“Кыым” Амма уонна Алдан өрүстэр тардыыларыгар маһы кэрдии туһунан сырдатан кэллэ. РБА СО Ирбэт тоҥу үөрэтэр института (дириэктэр – билим дуоктара, РБА чилиэн-кэр. Михаил Николаевич Железняк) – Арассыыйаҕа да, аан дойдуга да биллэр уонна билим эйгэтигэр ытыктанар институт. Дириэктэри билимҥэ солбуйааччы, география билимин дуоктара Александр Николаевич Фёдоров судаарыстыбаннай сакаас быһыытынан, бырамыысылыннай мас кэрдиитэ ирбэт тоҥҥо хайдах дьайарын үөрэппиттэрин кэпсээтэ. Онон, учуонайы истиэххэ.
Туохтан дьиксиммиппит
– Аммаҕа мас кэрдиитэ саҕаланыахтааҕын туһунан биһиги 2020 сылтан билбиппит. “Ангара” уонна “ВудЛэнд24” диэн тэрилтэлэр: биирэ – Амма, иккиһэ Алдан тыатыгар кэлэн, аукционунан сир ылбыттара. “Ангара” – 50 тыһ. тахса гааны, оттон “Вудлэнд” – Учур сиригэр 170 тыһ. гааны. Бу – улахан сир. Биһиги онно бырамыысыланнай кэрдии буолаары турарыттан дьиксинэ санаабыппыт. Били, Иркутскай уобалаһыгар, Красноярскай, Хабаровскай кыраайдарга, Бурятияҕа, Читаҕа тыаларын тоҕута солоон кэрдибиттэрин курдук, оннук хартыына көстөн кэлбитэ. Биллэн турар, ол кэнниттэн айылҕа айгырыыра, балаансата кэһиллэрэ өйдөнөр буоллаҕа.
Биһиги бастаан РФ Ойуурун кодексын, сокуону хасыһан үөрэппиппит. Ирбэт тоҥноох сиргэ кэрдии регламена баарын баар. Холобур, “Илин Сибиир оройуоннарыгар, ирбэт тоҥноох сиргэ маһы кэрдии барар” диэн суруллубут. Дьэ, ол гынан баран онно “ирбэт тоҥноох сиргэ маһы чуо маннык кэрдиллэр” диэн суруллубатах. Ол иһин да экологтар бары сэрэхэдийэ түстэхтэрэ. Хаста даҕаны араас таһымнаах мунньахтар буолбуттара, СӨ Уопсастыбаннай палаататыгар, салгыы Уһук Илиннээҕи Уопсастыбаннай палаатаҕа көрүллүбүтэ. Өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа, экологтара улаханнык киирсэн, бу ХЭТ-тэри бас билэр Маслобойников диэн киһи аккаастаммыта уонна “аукцион иһин төлөөбүт харчыбын төлөөҥ” диэбитэ...
Салгыы туох буолбутун бэркэ билэҕит.
Уопсастыбаннай сакаас
– Бука бары “аккаастанна” диэн үөрэн уоскуйбуттарын, уопсастыба туруорсарын тохтоппутун кэннэ, икки сыл буолан баран, 2022 с., ити боппуруос эмиэ күөрэйэн тахсыбыта. Онуоха, “Амма уопсастыбаннай экологтарын туруорсууларын түмүгэр” диэххэ сөбө эбитэ буолуо, СӨ Билим акадьыамыйатыгар “уопсастыбаннай сакаас” диэн кэлбитэ. Ону толорорго куонкурус биллэрбиттэрэ. Ол быһыытынан, “бырамыысыланнай кээмэйдээх мас кэрдээһинэ ирбэт тоҥҥо хайдах дьайыан сөбүй” диэн быһаарыллыахтааҕа. Биһиги институппут куонкуруска кыайан, госхантараак ылан, 2023 сылга толору онно үлэлээн бүтэрдэ. Кылгастык сакаас устуоруйатын ахтар буоллахха, итинник.
