Киһитиҥи эбисийээнэлэр

Киһитиҥи эбисийээнэлэри эбэтэр антропоидтары (“үрдүкү приматтар” дэнэллэр), сүрүннээн, икки бөлөххө араараллар. “Гиббоннар, ол эбэтэр киһитиҥи кыра эбисийээнэлэр” уонна “улаханнар” диэннэргэ.

Улаханнарга орангутан, шимпанзе уонна горилла киирэллэр. Гиббоннар, дьиҥинэн, тас дьүһүннэринэн киһиэхэ аһара майгыннаабат, мас үрдүгэр олохтоох, уһун илиилээх, 4-12 киилэ ыйааһыннаах, саамай улааппыта 1 миэтэрэ уһуннаах кыра эбисийээнэлэр. Онно холоотоххо, киһитиҥи улахан эбисийээнэлэр тас кээмэйдэрэ, ыйааһыннара киһиэхэ арыый дьүөрэлэһэр. Ол курдук, орангутан уонна шимпанзе уҥуохтарын уһуна 1,5 м тиийэр. Ыйааһыннара 50-100 киилэ иһинэн халбаҥныыр. Горилла барыларыттан улахан. Үрдүгэ – 1,8 м, ыйааһына 180 киилэни куоһарыан сөп. Күүс-уох чааһынан, киһитиҥи эбисийээнэлэр киһиэхэ ханан да холооно суох күүстээхтэр. Холобур, зоопарка килиэккэтигэр олорор, киһиттэн быдан кыра кээмэйдээх шимпанзе эбисийээнэҕэ өйдөөбөккө илиитин уган биэрбит киһини, илиититтэн харбаан ылан, бэгэччэгинэн туура, быһа тардан ылбыт түбэлтэтэ биллэр. Тыаҕа сылдьар кыыл шимпанзелар, туохтан эрэ кыйаханнахтарына, түбэһэ түспүт киһилэрин кум-хам тутан, холун-буутун тырыта тыытан, илиилэринэн ибили сынньан өлөрбүт элбэх холобурдара баарын кэпсииллэр. Горилла, орангутан курдук улахан эбисийээнэлэр киһини уҥуоҕун-иҥиэҕин барытын куруппа курдук хам тутар, этэргэ дылы, “ааһан иһэн” өлөрөр кыахтаахтар.

Киһи уонна шимпанзе

Улахан киһитиҥи эбисийээнэлэр – горилла уонна шимпанзе – Африка континеныгар, орангутаннар – Калимантан уонна Суматра арыыларга, гиббоннар Соҕуруулуу-Илиҥҥи Азияҕа бааллар. Киһитиҥи эбисийээнэлэр, сүрүннээн, от-мас, үөн-көйүүр аһылыктаахтар, тоҕоос көһүннэҕинэ көтөр сымыытын уонна оҕотун сиэхтэрин сөп. Кинилэр бары дьыл чопчу кэмиттэн тутулуга суох, хаһан баҕарар төрүүллэр. Ийэ эбисийээнэ оҕотун иһигэр 7-9 ый илдьэ сылдьар. Быһата, киһини кытта аймахтыыта онно эмиэ ырылыччы көстө сылдьар. Төрүүр-ууһуур саастарын 7-10 саастарыгар ситэллэр. Үйэлэрин уһуна, ортотунан, 30-60 сыл.

Шимпанзе

Эт-хаан, физиология өттүнэн киһиэхэ саамай майгынныыр эбисийээнэлэр – шимпанзе уонна горилла. Холобур, “шимпанзе полипептида (аминокислота тобохторуттан турар полимер) киһи киэнин кытта – 100 %, ДНК-та 99 % сөп түбэһэр” диэн ааттыыллар. Онон, шимпанзены мэдиссиинэ-биология эспэримиэннэригэр киһи оннугар туһаныахха сөп. (Кыратык халыйдахха, урут киһини уонна шимпанзены “холбоон” гибрид оҕону ылар эспэримиэннэр хаста да ыытылла сылдьыбыттара биллэр. Холобур, Сэбиэскэй Сойууска. Эспэримиэн табыллыбатах. Оччотооҕу учуонайдар оннук гибриди ылан байыаннай дьыалаҕа туһаныахтарын ыралана сылдьыбыттар. Чахчы да, эбисийээнэ курдук өйө суох, уһуну-киэҥи ырыҥалаабат, күүстээх уонна тулуурдаах, “сокуоннай сааһын” эрдэ ситэр, туох да үчүгэй усулуобуйаны ирдээбэт эрээри бирикээһи-хамаанданы өйдүүр харамайтан “идеальнай саллаат” тахсыан сөп этэ. Оннук “абааһы аҥаардаах саллааттары” сэрии хара үлэтигэр: окуопа хаһыытыгар, ыарахан буусканы-пулеметы, снаряды таһыыга уо.д.а. туһаныахха сөбө. Холобур, илиинэн (рукопашнай) киирсиигэ эбисийээнэ курдук күүстээх, сылбырҕа, өстөөҕү аһынар-өйдүүр диэни билбэт, өлөрү-тиллэри ырыҥалаабат ньүдьү-балай “саллаат” кими киһилиэй! Оннук “байыас” – ханнык баҕарар генерал ыра санаата...

Орангутан

Орангутаны “киһи кэнниттэн саамай өйдөөх хамсыыр харамай” диэн ааттыыллар. ДНК-та эмиэ киһиэхэ олус чугас эбит. Холобур, кини “орангутан” диэн аата олохтоох Малайзия омуктарын тылыгар “ойуур киһитэ” диэн суолталаах. Олохтоох омуктар былыр орангутаны “сүрэҕэлдьээн, үлэлээмээри тыаҕа саһа сылдьар” киһинэн ааҕаллара үһү.  

Бүгүҥҥү туругунан, гиббоннар 2 көрүҥнэрэ, орангутан, карлик шимпанзе уонна хайа гориллата ахсааннара быста аҕыйаан, Кыһыл Кинигэҕэ киирэн сылдьаллар.