Атырдьах ыйа – быйаҥ баһыллар кэмэ. Буура Дохсун Аан Дьааһын ыйа.

Ылдьыын таҥара – атырдьах ыйын 2 күнэ. Ылдьыын күн бастакы аҥаара – сайын, эбиэттэн киэһэ – күһүн бэлиэтэ биллэр: сиик, туман. Бу күн ардаҕа суох буоллаҕына – нэдиэлэ устата кураан. Бу күн хайдах күн буолар да, күһүнэ эмиэ оннук буолар.

Атырдьах ыйынан күһүнү билгэлииллэр. Ынах, сылгы түүлүүрүнэн көрөн күһүн төһө уһуурун, талах хайдах үүммүтүнэн көрөн кэлэр кыһын хаара төһө халыҥын сылыктыыллар.

Ый икки ардахтаах: сайыны иэҕэр самыыр (Ылдьыын), өксүөн түһүүтэ (Ыспааһап). Тыала биир: оту-маһы орохсутар тыал.

Өскөтүн ардыы туран халлаан оройуттан аһылыннаҕына, былыт халлаан тула өттүгэр түһэн халыннаҕына – ардах ааһан быстыбат, сотору эмиэ кэлэр. Тыала суох туран өрүс уута тыаһаатаҕына, сотору тыал түһэр. Ардах түһэр кэмигэр элиэ кистээтэҕинэ, ардах тохтуур. Кустук кытархай, өҥө чаҕылхай буоллаҕына, ардах түһэр. Ынах тыла уу дириҥинэн устар биитэр уу аннынааҕы үүнээйи умнаһынан сыыллар буоллаҕына – куйаас түһэр. Оттон ынах тыла уу үрдүгэр баар үүнээйи умнаһыгар ыттыбыт биитэр уу урсунугар таҥнары ыйанан турар буоллаҕына – сотору ардах кэлэр. Чыычаах үөрэ иһийэн-сүтэн хааллаҕына, хойуу от сэбирдэҕэр састаҕына – сотору кэминэн ардаҕы күүт.

ИЙЭ САЙЫН – атырдьах ыйын 2 күнүттэн 17-скэ диэри бэлиэтэнэр. Ол эбэтэр, сайыммыт өссө да 17-с чыыһылаҕа диэри турар, итиннэ сайыҥҥылыы күннэр туруохтара.

Атырдьах ыйын билгэтэ

Атырдьах ыйын 1 күнүгэр ардаатаҕына күһүнэ өксүөннээх, курааннаатаҕына күһүнэ кураан буолар.

Атырдьах ыйын 2 күнэ. Куйаас аны түспэт, сөтүөлээһин бүтэр.

Атырдьах ыйын 2 күнэ. Ылдьыын. Бурдук буһар. Түүн хараҥаран барар, кус оҕото көтөр.

Атырдьах ыйын 10 күнэ. Моонньоҕон буһар.

Атырдьах ыйын 14 күнэ. Бастакы Ыспааһап. Ыспааһаптар ардахтара түһэр. Хотуур ортото. Ыҥырыа мүөт оҥороро тохтуур.

Атырдьах ыйын 19 күнэ. Иккис Ыспааһап. Хаһыҥ түһэр.

Атырдьах ыйын 21-23 күннэрэ. Аан Дьааһыҥҥа анаан туом толоруохха сөп.

Атырдьах ыйын 21 күнэ. Халлаан ыйын эргэтин кэрэниитэ саҕаланар. Ити күн дьыл хайдах туруктаах да – тохсунньута эмиэ оннук.

Атырдьах ыйын 23 күнэ. “Ардаатаҕына – күһүнэ уһун буолуо” дииллэр.

Атырдьах ыйын 29 күнэ. Үһүс Ыспааһап. От үлэтэ үмүрүйэр. Ый бүтүүтэ оту-маһы орохсутар тыал түһэр. Эһиил үчүгэй дьыл кэлиэх буоллаҕына – от кэнчээрилиир.

Декада диэн ый 10 хонугун этэллэр:

I Декада – ый 1-10 күннэрэ

II Декада – ый 10-20 күннэрэ

III Декада – ый 20-30 күннэрэ

Быйыл сайыммыт киин улуустарга олус кураан, куйаас. Аһыҥа өрө туран, от үүнүүтэ быстар мөлтөх буолла. Ол оннугар “Бүлүү сүнньэ уонна Кэбээйи, Горнай улуустара ууга бардылар” диэн буолар. Дьэ, сир аайы халлааммыт туруга букатын майгыннаспат. “Атырдьах ыйа хайдах буолуоҕай?” – диэтэххэ, ардах улуустарынан көрөн эмиэ араастаан түһүө. Атырдьах ыйын саҥатыгар Ылдьыын ардаҕа үгүс улуустары хабан түһүө. Улуустарынан маннык араастаан түһүөн сөп.

Киин улуустар

Киин улуустарга ардаҕа кэмчи буолуох чинчилээх, бастакы эрэ декадаҕа баар курдук.