Леспромхоз кэрдибит сиригэр
– Биһиги сорукпут – тыаны улахан кэрдии, баһаардар туох содуллаах буолуохтарын быһаарыы. Ол содулун удумаҕалатан биллэрбит да, онно бигэ түмүк наада. Онон тута бырагыраама оҥостон, үлэлээн киирэн барбыппыт. Аммаҕа экология хамсааһынын актыбыыстарын уруккуттан билэр, кинилэрдиин сибээстээх буолан, “көмөлөһүөхтэрэ” диэн эрэх-турах санаалаах сири-уоту көрө тахсыбыппыт.
Ааспыт үйэ 80-с сылларыттан 90-с сс. диэри Өнньүөскэ Амма леспромхоһа үлэлии сылдьыбыта. Ол дириэктэрэ билигин да баар, биһиги кинини кытта көрсүһэн, кэпсэтэн, маһы ханан, төһөнү кэрдибиттэрин барытын быһаарбыппыт. Ол кэнниттэн олохтоох уопсастыбанньыктар көмөлөрүнэн ол сирдэри баран көрбүппүт.
***
Итиннэ тугу болҕойор нааданый? Кинилэр кэрдибит кэмнэригэр улахан сылыйыы саҕалана илигэ. 1980-с сс. кыраадыс биир таһымҥа сылдьар, били, “глобальнай” сылыйыы биһиэхэ дьайа илик. Дьэ онтон, 1988 сылтан, дьайан барара көстөр. Биһиги бу леспромхоз оччолорго, сылыйыы биллэ илигинэ, мас кэрдибит сирэ хайдаҕый диэн баран көрбүппүт. Кырдьык, мас бөҕөнү кэрдибиттэр этэ. Ол кэрдибит сирдэринэн мас син үүммүт.
Баһаар содула
– Ол кэнниттэн Аммаҕа Өнньүөс, Куйакаан, о.д.а. кэрдибит уонна баһаар буолбут сирдэринэн сылдьан көрдүбүт. Салгыы Үөһээ Аммаҕа баран, эмиэ оннук сирдэргэ сырыттыбыт. Ону көрдөххө, хайдаҕый? Сылыйыы буолуон иннинэ 70–80 сс. кэрдибит тыалара син чөлүгэр түһэн, үүнэ турар. Оттон 2001–2002 сс. улахан баһаар буолбут сиринэн сылдьан көрдөххө, ол сиргэ абына-табына эрэ үүммүт. Тоҕо диэтэххэ, кырыһа бүтүннүү суураллан баран хаалбыт.
Аны бу хаартыскаҕа – “Ангара” ХЭТ түһэ сытар сирэ. Харабынайдарын кытта кэпсэтэн билбиппит, мас кэртэрээри аҕалбыт улахан тиэхиньикэлэрэ, массыыналара турбут сирдэригэр “түһэн” хаалбыттар. Ону нэһиилэ состороннор, ойуур кытыытыгар аҕалан туруорбуттар. “Тоҕо оннук буолбутуй?” диэн дьиктиргиэххит. Тоҕо диэтэххэ, манна ирбэт тоҥ араҥата ууллан, сир кутаҥныы турар буолбут. Ити да көрдөрөр – маннык сиргэ мас кэрдиитин ыытар букатын сатаммат диэн.
Ирбэт тоҥ алдьаныыта (“деградацията”) барарын үөрэтэрбитигэр сир аннынааҕы мууһу көрөбүт. Билигин ханна, хайдах муустааҕын син билэбит диэхпитин сөп. “Сир аннынааҕы муус уулларыгар, бачча дириҥҥэ аллара түһэр” (относительная просадочность) диэн кээмэй баар. Чэ, холобур, бу 5 категориялаах “просадочность” буоллаҕына, онуоха биир миэтэрэ ирдэҕинэ, 60 см аллара түһэр диэн. Биһиги Саха сиригэр оннук “түһүүнү” барытын ааҕан, суоттаан, үөрэттибит диэххэ сөп.
