Кулун тутар сахаҕа дириҥ суолталаах ый. Аата да этэринэн, бу кэмҥэ Дьөһөгөй оҕото сыһыыга-хонууга сылдьан көҥүл төрүүр-ууһуур. Дьөһөгөй Айыы — сылгы таҥарата, саха таҥарата. Дьөһөгөй Айыы киһиэхэ күүһү, үлэлиир дьоҕуру, хаһаайын буолууну биэрэр. Бэйэ бас билэр күрүөлэниитэ-хаһааланыыта, дьиэлэниитэ-уоттаныыта, үүнээйини үүннэрии, сүөһүлэнии, сылгыланыы – барыта кинини кытта ситимнээх.
Бу ый үксэ кыһыҥҥы кэмҥэ киирэр. Ый 22 күнүгэр сырдык уонна хараҥа тэҥнэһэллэр, онтон сырдык баһыйан барар. Онон бу кэм саас саҕаламмыт күнүнэн ааҕыллар. Бу кэмҥэ киһи харыстаныахтаах эргэ дьыла бүтэр, саҥа дьыл саҕаланар, тот салгын кэлэр. Кулун тутарга бэлиэтээһин буолар. Бу бэлиэтээһин кулун тутарга буолбут сылыйыы кэмин баттаһа буолар уонна муус устарга ириэрии буолан эргийэр.
Ый икки сүрүн тыаллаах: хомурах уонна сыыры хастыыр тыаллар. Кулун тутары балаҕан ыйа батыһар.
Кулун тутар билгэтэ
Бу ыйга саас төһө эрдэ кэлэринэн, сайын хайдах буолуон билгэлииллэр. Кулун тутартан тоҕус тибии түстэҕинэ, угут бэлиэтэ. Ый икки тыаллаах: хаардаах көмнөҕү түһэрэр тыал уонна сыыры хастыыр тыал. Ый хаара — туллук кэлэр хаара. Араҥас сулус халлаан оройугар турдаҕына, саас эрдэлиир, ынах сүөһүгэ үчүгэй сайын буолар. Арҕааттан, соҕуруулуу-арҕааттан олооһун тыал түстэҕинэ, хаар кэлэр. Сарсыарда дьэргэлгэн түстэҕинэ, былыта суох үчүгэй күн буолар. Сулустар өлбөөрөн көстөр буоллахтарына, халлаан сылыйар. Эрдэ хараардаатаҕына, үүнээйи сааскы хапсыыртан тахсыыта бытаарар. Түүн тымныйдаҕына, сир аһа үүммэт.
****
Кулун тутар 1 күнэ. Хотой кэлэн уйатын хаардыыр, көмнөх хаар түһэр. Ымыы көстөр.
Кулун тутар 2 күнэ. Кыһын ортото. Киргил төрүүр. Эһэ биир өттүгэр эргийэн баран, салгыы утуйар.
Кулун тутар 4 күнэ. Ый уонна үргэл алтыһаллар. Былыргы сахалар ый үргэли кытта алтыһарын кэтээн көрөөччүлэр. Үчүгэй дьыл үүнүөх буоллаҕына, кулун тутар 4 күнүгэр алтыһар. Хойутаан алтыстаҕына, куһаҕан дьыл буолар.
Кулун тутар 6 күнэ. Күнүс ылаарар, бастакы бэлиэтээһин буолар.
Кулун тутар 12 күнэ. Суол килэрийэр.
Кулун тутар 13 күнэ. Хаар ирэн, сарайтан таммах таммалыыр.
Кулун тутар 14 күнэ. Дьэбдьэкиэйэп күнэ. Күнүһүн сылыйан, ириэһин саҕаланар. Бу күн хотуттан, арҕааттан тыалырдаҕына, сайына сөрүүн, хаһыҥнаах, сир аһа аҕыйах буолар. Хаардаатаҕына, ардахтаах сайын үүнэр. Саҥа төрөөбүт ый “сууннаҕына” – сайынын өлгөм үүнүү. Күүскэ сылыйдаҕына, саас эрдэ кэлэр.
Кулун тутар 15 күнэ. Улар охсор кэмэ кэлэр.
Кулун тутар 17 күнэ. Бэлиэтээһин.
Кулун тутар 20 күнэ. Тураах кэлэр. Бу күн сылаас буоллаҕына, 40 күн сылыйар. Тымныы буоллаҕына, 40 күн тымныйар.
