Эмтээх от туһатын туһунан сахалар былыр-былыргыттан билэллэр. Дойдубутугар 1850 үүнээйи араас көрүҥэ баара биллэр. От-мас иҥэмтэлээх сүмэһинин таба тайанан, сыаналаах эмп-томп оннугар доруобуйаны чөлгө түһэрэргэ, эти-сиини чэбдигирдэргэ, ыарыыттан харыстанарга баччаҕа диэри туһанан кэллибит. Мантан саас сир-дойду кыһыҥҥы уһун ууттан уһуктуута, от-мас тыллыыта эмтээх үүнээйи хомуллар кэмэ үгэнниир. Ол эрээри ыллыҥ да туһанан барар сэрэхтээх. Ханнык үүнээйи туохха туһалыырын, ханнык кэмҥэ хомулларын билиэххэ наада. Мэҥэ Хаҥалас улууһун Петровка сэлиэнньэтин олохтооҕо Дарья Попова эмтээх отунан-маһынан дьарыктаммыта быданнаата.
– Айылҕа барахсан киһи этин-сиинин ыраастыыр сүдү күүстээх, туох наадатын бириэмэтинэн көрөн биэрэн иһэр, элэмиэннэринэн, битэмииннэринэн толорор. Мин биологияны, валеологияны үөрэппит буоламмын, барытын айылҕаны кытта дьүөрэлиибин. Успуорт лиссиэйигэр үлэлиир эрдэхпинэ оҕолору кытта оту-маһы элбэхтэ хомуйбуппут, чэй, сироп оҥостон иһэрдэр этим. Улаатан эрэр уонна эт-сиин дьарыгар сылдьар оҕоҕо олус туһалаах. Чугас үүнэн турар айылҕа аптыакатын туспутугар туһанар буоллахпыт дии.
БЭС
Бу Ньукуолун күнүттэн бэс үнүгэһиттэн саҕалаан устунан хатыҥ сэбирдэҕэр тиийэ оппун-маспын хомуйбутунан барабын. Билигин бэс үнүгэһэ уонна иннэтэ саҥа үүнэн эрэр, онон, саамай табыгастаах кэм кэллэ. Үнүгэһи 3-5 см буолбутун кэннэ пенициллин иһитигэр хомуйабын, буокка кутан, ностуойкалыыбын уонна халадыынньыкка уган кэбиһэбин. Үнүгэһи киһи элбэҕи сатаан хомуйбат. Сымалата аллергиялаах дьоҥҥо сөп түбэһимиэн сөп. Чэйгэ кутан иһиллэр, наһаа үчүгэй дыргыл сыттаах. Бэс иннэтэ каротиннаах, аскорбинкалаах, атын да битэмииннэрдээх буолан, бактыарыйаны утары туттуллар, тымныйыыны, сэллиги, сүһүөх ыарыытын эмтиир, сылааны таһаарар. Кыһын тумуу кэннэ доруобуйаны чөлүгэр түһэрэргэ кыра ньуосканан иһэҕин. Ностуойкатынан бааһы-үүтү сотоллор. Бэс хатырыгын хастаатахха сутукалаах, ол ыаһа күөмэй ыарыытыгар туһалаах, оттон күөмэйи сайҕанарга бэйэтэ фурациллин курдук.
ХАТЫҤ
Аны, дьэ, билигин хатыҥ уутун ылар кэм үүннэ. Уопсай туругу бөҕөргөтөр, олус элбэх битэмииннээх: С, калий, кальций, магний, тимир. Саахардаах, мас, туос амтаннаах, чэй оннугар иһиэххэ сөп, айылҕа утаҕа буоллаҕа дии. Оҕо куртаҕар олус туһалаах. Мин, холобур, “Роса” бытыылкатын киэһэ ыйаан бардахпына, сарсыарда туолбут буолар. Хатыҥ уутун ылаат да, сибиэһэйдии иһэр ордук. Халадыынньыкка өр туруоруллубат.
Үнүгэһэ тахсаары гыннар эрэ хомуйабын, сымалалаах буолан, киһи илиитигэр сыстар буолар. Пенициллин иһитин аҥаарынан ыллахха сөп, ностуойкалыыбын. Бактыарыйалары “өлөрөр”, сөтөлү таһаарар, ииктэтэр, үөскэ туһалаах. Олохсуйбут цистити, сүһүрүүнү эмтиир. Үнүгэһин сибиэһэйдии ууга суурайан, 4-5 улахан ньуосканан куҥҥэ биирдэ иһиллэр. Ол гынан баран бүөр ыарыылаахтарга сэрэхтээх.
Хатыҥ туоһун чараастык эдэр хатыҥтан ылар үчүгэй. Бастакы араҥатын оргутан сөтөлгө иһэллэр, чарааһатан баран, бааска туталлар. Былыргылар хара ыас оҥостон ыстыыр буолан, тиистэрэ бөҕө эбит.
