Эдьигээн. Унньуктаах уһун кыһыммыт тыына лаппа кылгаан, өр күүппүт сандал сааспыт салаллан кэллэ. Хаһан да ууллуо суох курдук сананан үллэ сыппыт хомурахпыт сыыйа-баайа, онтон түргэн тэтиминэн ууллан, хара сири тоҕута анньан, дохсун сүүрүктэринэн эбэбитигэр Өлүөнэ өрүскэ уутун кутан суккуйда.
Сотору кэминэн айылҕа бэйэтин бэйэтэ дьаһанан, соҕурууттан саҕалаан аата-ахсаана биллибэт элбэх туора үрэхтэрэ, өрүстэрэ биир-биир эститэлээн муустаах ууларын харса суох Эбэҕэ киллэриэхтэрэ. Дьэ, өрүстэрбит ууларын-хаардарын, муустарын лөглөччү көтөҕөн Хотугу Муустаах байҕалга айаннатыахтара, ону кытары хойуу кус-хаас үөрэ хоту диэкиттэн кэлиэҕэ. Бу күүтүүлээх кэрэ кэм кэлбитин көрсө бөһүөлэккэ дьон барыта таһырдьаттан киирбэт үлүгэрэ буолар. Оттон эр дьон сааскы көтөргө бэлэмнэнэн, бултуу бараары «кынаттарын» куурдуна, бэлэмнэнэ сылдьаллар. Арыый дьаһаллаах соҕустара хайыы үйэҕэ биэрэккэ ситэри тэйбэккэ, өрүс мууһун түүннэри-күнүстэри кэтииллэр.
Оройуоннааҕы милииссийэ отделыгар эмиэ туспа сүпсүлгэн саҕаланна. Барыта эр дьон мустан хаалбыт тэрилтэтигэр кыра күчүмэҕэй тахсыан сөп. Киһи барыта булчут аатыран, хата, бу отделга соҕурууттан кэлэн үлэлии сылдьар 4 нуучча уонна хас да олохтоох кэрэ аҥаардар бааллара боппуруоһу быһаардылар. Кинилэр булка барааччылары аҕыйах хонукка солбуйар буоллулар. Ол да үрдүнэн чопчу ким барарын-барбатын биир киһи быһаарар – оройуоннааҕы милииссийэ начаалынньыга Онотуолуй Уйбаанабыс Мырсаанап. Кини биһикки дойдубутугар Уус Алдаҥҥа үлэлии сылдьан кэлбиппит. Онотуолуй Уйбаанабыс ИДьМ бирикээһинэн үрдээн, салаа начаалынньыгынан, оттон мин киниэхэ «кутурук» буолан кэлбитим. Онон кини убайым кэриэтэ. Мин куска барарым быһаарыллыах курдук эрээри, ол саҕана тойон хайа атаҕыттан туруон ким билбитэ баарай. Дьэ, ол иһин эрдэттэн саха сирэйдээх барыта албыннаһан, кылгас отгул ылар араапар тутуурдаах иннигэр-кэннигэр түһүү. Били, бу иннинэ куота-саһа сылдьыбыт бэйэбит хоһун аанын саппат үлүгэрэ буоллубут. Манна начаалынньыкпыт, саха киитэрэйэ манан туһанан тутатына бириэмэтигэр быһаарыллыбакка «соһулла» сылдьар дьыалалары, араас матырыйаалы хаһан таһаартаан, олуйсан киирэн барда. Дьиҥэр, сөп даҕаны, оччолорго биһиги, орой-мэник уолаттар, күннээҕинэн эрэ сылдьан эрдэхпит... Онтон араас аата-ахсаана биллибэт, үрүт-үрдүгэр хатыланар отчуоттар, ыспыраапкалар толорулла охсуохтаахтарын туһунан этэ барыллыбат. «Баҕалаах маска ыттар» дииллэринии, бу сааскы бултан маппат баҕаттан отдел иһигэр үлэ күүскэ оргуйар. Били, кыһыны быһа «хаар анныгар» саһа сыппыт түөкүттэр көстүтэлээн, хаһан эрэ өрдөөҕүтэ буолан ааспыт түгэннэри өйдөөн кэлбит туоһу буолуох баҕалаах дьон көрүдүөргэ баппакка аалыҥнастылар, остуол түгэх дьааһыктарыгар «умнууга» хаалан кыһыны быһа саһа сыппыт сайабылыанньалар күн сирин көрөн, суукка иһигэр быһаарыллан, оройуон борокуруора Сэмэн Сэмэнэбис Гуурайап, кэлин Хаҥалас оройуонун борокуруора, билигин онно чааһынай нотариальнай хонтуораҕа үлэлии олорор киһи остуолугар баар буола түстүлэр. Борокуруор Гуурайап, эмиэ булчут буолан, хаһааҥҥы эрэ матырыйааллары хасыһа олоруо дуо, кини эмиэ бултуу бараары бүргэс үрдүгэр олордоҕо дии...