Суоттаан таһаарыы
– Ити кэнниттэн аны “моделирование” өттүн оҥордубут. Ол аата, “бу сиргэ маһын барытын кэрдэн кэбистэххэ, ирбэт тоҥ хайдах буолуой?” диэн. Биһиэхэ үлэлии сылдьыбыт Г.Фельдман диэн учуонай оҥорбут классификацията баар, “үүнээйитэ баар сир киэнэ”, “үүнээйитэ суох сир киэнэ” диэн. Холобур, Аммаҕа ирбэт тоҥ – 4 кыраадыс буоллаҕына, мас кэрдилиннэҕинэ, 2 кыраадыс буолар. Сир ирэрэ 2 миэтэрэ буоллаҕына, мас кэрдилиннэҕинэ – 3 миэтэрэ диэн. Ити курдук, Амма, Алдан, Нерюнгри оройуоннарыгар 150–170 сиринэн, соҕуруу мас кэрдиллиэхтээх сирин барытын суоттаатыбыт.
Мас үүммэт, тыа чөлүгэр түспэт
– Сылыйыы (потепление) бара турар кэмигэр тыаны кэртэххэ, туох буоларый? Холобур, орто сыллааҕы кыраадыс 2, 3, онтон 4 кыраадыс буола сылыйдаҕына диэн эмиэ үөрэттибит. Бу ааҕыы олус уустук буолан, үс сиргэ ыыттыбыт, Бууйаҕа (Үөһэ Аммаҕа), Чульмаҥҥа уонна Томмокко. Ол түмүгүнэн, Үөһээ Аммаҕа мас кэрдиллэр түбэлтэтигэр ирии дириҥэ 3,5 м буолуон сөп диэн түмүк таҕыста. 4 кыраадыска диэри сылыйыы буоллаҕына, 7 миэтэрэҕэ диэри ириэҕэ диэн. Быһата, ирбэт тоҥ үөһээ өттө барыта ирэн барар.
Ирбэт тоҥ ууллан, кыһыҥ-ҥы тымныыга оннук тиийэр. Оччоҕо ортотугар талик (тоҥмот араҥа) үөскүүр. Ол саамай элбэх алдьатыылаах. Холобур, бу Амма Күннүк Уурастыырап хайатын көрөбүт. 2013 с. алдьаммыт сир күн бүгүнүгэр диэри чөлүгэр түспэккэ турар. Өнньүөскэ баһаар буолбут сирдэрэ эмиэ бу киэбин кэтэн тураллар. Сыл аайы кырыһа сууралла турар буолан, онно ойуур кыайан чөлүгэр түспэт.
Дьиҥэр, мас кэрдэргэ саамай сүрүн ирдэбилэ: кэрдиллибит сиргэ ойуур чөлүгэр түһүөхтээх диэн. Оттон мас үүммэт буоллаҕына, манна кэрдии барыа суохтаах.
Биһиги ойуурбут кэрдиллибит сирэ хас эмэ сыл тухары маннык сууралла турар. Тоҕо оннук буоларый? Ирбэт тоҥу үөрэтэр дьон кырыска “промежуточнай” диэн араҥа баарын билэллэр. Онно уу мустан, муус буолар. Ол муус тыһыынчанан сылларга үөскүүр. Тыаны эмискэ кэрдэн кэбистэххэ, манна сылыйыы саҕаланнаҕына, сир үөһэ араҥата суураллан, түһэн барар.
Эрозия бара турар
– Бу куосмастан түһэрбиттэрин көрүөххэ. 2001 с. баһаар буолбут 800 миэтэрэлээх сирэ күн бүгүнүгэр диэри маһа абына-табына эрэ үүнэ сытар. Маһын 80–90%-на үүммэтэх. Кырыһа суураллыбытын көрдөрөр сурааһыннара бу сырдаан көстөллөр. Сыл аайы маннык эрозия бара турар. Уруккута чээлэй күөх мас үүнэ турбут сирэ итинник буолбута тобус-толору. Бу маҥхайан көстөр сир – “скальнай” боруода, испиэскэ тааһа (известняк), онно, кырыһа суохха, хантан мас үүнүөй?