Бу ый I декадата түүнүн-күнүһүн сылаас буолуо: күнүс – +25-+21 кыраадыс куйаас, түүнүн – +16-+13 сылаас. II декада күнүһүгэр – +24-+21 кыраадыс куйаас, түүнүгэр – +15-+12 сылаас. III декадаҕа күнүһүн –+21-+18 кыраадыс сылаас, түүнүн – +14-+11 сылаас.

Былырыын киин улуустарга атырдьах ыйын бастакы уонна иккис декадатыгар муҥутаан 28-30 кыраадыс итийэ сылдьыбыта.

Бүлүү бөлөх улуустара

Бүлүү эҥээр улуустарыгар
от ыйынааҕар биллэ сөрүүн буолар чинчилээх. Ол оннугар түүнүн биллэ сылаас буолуоҕа. Ол оннугар, бу ыйга Бүлүү эҥээр улуустарыгар I-II декадаларга элбэх ардах түһүө.

Бу ый I декадатыгар күнүһүн +24-+21 кыраадыс куйаас, түүнүн – +14-+11. II декадаҕа күнүһүн +24-+21 сылаас, түүнүн – +16-+12. III декада күнүһэ – +20-+18, түүнэ – +18-+12.

Былырыын Бүлүү бөлөх улуустарыгар атырдьах ыйын бастакы декадатыгар муҥутаан 29-32 кыраадыс куйаарбыта.

Өлүөхүмэ, Алдан, Нерюнгри

Соҕуруулуу-арҕааҥҥы улуустарга быйылгы атырдьах ыйа балай да сөҥүүлээх буолара сабаҕаланар. Ордук чуолаан, I уонна III декадаҕа балай да ардахтаах буолуоҕа. Салгын тэмпэрэтиирэтэ былырыыҥҥы атырдьах ыйыгар тиийбэт, арыый сөрүүн буолар чинчилээх.

Бу ый I декадатыгар күнүс – +22-+19, түүн – +15-+12. II декадаҕа күнүс – +21-+17 сылаас, түүн – +14-+12. III декадаҕа күнүһүн – +19-+16, түүнүн – +12-+9.

Былырыын соҕуруулуу-арҕааҥҥы улуустарга атыр­дьах ыйыгар муҥутаан +30, +27 кыраадыс итийэ сылдьыбыта.

Өймөкөөн улууһа

Өймөкөөн улууһугар атырдьах ыйын I декадата балай эмэ сылаас буолуоҕа. Бастакы уонна үһүс декадаларга быстах күүстээх ардахтар түһүөхтэрэ, оттон үһүс декадаҕа кыралаан эрээри уһун ардахтаах буолуоҕа.

Бу ый I декадата: күнүс – +25-+21 кыраадыс сылаас, түүн – +12-+10. II декадаҕа күнүһүн – +20-+18, түүнүн – +12-+10. III декадаҕа күнүһүн – +18-+15, түүнүн – +9-+6.

Былырыын Өймөкөөн улуу­һугар атырдьах ыйын бас­такы декадатыгар куйаас му­ҥутаан +29-+27 тиийэ сыл­дьыбыта.

Үөһээ Дьааҥы улууһа

Манна былырыыҥҥыга тэҥ­нээтэххэ, атырдьах ыйа сылаас, кураан буолар туруктаах. Ый I декадатыгар этиҥнээх ардах биллиэ, оттон III декадаҕа сыыйа уһун ардах кэлиэ.

Бу ый I декадатыгар күнүһүн – +20-+18, түүнүн – +10-+9. II декадаҕа күнүһүн – +19-+17, түүнүн – +11-+9. III декадаҕа күнүһүн – +16-+13, түүнүн – +9-+7.

Былырыын Дьааҥыга атыр­дьах ыйын I декадатыгар кү­нүһүн +30-+28 куйаара сылдьыбыта.

Абый, Муома, Үөһээ–Орто–Аллараа Халыма улуустарыгар

Халыма-Индигиир эҥээр улуустарыгар атырдьах ыйа куйааһынан былырыыҥҥыга тиийиэ суоҕа. Атырдьах ыйын I декадатыгар ардахтаах буолуоҕа, ол оннугар II-III декадаларга ардах букатын да түһүө суох кэриҥнээх.

Бу ый I декадатыгар күнүһүн – +25-+20, түүнүн – +12-+10. II декада күнүһэ – +20-+19, түүнэ – +10-+9. III декадаҕа күнүһүн – +18-+17, түүнүн – +7-+6.

Былырыын атырдьах ыйын бастакы декадатыгар күнүһүн муҥутаан +30-+28, түүнүн +13-+16 сылыйа сылдьыбыта.

Анаабыр, Өлөөн, Тиксии

Арктика арҕааҥҥы эҥээр улуустарыгар, урукку дьылларга холоотоххо, атырдьах ыйын I-II декадаларыгар балай эмэ сылаас күннэр турууһулар. Бастакы декадаҕа ардахтаах буолуон сөп.

Бу ый I декадатыгар күнүс – +12-+10, түүн – +8-+7. II декадаҕа күнүһүн – +15-+13, түүнүн – +9-+7. III декадаҕа күнүһүн – +12-+10, түүнүн – +6-+8.

Былырыын атырдьах ыйыгар бу эҥээргэ: I декадаҕа түүнүн +13-+10, күнүһүн +20-+18 сылыйа сылдьыбыта.

 Тускул.