Сэбирдэҕэ собо тылын саҕа буоллаҕына, хомуйуохха сөп буолар. Илиигинэн аалан, ныһыйан, горуох курдук оҥорон баран, духуопкаҕа кыра тэмпэрэтиирэҕэ хатараҕын, онтуҥ ааттаах чэй буолар. Битэмиин бөҕөлөөх, сүһүрүүгэ, бүөргэ, киһи этэ-сиинэ, атаҕа истэҕинэ туһалыыр, бүөр тааһын, кумаҕын аҕыйатар. Аччык куртахха иһиллэр, оччоҕо дьайыыта үчүгэй буолар. Бу билигин хомуллубут сэбирдэҕи маас оҥорон тобукка баайыллар, сүһүөх ыарыыларыгар туттуллар. Бу сааскы кэмҥэ сымалата ордук элбэх иҥэмтэлээх.
Хатыҥ үөһүн ийэм урут наар туттар этэ, литэрэтиирэҕэ олох көрбөппүн ээ. Кырдьаҕас хатыҥ сүмэһинэ сүүрэн баран хатан, эриллэн хаалбыт буолар дии - ол наһаа үчүгэй. Чэй оҥостон баран, кырааската барыар диэри үс күн иһиэххэ сөп. Куртах, сүһүөх ыарыыларыгар, куһаҕаннык утуйар дьоҥҥо барсар, хаан баттааһынын түһэрэр, киһини уоскутар.
Хатыҥ чээрэтэ олох дэҥҥэ көстөр. Чээрэҕэ хатыҥҥа баар туһалаах бэссэстибэ барыта мустар. Искэн ыарыытын эмтиэн сөп диэн, бу кэнники кэмҥэ учуонайдар арыйыыларын элбэхтэ истэр, ааҕар буоллубут. Ийэм хатыҥ чээрэтин мөһөөччүккэ уура сылдьан, кыһан сиир этэ. Куртах, оһоҕос ыарыыларыгар табыгастаах. Тымыры ыраастыыр, ньиэрбэни уоскутар. Чээрэни хомуйар да буоллахха, тэйиччи сиртэн, дэриэбинэ таһыттан ылар ордук.
ДӨЛҮҺҮӨН
Ыам ыйын бүтүүтэ дөлүһүөн сэбирдэхтэнэ илигинэ, кыптыыйынан саҥа тахсыбыт 5 см иннэлэрин төбөлөрүн биэдэрэҕэ хомуйан ылан, кыһыннары хаһаанабын. Киэһэ сиигирдэ уурабын, сарсыарда оргутабын, оччоҕо иннэлэрэ сымныыр. Убаҕас хааннаах дьоҥҥо, ис уоргаҥҥа, бүөргэ туһалыыр. Сэбирдэхтэрин хомуйан, барыанньа оҥостобун, 200 гр. хаһааннахха сөп. Ол эрээри үлүһүйүмүөххэ наада, хааны хойуннарар, саастаах дьоҥҥо сэрэхтээх. Аһа А, В, С битэмииннэрдээх. Духуопкаҕа хатарабын. Түүнүгүрбэтин курдук, хоппоҕо харайабын. Тымныйыыга, сүһүөх ыарыыларыгар олох үчүгэй, киһи мэйиитин үлэтин тупсарар.
КИИҺИЛЭ
Кииһилэ туһата эмиэ баһаам. Бэс ыйын бастакы аҥаарыгар, ыһыах иннинэ хомуллар. Ыраастаан, кырбаан, мясорубкаҕа эрийтэрэн, саахары кытта булкуйдахха, ааттаах үчүгэй барыанньа буолар. Үөскэ, бүөргэ сэрэхтээх, нуормалыахха наада. Биһиги диэки тэйиччи үүнэр. Тэмпэрэтиирэни түһэрэр, үөһү таһаарар, сүһүөх ыарыытын, сэллиги эмтиир.
Чабрец хаана убаҕас, тоҥо сылдьар дьону ититэр. Чэйин истиҥ да, сылыйаҕын. Киһини холкутатар, ыраастыыр. Бэс ыйын саҕана сибэккилиир, дыргыл сыттаах, астманы уоскутар, ароматерапия курдук туһаныахха сөп. Амма өрүс кытыытыгар элбэх үүнэр эбит, биһиги диэки оччо үүммэт ээ. Дьон билбэккэ таах тэпсэ сылдьар диэн кыһыйабын.
Оту-маһы кытта ийэм букунайар этэ, мин, арааһа, кинини көрөн үөрэннэҕим. Барыта бэйэбитигэр баар үүнээйилэринэн дьарыктанабын. Саамай сөбүлүүр, сөҕөр отум – лопух (тайах кулгааҕа). Алдан, Нерюнгри диэки үүнэр. Хааны, быары олус үчүгэйдик ыраастыыр. Сүһүөх, гастрит, саахардаах диабет, искэн ыарыыларын, бааһы-үүтү, кутургуйаны 2-3 күнүнэн оһорор. Биирдэ эмэ аптыакаҕа түбэстэхпинэ, хайаан да ылабын.
Булбуппун-талбыппын, билиибин-көрүүбүн дьоҥҥо этэбин, чугас дьоммор, дьүөгэлэрбэр оппуттан-маспыттан бэрсэбин, сүбэ-ама буолабын. Харайар мөһөөччүктэрим диэн – кыччаабыт оҕо ырбаахытын сиэхтэрин быһан баран тимэхтээн кэбиһэбин. Быйыл, үгэспинэн, айылҕабыттан сомсон, эмтээх оту-маһы хаһаанаары оҥосто сылдьабын.
Айаана Ларионова.