Силиэдэбэтэл Куонаанап Хабырыыл – кэлин ИДьМ миниистирин силиэстийэҕэ солбуйааччыта, билигин СӨ Конституция суутун судьуйата. Кини көстөн кэлбит түөкүттэри быһаартаан, бэйэлэрэ биэрбит туоһуларын доппуруостуур хоһугар хоно сытан үлэлиир. Биһиги аҕыйах хонук иһигэр таһаарыылаахтык үлэлээн, дьыала уонна отчуот бөҕөнү быһааран, табаарыһым Килиим Лааһараптыын (оччолорго баһаарынай чаас иниспиэктэрэ), ыраах Мууна үрэх түгэҕэр барар буоллубут. Онно үрэх төрдүгэр табаарыстарбыт Эдьигээн сопхуос каадырабай булчуттара Ыстапаанап Бүөтүр, Көстөкүүнэп Туола уонна Сэмэкиэп Бааска саас эрдэ баран бултуу-балыктыы сыталлар. Бу уолаттар тустарынан инники 2016 сыл тахсыбыт «Дабаадыматтан силис тардан» диэн кинигэбэр суруйбутум. Кинилэр хоту дойду дьиҥнээх хоһуун уолаттара. Өрүскэ хойуу муус ыраастанан, бэлэм олорбут дьон барыта ким эрэ өрө, ким эрэ аллараа барыталаан бардылар. Биһиги, көҥүл ылбыт дьон, олоруохпут дуо, аллараа хоту диэки ыраах айаҥҥа туруннубут. Оччолорго 80-с сылларга билиҥҥи курдук түргэн, аллаах омук мотуордара суохтара, дойдубут «Вихрь-30» мотуоркалаах киһи кэпсэлгэ сылдьара. Биһиги мотуорбут «Вихрь-25»-тээх, эбиитин эргэ, өрөмүөн күүһүнэн сылдьара, чааһы быһа эрийсэн собуоттаннаҕына, умулларбакка эрэ айанныы сатыыбыт, бары наадабытын биэрэккэ тахсан тохтообокко эрэ айаннаан иһэн дьаһана үөрүйэхпит. Бээтинсэ киэһэ сөпкө хамнаан баран, түүнү быһа айаннаан сарсыарданан тиийиэхтээх сирбитигэр, Мууна үрэх төрдүгэр, дьоммут олохторун буллубут. Өр көрсүбэтэх дьон үөрүү-көтүү бөҕө буоллубут, дьоммут «тоҥус» болдьоҕун быһыытынан биһиги өрүскэ муус ыраастанаатын кытары кэлиэхтээхпитин сэрэйэр буолан, сибиэһэй ас бөҕөтүн бэлэмнээбиттэр, улахан олгуйга хаас этэ, туспа үрүҥ балык, тууһаммыт хатыыс, ол искэҕэ, аны туран, таһырдьа аһыыр остуол үрдүнэн сүүнэ улахан киһи саҕа бил балык хатарыллыбыта ыйанан турар, ким баҕалаах элийэ быһан ылан сиир. Биһиги бу маанылаах остуолга «күндү киһибитин» таһаартаан кылабачытан кэбистибит. Наллаан кэпсэтэн-ипсэтэн, сынньана-сынньана тото-хана аһаатыбыт. Килиимниин ыраах айантан сылайан, күнүс кыратык утуйан ылбыппыт. Киэһэ биһиги, кустуу кэлбит дьон, сэһээккэҕэ (манна дурда дэммэт), мантан чугас Баабый күөлүгэр туруннубут. Обургу, хас да сиринэн үтэн киирбит талах тумустаах күөл эбит. Ортотун диэки хойуу талах арыы баарыгар улахан болуот охсон, ол үрдүгэр сэһээккэ оҥорбуттар. Бааскабыт биһигини манна хааллартаан баран отуутугар төнүннэ. Иннибитигэр анды уонна умсаах кус мончууктара бырылаччы анньыллыбыт. Биһиги таба тэллэх үрдүгэр кэккэлэһэ тиэрэ түһэн олордубут.
