар. Ол иһин, бэйэбин харыстанан дириҥник киирбэппин. Чопчу биэрбит боппуруостарынан эрэ көрүүлэнэн ыйан-кэрдэн биэрэбин. Киһи аурата – бэйэтэ туһунан көмпүүтэр курдук. Онно барыта сурулла, көстө сылдьар.
– Харчы тардаргын илэ билбиттээхпин. Ол киһи билигин даҕаны үлэлээн харчы бөҕөнү табыйа сытар. Билигин эмиэ харчы, баай-дуол тардаҕын дуу?
– Ити ньымабын, биллэн турар, аһаҕастык кэпсээбэппин. Бастаан бэйэбэр, онтон чугас дьоммор оҥорбутум. Онтон билигин кимиэхэ баҕарар маассабай оҥоробун. Элбэх киһиэхэ харчы тарпытым. Онтум уон икки сыл барар. Ол дьонум бары билигин даҕаны ситиһиилээхтик үлэлии сылдьаллар. Урут өссө баай-дуол, сүөһү тартарааччылар. Маны сэргэ, оҕоломмот дьоҥҥо оҕо кутун тардабын. Уопсайынан, сахаларга, инньэ өбүгэлэрбит саҕаттан, хас биирдии киһиэхэ 12 күлүүс тыл баар. Былыргы ааттара ааттаммат убайдарбыт, эдьиийдэрбит эрэ ити 12 күлүүс тылы билэллэрэ. Мин бакаа 9 тылы билэбин. Үс тылы өссө билэ иликпин.
– Наталия Дмитриевна, мэлдьи иһиттэҕим аайы, соҕуруу үлэлии сылдьар буолаҕын. Чаастатык ыҥыраллар дуо?
– Соҕуруу үлэлээбитим сүүрбэ сыл буолла. Бастаан саҕалыырым саҕана, дьиэбэр биир чечен киһитэ киирэн кэлбитэ. Туох эрэ баайдарын сүтэрбиттэр быһыылаах. Онтулара ханна баарын ыйан биэрдим. Аҕыйах хонон баран, ол киһим аны икки киһини батыһыннаран киирэн кэллилэр уонна сүүс солкуобайы туттаран кэбистилэр. Оччолорго сүүс солкуобай – улахан суума. Улахан харчылара сүппүтүн булан биэрбит эбиппин. 90-с сылларга Новосибирскайтан кэлбит үс учуонай Өлүөнэ очуостарыгар тиийэн өҥүрүк куйааска өрүскэ сөтүөлүү сылдьан ууга түспүттэрин ыйы быһа көрдөөн баран булбатахтара. Университеттан Алексеев диэн учуонай кэлэ сылдьыбыта. Чопчу ханан сыталларын ыйан биэрдим. Ситинник Новосибирскайынан, онтон Москубанан истиһэннэр, ыҥырар буолбуттара.
– Айылҕалаах дьон үксэ эмтииллэр. Эн тугу эмэ эмтиигин дуу?
– Хас биирдии айылҕалаах киһи туохха эрэ ананан кэлэр. Бары тус-туһунан үлэлииллэр. Ким эрэ айылҕаны кытары үлэлиир аналлаах. Ким эрэ дьон ыарыытын эмтиир. Сорох киһи муммут дьону көрөн суолларын-иистэрин ыйан биэрэр, чөллөрүгэр түһэрэр. Сорох көрүүлэнэр. Ким хайдах туох кыахтааҕынан, аналлааҕынан үлэлиир. Миэхэ көрүүлэнэр быдан судургу.
– Бар дьоҥҥор тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Ханнык баҕарар оҕо икки өрүттээх төрүүр. Киһи буолар дуу, кыыл буолар дуу... Оҕо эрдэҕиттэн төһө элбэхтик куһаҕаны оҥорор да, соччонон кини кыыллыы майгыга-сигилигэ чугаһаан иһэр. Ол куһаҕана мунньуллан-мунньуллан, тиһэҕэр бу киһи майгыта-сигилитэ алдьанан, бардамсыйан, киэбирэн, түктэри быһыыланан, кыыллыйан хаалыан сөп. Ол кыыллыйбыт киһи тугу саҥарарын, тугу гынарын да өйдөөбөт турукка киирэр. Онон, бэрт эдэр эрдэххититтэн тугу санаан саҥаран, туох дьайыыны оҥорон эрэргитин барытын өйдөөн-дьүүллээн сылдьыахтааххыт, хамсаныахтааххыт диэн сүбэ-соргу курдук этиэм этэ.
– Эн билигин хамсык кэмигэр хайдах үлэлиигиний?
– Бу куһаҕан ыарыыга бэлиэр сыстан ыалдьа сылдьыбытым. Ол иһин илэ көрсөрбүттэн куттанабын, туттунабын. Төлөпүөнүнэн үлэлиибин.
– Наталия Дмитриевна, сэргэх кэпсээниҥ иһин махтал.
Кэпсэттэ
Туйаара СИККИЭР.
Сэҥээриилэр