Бу сирдэр тыытыллыа суохтаахтар. Кэрдиллэн сөптөөх сир 21 % ылар.
Ирбэт тоҥу учуоттаан кэрдэргэ
– Маннык сиргэ “бырамыысылыннай” дэнэр мас кэрдиитэ барыа суохтаах. Ала-чуо – Үөһээ Аммаҕа. Тоҕо диэтэххэ, Амма тыата чөлүгэр түспэккэ, кырыһа сууралла турар буоллаҕына, туох баар экологията барыта кэһиллэн барыаҕа. Оннук миэстэ Соҕуруу Саха сиригэр хара баһаам. Итини барытын үөрэтэн баран, маннык түмүккэ кэллибит. 38% сиргэ ирбэт тоҥу учуоттаан туран, ураты регламент наада. Бу регламент быһыытынан манна “барытын солуур быраамысылыннай кэрдии” диэн ыытыллыа суохтаах. Талан ылан кэрдии олохтонуохтаах. Онтон 24% ирбэт тоҥноох сиргэ “саньытаарынай” дэнэр кэрдии барыахтаах. Ол аата, сиппит, улахан мастары ыраастаан эрэ кэрдиллиэхтээх.
Регламент наада
– Биһиги ирбэт тоҥу үөрэтээччи-чинчийээччи эрэ буоллахпыт, ойууру-тыаны чинчийэр учуонайдар, исписэлиистэр буолбатахпыт. Сорудахпыт “маһы кэрдии регламенын оҥоруу” диэн буолбатах. Биһиги “бырамыысыланнай мас кэрдиитэ ирбэт тоҥ деградациятыгар хайдах тиэрдэрий?” диэн боппуруоһу үөрэттэхпит, ол үлэни оҥордохпут. Ойууру үөрэтэр-чинчийэр исписэлиистэргэ “маннык-маннык кутталлаах сирдэр бааллар” диэн этэбит, көрдөрөбүт эрэ. Ол хаарталарга эҥин барыта көстө сытар. Дьэ, онно олоҕуран, кинилэр мас кэрдиитин регламенын оҥоруохтаахтар. Маһы кэрдэргэ, ол учуоттанарын, тутуһулларын курдук.
“Бэйэҕит регламеҥҥытын оҥостуҥ”
– Саха сиригэр иккитэ Ойуур пуорума ыытыллыбыта. Госдума экологияҕа, сир баайыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Николаев онно бэйэтинэн кыттыбыта. Ол кэлэ сылдьан, “бэйэҕит регламеҥҥытын оҥостуҥ” диэн турардаах (ол туһунан “Кыымҥа” суруйан турабыт –НГ). “Маслобойников аккаастаммыт үһү” диэн уоскуйбакка, үөһээҥҥи салалтаны итэҕэйбэккэ, ол регламены туттан үлэлээн барбыппыт буоллар... Быһата, үчүгэй түгэни мүччү туппуппут.
Саатар, оччотооҕу Айылҕа харыстабылын министиэристибэтэ, “ирбэт тоҥноох сиргэ маһы талан кэрдэллэр” диэн кэлиилии кэбэ олорбута. Ону баара, докумуоннарыгар барытыгар “бырамыысыланнай кээмэй” диэн сурулла сылдьар этэ. Ол – олох атын. Онон бэйэбит дьоммут мэлдьэһэ олорбуттара. Оннук албыннатан, үлэ ситэ-хото барбатаҕа, регламент оҥоһуутугар да кэмигэр болҕомто ууруллубатаҕа. Билигин парламент истиитин ыытар наада. Ол иннинэ Экология министиэристибэтигэр билим-тэхиниичэскэй сэбиэккэ көрүллүөхтээх дии саныыбын.
***
Билигин бу билим өттүттэн чинчийии ыытыллан, онно олоҕуран саҥалыы регламент оҥоруута сатаныа дуо? Судаарыстыбаннай сакаас түмүгэ суох хаалбата буоллар диэн эрэнэ саныахха. Эбэтэр эмиэ уопсастыбаннас “кымньыыта” наада дуу?
Нина ГЕРАСИМОВА.
