Өрөспүүбүлүкэбит 100 сылын көрсө дьон-сэргэ араас тэрээһини, хамсааһыны, субуотуннуктары, о.д.а. көҕүлээн ыыта сылдьар. Биһиги ытыктыыр биир киһибит, үөрэхтээһин бэтэрээнэ, биология билимин хандьыдаата, агрохимик-почвовед, учуонай Дарья Константиновна АНТИПИНА бу соторутааҕыта эрэдээксийэҕэ кэлэ сырытта. Дарья Константиновна 82 саастаах эрээри, дьиэҕэ сынньана олорбот, уопсай дьыалаҕа сүрэхтиин ыалдьар көхтөөх киһи.
– Мин өрөспүүбүлүкэбит 100 сылын туолан эрэрин туох эрэ дьоһун бэлэҕи оҥорон көрсүөххэ баара диэн баҕа санаалаах этим. Биолог-почвовед, агрохимик буоларым быһыытынан, мас олордуутунан дьарыктанарым. Билигин даҕаны наада буоллаҕына, ыҥыран сүбэлэтэллэр, ыйдараллар. Биир олоххо киирбит бырайыагым Муусука үрдүкү оскуолатын тиэргэнигэр 100 маһы олордуу этэ. Оччолорго дириэктэр Василий Афанасьевич Босиковка бэйэм тылламмытым. Биирдэ түгэн булан: “Наһаа да үчүгэй оскуоланы туттугут, арай хайдах эрэ иччитэх баҕайы курдук, дьиэлэр эрэ тураллар. Онон, олбуору кыйа харыйа олортоххо хайдаҕый?” – диэбитим. Василий Афанасьевич барахсан үөрэ түспүтэ, “чэ кытаат!” диэн эппитин иһиттим дуу, истибэтим дуу диэн баран, Орджоникидзевскай оройуоҥҥа чугас соҕус сиргэ тахсан, 100 маһы таламмын, бэлиэ баайталаабытым. Ону Култуура министиэристибэтэ, мусукааннар биир күн тахсан субуотунньуктаан, барытын тиэйэн киллэрэн, олордон кэбистилэр. Ол 100 мастан билигин 70-ча маһа ситэн-хотон, силигилээн, үүнэн-сириэдийэн турарын көрүөххэ үчүгэйэ бөҕө! Айаннаан иһэн ыраахтан көрөн үөрэбин, астынабын аҕай. Дьоҥҥо: “Ити мин мастарым!” – диэтэхпинэ, сөҕөллөр “Тыый, улааппыттар аҕай дии!” диэн. Оттон ырааттаҕа дии. Ити, арааһа, 1997 сыл эргин буолуохтаах. Дьиҥэр, онно ким ханна маһы олордубутун бэлиэтээн хаалларыахтаах эбиппит, ол кыаллыбатах. Арай, оскуолалар бэйэлэрэ ону өйдүүр буолуохтаахтар. Киһи сөҕөр ээ, мастар эмиэ өйдүүллэр диэххин баҕараҕын. Василий Афанасьевич олордубут маһа олус үчүгэйдик да көҕөрөн турара!
– Биир бырайыагым Мээндигигэ оскуола пааркатын оҥоруу этэ. Сибэкки олордон, от ыһан күөх көҕөр оҥорон таһаарбытым. Мээндиги – норуот тапталлаах ырыаһыта Ольга Иванова-Сидоркевич дойдута. Онно сибэкки барыта тыллыбытын кэннэ тахса сылдьыбыта уонна көрөн баран долгуйан, үөрэн, хараҕын уута тахсыбытын өйдүүбүн ээ. Ол сибэкки барыта тыллан, кэрэ бэйэлээх тыыннаах көбүөр буолбута көрүөхтэн эриэккэс көстүү этэ буоллаҕа. Ити саҕалааһын эрэ этэ. Онтон салгыы 400-тэн тахса араас көрүҥ мастары, талахтары талан, олордуталаабыппыт. Ити 1999 сыллаахха этэ. Оччолорго ол паарка туһунан куораттан тахсан, хаһыакка суруйуу, тэлэбиидэнньэҕэ, араадьыйаҕа устуу бөҕөтө буолбуттара. Үөрүү-көтүү бөҕөтө. Хомойуох иһин, ол паарка билигин тыыннаах эрэ суох – билбэппин. Биирдэ тахса сылдьан көрбүппэр ол мастары кэрдэн, үүнэн турар сирдэригэр мастарыскыай туппуттар этэ. Дьон интэриэһинэй хаачыстыбалаах: ханна эрэ тугу эрэ гыммыккын төрүт сыаналаабаттар.
