Улуу Суорун Айыы ыйа
Балаҕан ыйын кулун тутар ыйа батыһар.
Саха дьоно балаҕан үс көрүҥүн тутталлара: кыстык, сайылык, отор балаҕаннара. Балартан саамай кичэллээхтик уонна үйэлээхтик, биллэн туран, кыстык балаҕан оҥоһуллар. Балаҕан ыйыгар отордуур балаҕаҥҥа олоро түһэн баран, төрүттэрбит Сэмэнэп таҥараттан кыстык балаҕаннарыгар көһөллөр. Ол аата -- балаҕан ыйын 14 күнүгэр. Сэмэнэп диэн Сибэтиэй Симеон Столпник күнэ.
Баччаларга ыал үксэ отторун үлэтин бүтэрэн, «кыдама сууйуута» диэн алаадьы сииллэрэ.
Бу кэмҥэ мас сэбирдэҕэ түһэр. Тайах, таба сүүлэ саҕаланар, өрүс балыга байҕалга айанныыр. Кылгас кэмҥэ сайын иккистээн эргийэн, дьахталлар «сыалыйа быттанар» үтүө күннэрэ үүнэллэр. Ый 21-с күнүгэр «сырдык» уонна «хараҥа» тэҥнэһэр, онтон ыла хараҥата баһыйан барар, күн-дьыл хонугунан ааҕыллар буолар. Былыргылыынан эттэххэ, “Эргэ дьыл” саҕаланар.
Балаҕан ыйа кулун тутар ыйы батыһар. Ый өксүөннээх буолар, 20-с чыыһылатын диэки “сайын эргийэр”. Ону «дьахтар быттанар кэмэ» дииллэрэ.
Балаҕан ыйа икки ардахтаах: кус барар уонна оту-маһы ииктэтэр (ый бүтүүтэ эбэтэр алтынньы саҥатыгар). Оту-маһы хайдах ииктэтэринэн кэлэр сааһы билгэлииллэр.
Тыала биир: көтөҕө түһэрэр тыал. Балаҕан ыйынан кыһын хойутуурун дуу, эрдэлиирин дуу быһаараллар.
Балаҕан ыйын билгэтэ.
Балаҕан ыйын 3 күнэ – бу күн күннээх буоллаҕына, кыччаабыта өссө 4 нэдиэлэ үчүгэй күн-дьыл туруоҕа.
Балаҕан ыйын 5 күнэ – хаһыҥ түһэр.
Балаҕан ыйын 8 күнэ – сарсыарда дьыбардаах буоллаҕына, кыһын эрдэ кэлэр уонна тыйыс буолар. Хортуоппуйу хостооһун саҕаланар.
Балаҕан ыйын 10 күнэ – көмүс күһүн. Собо тиксэр (күөл кытыытыгар тахсар).
Балаҕан ыйын 13 күнэ – туруйа барар.
Балаҕан ыйын 14 күнэ – Сэмэнэп таҥара, саха ыала отортон кыстыкка көһөр кэмэ. Куорат ыала даачаларыттан куораттааҕы дьиэлэригэр көһөллөр. Бу күн былыттаах уонна ардахтаах буоллаҕына, күһүнэ уһуур.
Балаҕан ыйын 14-21 күнэ – Дьахтар сайына саҕаланар, дьахтар сайынын бастакы күнэ ыраас, чаҕылхай буоллаҕына – ичигэс күһүн. Силбик буоллаҕына – кураан күһүн.
Балаҕан ыйын 19 күнэ – хаар хаһыҥ түһэр. Үөл кус балаҕан ыйын 30-гар диэри барар, аҕырым буолар.
Балаҕан ыйын 20 күнэ – хаастар бараллар, аҥыр хаһыытыыр.
Балаҕан ыйын 24 күнэ – Ый туолуута. Силбик түһэр.
