Бассаапка: «Халымаҕа балык да, кус да аҕыйаабыт. Улахан күөллэр баран хаалбыттар. Ирбэт тоҥ ирэн эрэрин дьайыыта үһү. Учуонайдар да, геологтар да ол күөллэр чөллөрүгэр түһэр кыахтара суох дииллэр. Уу суох буолла да, балык да, кус да дьоҕуһуур. Мин дьонум Орто Халыма тыатыгар олороллор. Паалгин диэн күөлгэ бултуур-астыыр этилэр. Онтулара баран хаалан, билигин айахтарыгар эрэ балыктанар, кустанар буолбуттара ыраатта. Ол оннугар, дьэ, тыатааҕы элбээбит. Түннүгү өҥөҥнүөхтэригэр диэри», – диэн суругу көрбүтүм.
Күөллэр, чахчы, хамсаабыттар
Кэлин соцситимнэргэ күөллэр уулара сир хайдыбытынан баран хаалалларын, уолалларын туһунан видео, суруйуу элбээтэ. Күөллэр барыыларыттан үөскээбит сирбит, айылҕабыт уларыйыытын улахан кыһалҕата кылгас кэмнээх дуу, өр барар дуу? Кырдьык, сирбит уу буолан, т/х үлэтигэр улахан хоромньу тахсар. Ону таһынан бөһүөлэктэри көһөрөр кыһалҕа тахсыа суоҕа дуо? Билигин Арассыыйа, Саха сирэ Аартыканы сайыннарар бырагыраама, былаан бөҕөтүн ыллылар. Дьэ, ону итийии сирдэрин, туундараны кытта, “уу мотуогунан” халытан кэбиһэн, хоту улуустар бырамыысыланнас тигинэччи үлэлиэ, олохпут тупсуо диэн эрэниилэрин туора сотуо суоҕа дуо?
Онон бу айылҕа тургутуутун уустук кыһалҕатыгар эрдэттэн болҕомто ууран бэлэмнэнэр наада дуо диэн, бу тиэмэни билэр хас да киһиттэн ыйыталастым.
Халыма күөллэрэ баралларын туһунан Үөһээ Халымаҕа нэһилиэгин кииниттэн биир көс тайҕаҕа олорор, саха ынаҕын иитэр улахан хаһаайыстыбалаах сир түннүгэ С.А. Слепцовтан туоһуластым. Степан Алексеевич: “Дьэ, биирдэ этэн кэбиһэр кыах суох. Ол эрээри, чахчы, күөллэрбит бары кэриэтэ хамсаатылар быһыылаах. Миигиттэн 30-ча км сиргэ биир улуу эбэ баар, ол уута баран, биэрэгэр сэлии муоһа тахсыбыт. Онуоха аҕыйах хонуктааҕыта “Каракат” вездеходтаах уолаттар ыстаннарбыттар. Биһиги күөллэрбит бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнээхтэр. Айылҕа бэйэтэ да оҥорбут дьыалата уонна холкуос, сопхуос саҕана итиннэ элбэх үлэ барбыта. Онон мин аҥаардастыы ирбэт тоҥ ириитэ эрэ буолбатах дии саныыбын. Олус түргэн тэтиминэн уларыйыы барар курдук. Миэхэ маннык сабаҕа баар. 1997, 1999 сс. күһүн олус уһун ардах түспүтэ, күөл барыта хаатыттан тахсан, сиэннэр тоҥмокко кыһыннары сүүрэн, сири алдьатан олус кэҥээбиттэрэ, дириҥээбиттэрэ. Онтон 2015–16 сс. олус хаардаах, уулаах сыл буолбута”, – диэн суруйда.