– 2004 сыллаахха “Азия оҕолоро” оонньуу буолбута. Онно университет таһынааҕы территорияҕа барытыгар 600-чэ маһы, талаҕы олорторбутум. Сирэ соччото суох буолан, үксэ талах эрэ этэ. Онно эбии, уопсай дьиэ таһыгар, Ойуунускай уонна Октябрьскай уулуссалар быһа охсуһар муннуктарыгар устудьуоннары салайан, бетонунан куттаран, эмбилиэмэлээн эҥин, “Олимпиец муннуга” диэн оҥорторбутум. Тас өттүн кырааскалаан кэбиспиппит. Уонна араас өҥнөөх сибэккини олордон, Өлүөнэ кытылыттан таас аҕалтаран, суол курдук ойуу-бичик оҥорон, онон киэргэтэн кэбиспиппит. Олус кэрэ муннук буолбута. Билигин ол – суох.
Тэрилтэлэр дьиэлэрин аттыгар сибэкки олордорго композициялары оҥорон биэрэрим. Ленскэйтэн кэлэн көрдөспүттэрэ, онно икки сиргэ композиция оҥорбутум. Ол сүрдээх уустук оҥоһуктар этэ. Итини эмиэ ыллыҥ да олордон кэбиспэккин ээ, үйэлээх буоларын туһугар акылаатын үчүгэйдик бэлэмниэхтээххин. Буорун састаабын оҥоруохтааххын, үүнээйигэ туһалаах уоҕурдуулаах буолуохтаах, аны буору таптайан чиҥэтэ түһэн баран, олордуохтааххын. Инньэ гымматахха, сиигин туппат, үүнээйигэ куһаҕан. Быһата, ыллыҥ да олортоххуна, биир сыл тулуһуо, онтон – бүттэ. Онон, кэлин соччо бачча итиннэ ылсыбат да буолбутум.
Университекка үлэлии сылдьан, УЛК аттыгар харыйалары олорторбутум. Онтуларым син тураллар, харахха тута быраҕыллаллар. Мин сөбүлээн олордор маһым – харыйа. Сахалар харыйаны соччо баардылаабаттар этэ. Сииги тардар, соччото суох энэргиэтикэлээх эҥин диэн, дьиэ аттыгар олордубат буола сатыыллар. Ону Мандар Уустан ыйыппыппар: “Оннук баар эрээри, ким бу айылҕа маанылаан айбытын, баччалаах кырасыабай маһы куһаҕан диэн абааһы көрүөн сөбүй? Киһи бэйэтин санаатыттан тутулуктаах буоллаҕа”, – диэн бэрт үчүгэйдик быһааран биэрбитэ. Кырдьык, оннук, Саҥа дьылга атыылаһан аҕыйах хонукка туруорабыт, үөрэбит-көтөбүт дии. Аны онтуҥ хатыҥ, тиит курдук сайын эрэ көҕөрбөт, 300 сылы быһа күөх туруон сөп. Бу – пааматынньык буолуон сөптөөх мас. Туох да ураты ирдэбилэ суох. Бэс кумахтаах сиргэ үүнэр эбит буоллаҕына, кини арыый хара буорга үүнэр. Бастаан уу эрэ кутуохха наада.
– Кэнники Култуура пааркатыгар онкология дьыспаансырын кэлэктиибин кытта Намтан 40 харыйа аҕалан олордубуппут, сирин көннөрөн эҥин биэрбиппит, онтубут үүнэ тураллар. Онно олорор бэсиэдкэлээх эҥин, сибэкки үүннэрэргэ анаммыт сирдээх. Дьиҥинэн, тутааччылар итинник оҥорон хаалларбыт буолаллар ээ. Дьэ, ол эрээри тутуу бөҕүн-саҕын үрдүгэр чап-чараас хара буору куппут буолаллар, оттон ону ким даҕаны хонтуруоллаабат. Хамыыһыйа тута кэлэн көрдөҕүнэ, “Оо, хара буор аҕалбыттар, от-мас үүнэ турар, “Биэс сыана!” диэн буолар. Аны элбэх сыллаах оту аҕалбыттара биир сыл үүнүө, онтон салгыы көҕөрүө суоҕа. Ону анаан билэр киһи баар буолуохтаах: бачча халыҥнаах буор сытыахтаах эҥин диэн, кинилэртэн ирдэһэр, туруорсар.
– Мин, дьиҥинэн, агрохимик-почвовед буоллаҕым, оттон ландшафт дизайнын түөрүйэтин мин бэйэм дьаныһан, хасыһан көрдөөн, үөрэппитим. Аатырбыт Версаль, Петергоф пааркаларын, Таиланд ураты паарка култууратын о.д.а. тутулун үөрэппитим. Бу олус умсугутуулаах хайысха. Кэлин устудьуоннарга ааҕар буолбутум, дакылаат бэлэмнэтэн, онлайн Санкт-Петербурга гуманитарнай хайысхаҕа ыытыллыбыт кэмпириэнсийэҕэ кытыннартаабытым.