Кулун тутар 21 күнэ. Күн түүнү кытта тэҥнэһэр, о.э. күн уһуна 12 чаас, түүн уһуна – эмиэ 12 чаас буолар. Туллук кэлэр, кукаакы уйаланар. Тэҥкэ ойуурга суор уйатын оҥостор, бастакы сымыытын түһэрэр. Бу күнү Саха төрөөбүт күнэ дииллэр эбит. Сырдыкка тахсар туом диэни толороллор. Иһиккэ уот иитэн баран, уоту аһатан, алгыс анаан туран, күнү батыһа эргийэн кэлэллэр. Уокка, дьиэ оһоҕор үс үрүҥ кылы алҕаан баран биэрэллэр.
Кулун тутар 22 күнэ. Саас кэлэр.
Кулун тутар 30 күнэ. Сылаас Өлөксөй күнэ, ый туолар. Таммах таммалыыр, онуоха муус чопчулар уһун, хойуу буоллахтарына — уулаах саас, кылгас буоллахтарына — сааһын уутун-хаарын көтүтэр.
Кулун тутар 31 күнэ. Саарба, солоҥдо төрүүллэр. Тыалырдаҕына, суолу томтотор.
Улуустарынан күн-дьыл туруга
Улуустар билгэлэрин анныгар “тэҥнээн көрөргө” диэн былырыын баччатааҕы чахчыны билиһиннэрэбит.
КИИН УЛУУСТАР
Киин улуустарга, былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, кулун тутар балай да сылаас буолара сабаҕаланар. Ол эрээри I декада кэмигэр үгүс улууска түүнүн тымныйыаҕа. Хаар олох кэмчи. Арай бүтэһик, III декадаҕа, кыратык түһүө.
Ый I декадата, урукку сылларга тэҥнээтэххэ, сымнаһыар. Күнүс -20-17 буоллаҕына, түүнүн -33-28 кыраадыс тымныы, хаара кэмчи.
II декада олох сөҥүүтэ суох буолар чинчилээх. Күнүс -15-10 кыраадыс тымныы, түүнүн -21-18.
III декадаҕа кыралаан хаардыа. Күнүһүн биллэ сылыйыа. Ол курдук, күнүһүн -8-5 буоллаҕына, түүнүн -17-14 кыраадыс тымныы.
2021 с. кулун тутара: I декада: -42-36; II декада: -30-26; III декада: -38-35 кыраадыс тымныы этэ.
Кулун тутар 24-25 күннэригэр +1+2 кыраадыс сылыйа сылдьыбыта, бастакы ардах таммалаабыта.
БҮЛҮҮ УЛУУСТАРА
Бүлүү сүнньүгэр сытар улуустарга халлаан эмиэ илин эҥээргэ курдук сылыйыа. Арай, ый былаһын тухары хаар кэмчи буолара күүтүллэр.
Ый I декадата былырыыҥҥыттан биллэр сыллаас. Күнүс -20-16, түүн -32-28 кыраадыс тымныы.
II декадаҕа хаар эмиэ олох суох. Күнүс -12-8 кыраадыс тымныы буоллаҕына, түүнүн -23-18 кыраадыс.
III декада. Аҕыйах күн хаардыа. Күнүс -9-3 кыраадыс тымныы, түүн -14-10 кыраадыс.
2021 с. кулун тутара: I декада: -40-33; II декада: -20-17; III декада: -32-14 кыраадыс тымныы этэ.
Кулун тутар 21-23 күннэригэр +2+4 сылыйа сылдьыбыта, самыырдаабыта.
ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ
Кулун тутарга соҕуруулуу-арҕаа улуустарга хаар эмиэ суоҕун тэҥэ. Арай, III декадаҕа кыралаан биллиэҕэ. Халлаан былырыыҥҥытааҕар арыый сылаас буолара сылыктанар.
I декадаҕа күнүс -16-12 кыраадыс тымныы, түүнүн -28-24 кыраадыс.
II декадаҕа күнүс -12-6 кыраадыс тымныы буоллаҕына, түүнүн -23-13 кыраадыс буолуоҕа.
III декада. Күнүс -8-1, түүн -13-9 кыраадыс тымныы буолара сабаҕаланар.
2021 с. кулун тутара: I декада: -36-29; II декада: -14-8; III декада: -30-13 кыраадыс тымныы этэ.
ӨЙМӨКӨӨН УЛУУһА
Өймөкөөн Сахабыт сирин биир саамай тымныы улууһа. Ол гынан баран, быйылгы кулун тутар уруккулардааҕар сымнаһыар буолара күүтүллэр. Хаар олох кэмчи, суоҕун тэҥэ. II декадаҕа эрэ кыыдамнаан ылыаҕа.