Балаҕан ыйын 27 күнэ – Иһийээнэп. Сир тоҥор таҥарата. Эһэ -- арҕаҕар, моҕотой хороонугар киирэллэр. Муора хааһа соҕуруу баран бүтэр. Кус-хаас үөһэнэн айаннаатаҕына, уһун кураан күһүн буолар.
Балаҕан ыйын 28 күнэ – үүнээйи силис тардара тохтуур. Эһэ сэттэ күн устата аһыырын баанан, утуйардыы оҥостор. Анды оҕото барар. Хотуттан тыалырдаҕына, курас, тымныы күһүн буолар.
Декада диэн ый 10 хонуга ааҕыллар:
I Декада – ый 1-10 күннэрэ
II Декада – ый 10-20 күннэрэ
III Декада – ый 20-30 күннэрэ
***
Быйыл киин улуустарга эмиэ куйаас, кураан сайын буолла. Алаас күөллэрэ дэлби уоллулар. Ол оннугар өрүс эҥээрдээх улуустары ардаҕынан хатаҕалаан, Бүлүү бөлөх, Кэбээйи, Горнай улуустарыгар дьону ситэ оттоппото. Хотугу Дьааҥы, Халыма, Индигиир улуустарыгар атырдьах ыйа кураан, куйаас буолла. Артика эҥээр улуустарыгар биллэ сылыйа сырытта. Буолумуна даҕаны, “бу кэнники 20-ччэ сыл Хотугу Муустаах байҕал мууһа ирэн улуу акыйааннар-далайдар уулара эбилиннэ” диэн буолар. Ол охсуутун биһиги да билэн эрэбит. Чугастыы ыллахха, Лаптевтар муоралара хойутаан тоҥор буолан, күһүммүт уһаан иһэр. Бу атырдьах ыйын бүтүүтэ сорох улуустарга ньургуһун хос тыллыбыта, үөн-көйүүр, лыах кытта көтө сылдьара элбэҕи кэпсиир.
Баай хара тыа уонна оҕуруот аһыгар быйылгы сайыммыт үчүгэй быйаҥнаах буолла. Оннооҕор, хортуоппуйбут иккистээн сибэккилэннэ. Дьэ, аны балаҕан ыйбытын ырытыаҕыҥ...
Киин улуустар:
Киин улуустарга бастакы декадаҕа быстах ардахтар баар курдуктар, ый үһүс декадата эмиэ ардахтаах буолууһу. Былыттаах күнэ элбэх буолан, улахан хаһыҥнар үһүс декадаҕа эрэ түһэр чинчилээхтэр.
Бу ый I декадата күнүһүн-түүнүн сылаас буолуо. Күнүһүн – +16-+13, түүнүн +8-+5.
II декада. Күнүс - +14-+11, түүнүн -- +7-+4.
III декада. Күнүс - +9-+6, түүн +3-тэн -1-гэ диэри кыраадыс.
Былырыын киин улуустарга балаҕан ыйын бастакы декадатыгар муҥутаан +22-+10 сылыйа сылдьыбыта.
Бүлүү бөлөх улуустара:
Бүлүү эҥээр улуустарыгар балаҕан ыйыгар күннээх күнэ аҕыйах буолар чинчилээх. Былыттаах күнэ баһыйар. Ол иһин ый аҥаарыгар диэри улахан хаһыҥнар суох буолуохтарын сөп. Бүлүү эҥээр улуустарыгар I-III декадаҕа биллэ ардахтаах буолуоҕа.
Бу ый I декадатыгар күнүһүн - +13-+10, түүнүн – +8-+5 .
II декада. Күнүһүн – +12-+9, түүнүн – +7-+4.
III декада. Күнүһүн – +10-+7, түүнүн – +3, -2.
Былырыын Бүлүү бөлөх улуустарыгар балаҕан ыйын бастакы декадатыгар муҥутаан +20-+9 сылыйа сылдьыбыта.