Биһиги куораппытыгар бу хотугу ландшафт дизайна туттуллуохтаах, ол сайдыахтаах дии саныыбын. Биһиги ураты хотугу куорат буоларбыт быһыытынан, кини ураты сирэйэ ханна көр да, барытыгар көстүөхтээх. Оннук билиҥҥитэ суох. 2007 сыллаахха үөрэнээччилэри кытта экологиянан дьарыктана сылдьан, олоҥхоҕо ханнык мастар ахтыллалларын чинчийдибит. “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону үөрэттибит, ханнык мастары ахталларый, туох тылынан хоһуйалларый диэн. Ол кыыһым эрэгийиэннээҕи кэмпириэнсийэҕэ бастаабыта. Онтон дизайнын толкуйдаан, дьиктилээхэй бэйэлээх Олоҥхо пааркатын оҥоруохха сөп эбит диэн идиэйэ киирбитэ. Архитектор Пётр Карамзин көрөн баран, олус сөбүлээбитэ, ол эрээри сир суох этэ. Соннук идиэйэ быһыытынан сылдьар.
– “Өрөспүүбүлүкэ 100 сылынан – 100 маһы олордуохха” диэн бырайыагы иитиэхтээн сылдьыбытым ыраатта. Дьиҥэ, дьон өйдөөн, бэлэмнэнниннэр диэн, эрдэ ыҥырыы таһаарыахпын баҕарбытым. Айылҕаттан биһиги ыла эрэ олоробут. Онтон тугу төннөрөбүт? Сайын аайы ыһыах ыһарга төһөлөөх чэчир анньан, хатыҥы алдьатабытый... Биллэн турар, ити биһиги өбүгэлэрбититтэн кэлбит үгэс да буоллар, киһи хараастар. Ол иһин өрөспүүбүлүкэ үбүлүөйдээх сылыгар, мас олордуохха диэн ыҥырыы таһаарар идиэйэ киирбитэ.
– Кэргэним Т.С. Ксенофонтов дойдута – Үөһээ Бүлүү, быйыл онно Олоҥхо ыһыаҕа ыытыллар. Өрөспүүбүлүкэ үбүлүөйүнэн тугу эмэ оҥорбут киһи диэн баҕа санааттан уонна үйэлээх буоллун диэн, 100 мас олордуутун тэрийэр олус бэрт буолуо эбит дии санаабыппыт. Үөһээ Бүлүү ыһыаҕын хамыыһыйатыгар үлэлиир эппиэттээх салайааччыны кытта кэпсэтэ сылдьыбыппыт.
Билигин тугу даҕаны чопчу этэр кыаҕым суох эрээри, бу мас олордуутун улуус баһылыга, ытыктабыллаах Владимир Семёнович Поскачин бэйэтинэн ылсан, биир күн аахсыйа биллэрэн, улахан үөрүүлээх бырааһынньык курдук тэриллэн ыыталлара буоллар, төһө эрэ бэртээхэй дьыала буолуо этэ! Сирин уопсай оҥорон, маһын барытын үчүгэйдик талан, уопсай бодобуос кэлэн уу кутан, уруккулуу биир үөрүүлээх субуотунньук быһыытынан ыытыллара, ким ханна туох маһы олордубута барыта бэлиэтэнэн, үйэтитиллэн хаалара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт. Кэлин: “Оо, бу өрөспүүбүлүкэбит 100 сылыгар олордуллубут мастарбыт суугунаһа тураллар, эчи, үчүгэйин даа!” – диэн ахта саныыр курдук.
Онтубут, дьэ, хайаһар!
Ыҥырыы
Бар дьоммутугар туһаайан: биһиги айылҕаттан наар ыла, туһана, сороҕор эйгэтин алдьата олоробут. Оттон билигин киниэхэ көмө буолар, тугу эмэ утары уунар кэм кэллэ. Мас олордуута – бу айылҕабытын өйүүр, тэнитэр биир саамай тарҕаммыт ньыма. Онон, тапталлаах өрөспүүбүлүкэбит 100 сыллаах үбүлүөйүнэн, баҕар, 100 да буолбатын эрээри, нэһилиэккитигэр, уулуссаларгытыгар, дьиэҕит аттыгар маста олордон, сквер оҥоруҥ, аллеяларда тэрийиҥ диэн ыҥырабыт! Сүбэ-ама биэрэргэ биһиги бэлэммит: 8-914-292-23-07
Нина ГЕРАСИМОВА.