I декадаҕа күнүһүн -25-20, түүнүн -34-30 кыраадыс тымныы буолара сабаҕаланар.
II декадаҕа арыый тымныйар. Күнүһүн -21-18, түүнүн -30-25 кыраадыс тымныы буолуоҕа.
III декадаҕа күнүһүн -15-10, оттон түүнүн -23-20 кыраадыс тымныы.
2021 с. кулун тутара: I декада: -43-40; II декада: -40-36; III декада: -36-30 кыраадыс тымныы этэ.
ҮӨ¤ЭЭ ДЬААҤЫ УЛУУҺА
Үөһээ Дьааҥы өрөспүүбүлүкэ эмиэ биир саамай тымныы улууһунан биллэр. Ол эрээри, син эмиэ Өймөкөөҥҥө курдук, быйыл кулун тутарга халлаан арыый сымныыр чинчилээх. Урукку сыллардааҕы курдук тымныы буолбатах. Ол эрээри хаара кэмчи. Арай II-III декадаларга кыратык биллиэҕэ.
I декадата. Күнүс -27-21, түүн -37-33 кыраадыс тымныы.
II декадаҕа күнүһүн -21-15, түүнүн -31-25 кыраадыс тымныы буолара күүтүллэр.
III декадаҕа күнүһүн -14-10, түүнүн -23-19 кыраадыс тымныйыыһы.
2021 с. кулун тутара: I декада: -49-45; II декада: -39-35; III декада: -29С-25 тымныы этэ.
АБЫЙ, МУОМА, ҮС ХАЛЫМА, АЛАҺЫАЙ УЛУУСТАРА
2022 сылга үктэнэн баран, Халыма, Индигиир сүнньүнээҕи улуустарга, уруккуга холоотоххо, халлаан биллэ тымныйбыта. Ол сиэринэн, сааһа даҕаны тымныы соҕус буолар чинчилээх. Хаар букатын даҕаны суох.
I декада. Күнүс -20-17, түүн -37-32 кыраадыс тымныы.
II декада. Күнүһүн -18-14 кыраадыс тымныы буоллаҕына, түүнүн -34-29 кыраадыс.
III декадаҕа күнүһүн -10-5, түүнүн -25-22 кыраадыс тымныы буолара күүтүллэр.
2021 с. кулун тутара: I декада: -46-40; II декада: -38-33; III декада: -29-25 кыраадыс тымныы этэ.
АНААБЫР, ӨЛӨӨН, ТИКСИИ
Арктика улуустарыгар кулун тутар бастакы уонна иккис декадаларыгар түүнүн күүскэ тымныйыыһы. Бастакы уонна үһүс декадаларга хаара олох да суох буолар чинчилээх.
I декада. Күнүс -28-24, түүн -31-27 кыраадыс тымныы.
II декада. Түүнүн балай да тымныйар. Ол курдук, күнүһүн -23-18 кыраадыс тымныы буоллаҕына, түүнүн -32-27 кыраадыс буолуоҕа.
III декада. Күнүһүн -20-16, түүн -23-20 кыраадыс тымныы.
2021 с. кулун тутара: I декада: -39С-35; II декада: -29-25; III декада: -33-27 кыраадыс тымныы этэ.
Ааптар иһитиннэрэр
Кэнники кэмҥэ бассаапка, инстаграмҥа уонна да атын араас социальнай ситимҥэ, саайка “Тускул ыйдааҕы билгэтэ” диэн былырыын эбэтэр букатын урут тахсыбыт билгэлэри тарҕар буоллулар. Ол дьону бутуйар, билбэт дьон – итэҕэйэр.
Бар дьоммор өссө төгүл санатыахпын баҕарабын. Мин ыйы билгэлиир анаарыым ый бүтүүтэ эбэтэр ый бастакы күннэригэр “Кыым”, “Саха сирэ”, “Якутия” уонна “Ил-Түмэн” хаһыаттарга эрэ бэчээттэнэр. Онтон атын СМИ-гэ – тахсыбат. Онон күндү бар дьонум, ааҕааччылар, дьиҥнээх билгэбин ити хаһыаттартан ааҕыҥ, атынын – итэҕэйимэҥ.
Т.Тарасов-ТУСКУЛ.
Хартыына ылыллыбыт сигэтэ - https://nikolaevcentre.ru/archive/view/museum/142