Учуонайдар сэрэтэллэр
А.Н. Федоров, география билимин дуоктара, Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт кылаабынай исписэлииһэ: Күөллэр ууларын барыыта – итийии содула. Кэлин дүөдэлэр улаханнык кэҥээн, дириҥээн, уу улахан маассата үөскүүр. Кэтээн көрүүбүтүнэн, дүөдэлэр 80-с сылтан иэннэрэ (площадь зеркала воды) 2–3 төгүлгэ тиийэ улааттылар. Ууларын сабардамын, төһө элбээбитин эмиэ көрөбүт. Сорохтор ууларын саппааһа сүүһүнэн төгүл улаатта. Анныларынааҕы ирбэт тоҥ мууһа барыта ууллан, иэдээн элбэх уу тахсар. Уу агрессивнай маассата үөскүүр. Бу уу барар сирин көрдөөн, үрүйэ курдуктары оҥортуур. Олорунан сир ириитэ улаатан, хайыта барар. Ол суолунан көҥү түһэн, баран хаалар. Ойуур ирбэт тоҥу көмүскээбэт буолан иһэр. Уу элбээтэҕинэ, ирбэт тоҥмут өссө күүскэ ирэн барар. Былырыын Хаҥаласка уулара тиэрэ туолан, хас да дүөдэ уута барбыта.
Улахан дүөдэлэр уулара барыыта биһиги курдук ирбэт тоҥноох сирдэргэ Эмиэрикэ Аляскатыгар, Канадаҕа 1990 с. кэннэ олус күүскэ, маассабайдык бара турар. Ол туһунан билим литэрэтиирэтигэр элбэхтик сурулунна. Онно ирбэт тоҥ туһунан билим литэрэтиирэтин 30–40-ча % күөллэр барыылара кэпсэнэр.
Биһигини ити кутталлаах кыһалҕа тумнуоҕа диэбиттии, болҕомто уурбаппыт. Алаһыайга улахан күөллэр туолан, уулара өрүскэ түһэн улахан халааны таһаарбыттарын үөрэтэн баран, учуонайдар сэрэтэн этэ сылдьыбыттара. Хомойуох иһин, былаас да, дьон да истэ, өйдүү сатаабатахтара.
– Хоту күөллэр баран, кустуур, балыктыыр күөлэ суох хаалыахпытын сөп диэн дьиксинэллэрин туох диэҥ этэй?
– Күөллэр уулара барыылара дьон олорор сиригэр кутталы, хаһаайыстыбаҕа ороскуоту үөскэтиэхтэрин сөп. Итини биһиэхэ анаан-минээн кэтээн үөрэтэр дьон суох курдуктар. Эмиэрикэҕэ хоту сирдэр күөллэрэ барара кинилэргэ улахан кыһалҕаҕа буолбут. Сирдэрэ биһиэхэ майгынныыр. Ол эрээри биһиги курдук күөлтэн бултуур, балыктыыр дьоно аҕыйах. Төрүт олохтоохтор түптээн олорботтор, ордук муора булдун бултуур буолан, күөл балыгар, куһугар наадыйбаттар.
– Хайдах көмүскэниэххэ сөбүй?
– Сирбит киэҥэ бэрт, онон айылҕа уларыйыытыгар дьайар кыах суох. Саха сиригэр барытыгар ириини, уу элбиирин хайдах да тохтоппоккун. Ол гынан баран улахан куорат дуу, бөһүөлэк дуу урусхалланыах курдук буоллаҕына, биэрэги бөҕөргөтөн, быһыт, ирбэт тоҥу халыҥатар буор модьоҕо оҥорон, ону тоҥорон көмүскүөххэ сөп. Элбэх үп, ороскуот тахсыа. Онон анал бырагыраама ылан, аан дойду билимин чинчийиилэрин үөрэтэн, биһиэхэ маннык көмүскэнэр наада эбит диэн, экэниэмикэ өттүнэн сабаҕалааһын оҥоруохха сөп этэ...
***
Оттон, география билимин хандьыдаата, Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт лабаратыарыйатын салайааччыта Я.И. Торговкин, ыйытыыбар бастаан “мин хайысхам атын” диэтэр да, санаатын үллэһиннэ:
– Уу барыыта-кэлиитэ айылҕа уларыйыытын түһүмэхтэринэн (циклларынан) барар бырассыас дии саныыбын. Билигин итийии кэмэ кэлэн турар. Ол охсуута тута буолбакка, кэлин биллэн иһиэ. Сир хайа баран, күөллэр уулара эмискэ барара дьоҥҥо дьулаан көстүү. Урут биллибэтэ, тоҕо диэтэххэ, соһуччу күүскэ ирии суоҕа. Биричиинэтин арааһы кэпсииллэр. Биһиги учуонайдарбыт итийиигэ киһи туох да буруйа суох дииллэр. Билиҥҥи итийии бырассыаһа киһиттэн тутулуга суох барар. Бу төһөлүү эрэ кэм буола-буола хатылана турар айылҕа бэйэтин уларыйыыта.