Дойдубар – Уус Алдан алаастарыгар холуйдахха сэргэх. Кыра эрдэхпиттэн хаалбыт үөрүйэхпинэн кус саҥатын иһиттэрбин эрэ, чолос гына түһэбин, ол аайы киһим күлэ-күлэ, хата, бултуур сирбитигэр кэлбиччэ, сири-уоту аһатыахха диэн үрүсээгиттэн бытыылка ойутан таһаарда. Саҥардыы куттан, иһиэх курдук гынан истэхпитинэ, эмискэ биһигини көрдө-көрбүтүнэн 4 умсаах бу сурулаан кэлэн, түһүөх курдук гынан иһэн, оройбут үрдүнэн сирилээн аастылар. Соһуйан хаалан, саабытын да ылбакка «һуук» эрэ дэһэн хааллыбыт. Сарсыарда уолаттар кэлэн биһигини ыллылар. Сылаабыт киирэн, ол күнү супту утуйбуппут. Киэһэ туран, чэйдээн баран, эмиэ күөлбүтүгэр киирдибит. Бу сырыыга сыыр-мыыр кэлэн түспүт эрэ кустары ытыалаан, 10-ча кустанныбыт.Ол курдук олордохпутуна, сарсыарданан иккиэн көрө биэрбиппит, күөл соҕуруу баһынан талахтары үрдүнэн хойуу үөрдээх хара хардырҕас хаастар быа курдук субуллан, тыас-уус, саҥа-иҥэ бөҕө буоллулар. Мин кус итинник элбэх үөрдээҕин көрө илик этим. Ол иһин буолуо, сүрэҕим аһара тэбэн, нэһиилэ уоскуйдум. Биир күн күн киириитин баттаһа умсаах хойдон барда 4-6 буола-буола кэлэн иннибитигэр түһүтэлээтилэр. Олору ытыалыы олордохпутуна, өссө эбии хойуннулар. Өлбүт, таптарбыт кустары ылларар бокуой биэрбэккэ, кэлэн ханан ыраас уу баарынан түһэллэр. Биһиги ыксал бөҕөнөн саабытын ииттэ-ииттэ ыт да ыт. Ол да үрдүнэн сааны ииттэрэр бокуой биэрбэккэ, кэл да кэл буоллулар, кэлин арыый да уоскуйдулар. Киһим мас тыытынан киирэн кустарын хомуйда, уопсайа – 42 умсаах. Өссө төһө элбэх кус «куһаҕаннатан» барбытын ким аахпыта баарай, дьэ олох кылгас бириэмэҕэ, иһэ холуннаҕына, 50 эбэтэр 20 эрэ мүнүүтэ «сэриилэстибит» быһыылаах...
Уолаттарбыт биһиги куспутугар кыһаллыбаттар, кинилэр биһиги кэлиэхпит иннинэ хаардаахха улахан көтөрү, хааһы бултаан, сүүстэн тахса хааһы, билигин «хара» балыкка, ол аата киһи сиэбэт сордоҥ балыгы саһыл пиэрмэтигэр илимнииллэр.
Дьэ, ити курдук сааскы куска тыыммытын таһааран, дуоһуйа сынньанан, баһаам булду-балыгы тиэнэн, туспа үлэлээх дьон төннөр буоллубут. Эбэкэбит мууһа ыраастанан, уута халааннаан, уҥуоргу биэрэк көстүбэт, үрдүк хайалар эрэ боруоран көстөллөр. Даҕатан эттэххэ, харах ыларын тухары уу да уу, муора курдук. Бу маннык бириэмэҕэ саарбах соҕус мотуордаах киһи эбэни ортотунан айаннаабат бириэмэтэ, кыра да тыал түстэҕинэ кутталлаах буолар эбит. Аны туран, баччаларга хотуттан күүстээх тыал түстэҕинэ, өрүскэ киирбэт ордук.Бу сааскы тыал куттала диэн, бастаан үс хонуктаах, онно тохтооботоҕуна – 6, онтон 9 хонукка тохтообокко тыалырыан сөптөөх. Дэлэ буолуо дуо, уҥуоргу биэрэктэн бөһүөлэги көрөн олорон, хаайтаран хас да хонуоххун сөп. Дьэ, ол иһин биһиги бу тыал түһэ илигинэ эрдэлээн тиийэ охсоору айаннаан иһэбит. Бастаан өрүскэ киирбэккэ, арыый хаххалаах соҕус сиринэн – тас түөһүнэн – айаннаатыбыт. Өрүскэ киирэн айаннаан истэхпитинэ, тыалбыт күүһүрэн, өрүс уута