Өлүөхүмэ, Алдан, Нерюнгри:
Соҕуруулуу-арҕааҥҥы улуустарга быйылгы балаҕан ыйа балай да элбэх ардахтаах буолуоҕа. Ол курдук, I, II, III декадаларга барытыгар ардах түһүө. Урукку сылларга тиийбэт сөрүүн соҕус буолуо эрээри, хаһыҥ хойутаан түһүө.
Бу ый I декадатыгар күнүһүн – +18-+15, түүнүн – +10-+8.
II декада. Күнүс – +16-+13, түүн – +8-+5.
III декада. Күнүс – +12-+8, түүн – +6-+3.
Былырыын соҕуруулуу-арҕааҥҥы улуустарга балаҕан ыйыгар муҥутаан +23-12 кыраадыска тиийэ сылыйа сылдьыбыта.
Өймөкөөн улууһа:
Өймөкөөн улууһугар балаҕан ыйын I декадатыгар түүнүн балай да хаһыҥнаах курдук. Бастакы уонна үһүс декадаларга быстах ардахтаах буолуоҕа.
Бу ый I декадатыгар күнүһүн – +12-+8, түүнүн – 3, 0.
II декадаҕа күнүһүн – +12-+8, түүнүн – +2, -1.
III декада. Күнүһүн – +8-+5, түүнүн – -5, -2.
Былырыын Өймөкөөн улууһугар балаҕан ыйын бастакы декадатыгар муҥутаан +17-4 тиийэ сылыйа сылдьыбыта.
Дьааҥы улууһа:
Дьааҥы (Верхоянскай) улууһугар быйыл кураан уонна куйаас сайын буолан ааста, балаҕан ыйа да улахан ардаҕа суох, кураан соҕус буолуоҕа.
Бу ый I декадатыгар күнүһүн – +15-+12, түүнүн – +4-+2.
II декадаҕа күнүһүн – +13-+9, түүнүн – +4-+1.
III декадаҕа күнүһүн – +6-+3, түүнүн – -5, -2.
Былырыын Дьааҥыга балаҕан ыйын I декадатыгар күнүһүн +17-+8 сылыйа сылдьыбыта.
Абый, Муома, Халыма, Үөһээ, Орто уонна Аллараа Халыма улуустара:
Халыма-Индигиир эҥээр улуустарыгар атырдьах ыйа, бэл, киин улуустары кытта куоһарар курдук сылаас турбута. Бу балаҕан да ыйа аттынааҕы улуустартан сылаас буолуоҕа.
Балаҕан ыйын I декадатыгар ардахтаах буолуоҕа, ол оннугар ый II декадатыгар ардаҕа кэмчи. III декада бүтүүтүн диэки хаар кыыдамнаан барыа.
Бу ый I декадатыгар күнүһүн – +15-+11, түүнүн – +8-+4.
II декада. Күнүһүн – +12-+9, түүнүн – +4-+2.
III декадаҕа күнүһүн – +7-+3, түүнүн – -4, -2.
Былырыын балаҕан ыйын бастакы декадатыгар күнүһүн - +18, түүнүн +3 кыраадыска тиийэ сылыйа сылдьыбыта.
Анаабыр, Өлөөн, Булуҥ:
Артика эҥээр улуустарыгар, ааспыт сылларга тэҥнээтэххэ, балаҕан ыйын ортотугар диэри түүннэри-күннэри сылаас турууһу. Бастакы декадаҕа ардах балай эмэ биллиэ.
Бу ый I декадатыгар күнүһүн - +10-+7, түүнүн – +6-+3.
II декада. Күнүһүн - +7-+4, түүнүн – +3, -1.
III декада. Күнүһүн - +4-+1, түүнүн – -4, -1.
Былырыын балаҕан ыйын I декадатыгар күнүһүн – +18, түүнүн +5 кыраадыс сылыйа сылдьыбыт;
Тускул.