Анна муустаах сир Саха сиригэр элбэх, хоту Едома диэн этэллэр дии, олор туундараҕа элбэхтэр. Аны туундара сирэ араас. Аллараа Халымаҕа Халарча туундаратын сирэ кумах, Дьааҥы–Индигиир өттүгэр мууһа элбэх. Ити үксэ – киһи олорбот сирдэрэ.
Ити сыыкыллар хайдах хатыланалларый? Итийии-тымныйыы хастыы да тыһ. сыл буола-буола барар. Күн актыыбынаһа 11 сылынан уларыйар. Итийии кэмигэр күн уотун күүһүрүүтэ холбоһон, итийиини күүһүрдэр “кумулятивнай эффект” үөскүүр. Ол охсоро биир сезоҥҥа көстүө, атыҥҥа биллибэккэ хаалар. Уу кэлэрэ угут дьылтан эмиэ тутулуктаах. Күөл түһэн баран, кэлин угут дьыл туолан хаалар. Күөллэр киһи олорбот сирдэринэн барар буолан, киһиэхэ, хаһаайыстыбаннай үлэҕэ дьайыыта кыра буолуо. Оттон сэлии муоһун хостуур дьоҥҥо саҥа кыах арыллара чахчы.
Мөлүйүөн күөллээхпит
Саха сиригэр мөлүйүөн күөл баар диэн киэн тутта кэпсээччибит. Ол күөллэрбит аннынааҕы муустара ирэн, таһынан баран, “олорбуппут сыччах” дэтэр алдьархайы оҥоруохтарын сөп курдук. Ити мөлүйүөн күөлбүт иэнэ төһө улааппытын, ууларын саппааһа төһө миллиард туоннанан эбиллибитин киһи сатаан аахпат, ону суоттуур көмпүүтэр да бырагыраамата суоҕа чахчы. Ити үлүгэр уу мустан баран, “ыксаллаах туочукатын” ааһан быччас гына түстэҕинэ, чахчы, “бабат” эрэ диирбитигэр тиийэбит буолбатах дуо? Аҕыйах сылынан ирбэт тоҥ мууһа ууллан, элбэх сирбит ууга барыан ким да билбэт. Онтон хоту, чахчы, кус төрүүр, эмис балык үөскүүр күөллэрэ аҕыйаан, дьон сири, дэриэбинэлэри быраҕан барар алдьархайа үөскүөн сөп. А.Н. Федоров ойуур ирбэт тоҥу хаххалыыр кыаҕа кыччыыр диирэ барыбытын долгутуохтаах. Аляскаҕа ирбэт тоҥу үөрэтэр учуонайдар өссө хас да сыллааҕыта Дьокуускай 2050 с. диэки ууга барар кутталлаах диэбиттэрин күдээринэ истибиппит, итэҕэйбэтэхпит.
Өрөспүүбүлүкэҕэ кириисиһи утары охсуһар кииннэр, холбоһуктар тэриллээччилэр. Ол курдук учуонайдары, тустаах исписэлиистэри мунньан, сабаҕалааһын оҥорорбут наада буолбут.
400 тыһ. сыллааҕыта ирбэт тоҥ ирэ сылдьыбыт
Канадаҕа килиимэти үөрэтэр учуонайдар 400 тыһ. сыллааҕыта, өссө мууһуруу кэмигэр, билиҥҥи Канада уонна АХШ Арктика кытылынааҕы ирбэт тоҥноох сирдэрэ күүскэ кыччыы сылдьыбытын булбуттар. Ол туһунан чинчийиилэрэ Science Advances диэн билим сурунаалыгар бэчээттэммит.
Учуонайдар сабаҕалыыл-ларынан, аан дойду килиимэтэ уларыйыытын содулугар Аартыкаҕа итийии түргэнник күүскэ баран, ирбэт тоҥ иэнэ улаханнык кыччыахтаах. Ол курдук, сорох учуонайдар этэллэринэн, XXI үйэ бүтүүтэ Сибиир соҕуруу өттүн уонна Аляска ирбэт тоҥун үс гыммыт биирэ эрэ хаалыахтаах. Ол түмүгэр атмосфераҕа сөҕүмэр элбэх метан уонна углекислай гаас быраҕыллыахтаах.