булкуллан, долгуна улаатан барда. Саатар, ол бириэмэҕэ биэрэгэ суох туруору хайа аннынан айаннаан иһэбит. Манна ханна да тохтуур, туоруур сир суох, күүстээх долгуннар хайа таастарыгар илдьэн сыбаары, хайаттан тэйэ соҕус айанныы сатыыбыт. Бардахпыт аайы сүүнэ улахан долгуннар, омуннаатахха, уонна куттаммыт санаабытыгар, нуучча улуу худуоһунньуга Айвазовскай «тоҕус бааллаах» хартыынатыгар маарынныыр алдьархайыгар түбэстибит. Уубут кып-кыһылынан оргуйар, күн сүтэ-сүтэ көстөр, сүүнэ улахан, бирээмэ, этээстээх дьиэ саҕа долгун үрдүгэр тахсан, мотуорбут холостуой салгыны эрийэн орулуур, аны кыаммакка умуллаары бөтүгүрүүр. Умулунна да бүтэбит. Аныгыс улахан долгун кэлэн саба баттыыр. Мин, хаһан да маннык алдьархайга түбэспэтэх киһи, өлөн, хаҕым эрэ хаалан иһэр, тутуһуохпунан тутуһан олорон, аан дойду баар-суох иччилэриттэн, били, хаһан даҕаны көрдөспөтөх таҥарабыттан көрдөһө сатаан баллыгырыа эбиппин да, сыҥааҕым хам сыстан, саҥа таһаарар да кыах суох. Киһим ууну бас диэн хаһыытыыр, онно өй ылан, сыылла сылдьан оҥочо иһигэр кутуллар баһаам ууну биэдэрэнэн баһа-баһа таска кута сатыыбын. Ол быыһыгар Килиимим миигин уоскутаары өссө ырыалаах. Ол аайы киҥим-наарым холлон, бу үлүгэр алдьархайга өссө ырыалаах, итинник ытаһан-ыллаһан, тумус хайаны эргийэн, күлүк өттүгэр тиийиибитигэр долгуна арыый намтаата, хайа бүтэн, намыһах сиринэн, талахтар быыстарынан аһаҕас сир баарыгар «дьылыс» гынан куоттубут. Тыал үрбэт сиригэр тохтоотубут. Биэрэккэ хара сиргэ үктэнэн, үөрүү баһаам эрээри, кыайан хаампакка бакыҥнастыбыт, таҥаспыт олох курдары сытыйан, уу чоккурас. Мин ийэ сиргэ сытан эрэн, били таҥарабар махтанан үҥэбин уонна аны хаһан да ууга киириэм суоҕа диэн андаҕайабын. Бу хоту дойду сааскы бириэмэтэ өрүскэ итинник кутталлаах буолар эбит, ол саас, кырдьык, тыаллаах баҕайы буолбута. Ити сайын устата ууга араас быһылааҥҥа, үксүн тыалга түбэһэн, 13 киһи ууга дэҥнэммитэ, ол да иһин буолуо, оройуон салалтата ууттан сэрэхтээх буолууга анал быһаарыы ылыммыта. Сөптөөх дьаһал, ол үлэбэр хойутуом диэн ууга киирэн өлүөм дуо. Онон биһиги үлэбитигэр отой ыксаабаппыт, арай эдэр дьон быһыытынан дьиэбитигэр ыксыырбыт ханна барыай. Ол түүн тыал утуйар кэмигэр ыксал бөҕөнөн айаннаан, этэҥҥэ дьиэбитигэр тиийбиппит. Бу быһылаан кэнниттэн доҕорум эрэйдээх Килиим биһикки (кини кэлин, мин дойдубар кэлбитим кэннэ, ууга былдьанаахтаабыта) төһөлөөх элбэх итинник сырыыга сылдьыбыппыт буолуой. Ол аайы биэрэги булаат, мин аны хаһан даҕаны эн оҥочоҕор олорботох олордун диэн андаҕайбытым. Наар онно «буруйдаах» доҕорбун төһөлөөх мөхпүтүм-эппитим буолуой. Онтон аҕыйах хоноот, өрөбүл тиийэн кэллэ да, доҕорум барахсан мүчүҥнээбитинэн бу тиийэн кэллэ да, өрүспүтүгэр киирэн айаннаабыппыт эрэ баар буолар. Дьэ, ити курдук буолар эр дьон доҕордуу сыһыаннара, айылҕаҕа, булка-алка абылаҥнара...
Захар Федоров,
Эдьигээн – Бэрдьигэстээх.