АХШ уонна Канада хоту өттүлэригэр баар хайа хаспахтарын кальцит уо.д.а. хайа боруодаларын үөрэтэ сылдьан, 400 тыһ. сыллааҕыта ирбэт тоҥ билиҥҥи курдук ирэ сылдьыбыт чахчыларын булбуттар, ирбэт тоҥ маассабай ириитин содулун үөрэппиттэр. Хайа таастара 1,5 мөл. сыл анараа өттүгэр үөскээбиттэр. Балар химическэй уонна изотопнай састааптарын үөрэтэн, ханнык усулуобуйаҕа, кэмҥэ, итиигэ дуу, тымныыга дуу үөскээбиттэрин билиэххэ сөп. Састааптарыгар баар торий уонна уран изотоптарын үөрэтэн, 400 тыһ. сыллааҕыта АХШ, Канада сирдэригэр хотугу эргимтэ тас өттүгэр ирбэт тоҥ олох суоҕа биллибит. Итинник итийии өссө эрдэ эмиэ буола сылдьыбыт.
Сибиир килиимэтэ эмиэ итиннэ майгынныырдыы уларыйбыт буолуохтаах дииллэр. Ол аата, ирбэт тоҥ ирэн иэнэ кыччыы, тымныйыы кэмигэр улаата, хамсыы турбут. Төһө да ирбэт тоҥ ирдэҕинэ, метан, углекислай гаас тахсаллара билиннэр, оччолорго ирбэт тоҥ ириитэ Сир планета килиимэтигэр, атмосфераҕа “парньыык гаастара” элбээһинигэр тиэрдибэтэх.
Чинчийээччилэр мууһуруу кэмин килиимэтин салгыы үөрэтэн тоҕо “парник гаастара” элбээбэтэхтэрин, ханна барбыттарын быһаарыахтаахтар. Билэргит курдук, билигин ирбэт тоҥ ириититтэн сөҕүмэр элбэх “парньыык гаастара” тахсан, итийиини өссө күүһүрдүөхтэрэ диэн дьиксинэллэр, куттууллар. Оттон 400 тыһ. сыллааҕыта ирбэт тоҥ ирэн тахсыбыт гаастар мууһуруу кэмин итиппэтэхтэр, айылҕа ханна гыммыта дьикти боппуруос буолбут.
Ону таһынан учуонайдар 400 тыһ. сыллааҕыта Аартыка килиимэтэ хайдах олохтоммутун, баччааҥҥа диэри уларыйбакка кэлбитин үөрэтиэхтээхтэр. Кинилэр быдан былыргыны дириҥник чинчийэн, бу үйэҕэ, кэлэр кэмнэргэ ирбэт тоҥ ириитэ планета килиимэтигэр хайдах дьайыан сөбүн туһунан чуолкай көрүүнү олохтоору гыналлар.
***
Түмүктээн эттэххэ, бу үйэ бүтүүтэ мууһуруу кэмигэр үөскээбит ирбэт тоҥ үс гыммыт биирэ ирэн суох буолуохтаах. Киһиэхэ куттала диэн, Аляска учуонайдара өссө ковид иннинэ чинчийбиттэринэн, Аартыка тула сытар судаарыстыбалар ирбэт тоҥҥо тутуллубут куораттара бары турар сирдэрэ ирэн, дьиэлэр, суол-иис, атын да инфраструктуралара алдьанар кутталлаахтар.
Арассыыйа ньиэбин-гааһын хостуур вышкалар, турбалар аҥаардара ирэр туруктаах ирбэт тоҥҥо тураллар.
Саамай куһаҕана – ирии хайдах барыахтааҕын, туох охсууланыан сөбүн, туох бырассыастарга бэлэмнэнэри ким да билбэт. Оттон ирии 10–20 сыллаах буолбатах, сүүһүнэн, тыһыынчанан да сылларга барыан сөптөөх айылҕа бэйэтин уларыйыыта буолар.
Хаартыскаҕа: Таатта улууһун Чөркөөх сэлиэнньэтин аттыгар соһуччу сүппүт күөл
Владимир Степанов.
