Быракаан үрэҕэр

 

   Сарсыарда эрдэн туран, үс аты көлүнэн үс ыттаах айаҥҥа турбуттара. Хас да тарыҥ тардыылаах үрэҕи сыыйан, улахан тарыҥ арыыларын кэрийэн Күндэйэ эбэ бэһигэр түспүттэрэ.

   Күндэйэ диэн улахан күөлү ытыктаан “Эбэ” диэн ааттыыллар. Хас да атахтаах, хоннохтоох, быттыктаах, уҥуор­гу тыатын саҕата кып-кыра буо­лан, тунааран көстөр. Бу – Күндэйэ ба­рах­сан икки атахтааҕы балыгынан аһап­пыт аҕай эбэ.

   Былыр бу эбэҕэ хас да холкуос кү­һүн аайы күргүөмүнэн муҥхалаан элбэх балыгы, собону хостуур эбиттэр.

   Ааспыт сылларга муҥха бэйэтэ сахаҕа туспа бырааһынньык этэ. Онно элбэх эдэр ыччат атын-атын нэһилиэк­тэртэн мустан, кыыстаах уол билсэн-көрсөн, холбоһон ыал буолаллара. Бу эбэ барахсан элбэх эдэр дьону холбообута.

   Халлаан киэһэрэн: “Бу Күндэйэ эбэҕэ сылгыны аһатарга, өртүүргэ үчү­гэй сир эбит”, – диэн хонорго быһаа­рым­мыттар.

   Куорат дьоно аты миинэ үөрүйэҕэ суох буолан, күнү быһа акка олорон, дэлби сахсыллан, атахтара көһүйэн, ахталара ыалдьан аттарыттан нэһиилэ түспүттэр. Аттарын сойутан баран, улуу эбэ биир хонноҕор сылгыларын өртөөн, бэйэлэрэ чугас соҕус бэс тэл­лэҕэр тохтообуттар. Күһүҥҥү халлаан түүнүн тымныйар. Онон уккунньах та­һан, улахан уот оттон хоннулар.

   Халлаан суһуктуйуута күһүҥҥү тымныы өссө сэтэрээтэ. Сир үрдэ, кыра уулар дөйө тоҥнулар.

Сарсыарда эрдэ туран, үссэнэн, ыттарын кыратык аһатан, сылгыларын тутан, көлүнэн Быракаан үрэх туһаа­йыытынан түһэ турдулар.

   Ыкса күһүн буолан, хаар түһэрэ чу­гаһаан, от-мас саһаран, талах, хатыҥ сэбирдэхтэрэ, тиит көмнөҕө түһэн, ойуур иһин киһи хараҕа ыраахха диэри үчү­гэйдик кыайан көрөр.

   Үрэҕи сыыйан барбахтаан иһэн Бооп­пой: “Икки өттүнэн аҥаардаһан барыахха”, – диэтэ уонна ыттарын ыҥы­ран, үрэх уҥа өттүн тутуһан бара турда.

   Ыстапааннаах Хапытыан оҕонньор үрэх хаҥас өттүнэн чараас титирик ойуурдаах сиринэн бардылар.

   Үрэх үрдэ кыра маардардаах, бөлкөй талах, хахыйах, ньирээйи мастаах, титирик булкаастаах, арыы ойуурдаах, хааһыылаах тайах тохтуох курдук сирэ.

   Чаас курдук айаннаабыттарын кэннэ, кэннилэриттэн ыттара ситэн үр­гүл­дьү иннилэрин хоту ааһа түһэ турдулар. Оҕонньордоох соһуйан хааллылар, дьиктиргээтилэр. “Ыттар тугу эрэ билэн, сыты ылан, тайаҕы эккирэтэн бардылар быһыылаах”, – диэн сэрэйэн, иһиллии-иһиллии барыта кул­гаах уонна харах буолан, үрэҕи бата баран истилэр. Ол баран иһэн Ыстапаан улахан баараҕай тииттэр үрдүлэ­ригэр, модьу-таҕа лабааларыгар хас да суор олороллорун, тугу эрэ кулук-халык саҥарсалларын дьиибэргии көрдө.

   Өр буолбата. Иннилэрин диэки ыт үрэр саҥата иһилиннэ. Иккиэн аттарын бөтөрөҥүнэн түһэрдилэр.

   Барбахтыы түһэн баран, уулаах маарга тиийэн иҥиннилэр. Ыттар маар уҥуор үрэллэр.

   Оҕонньор: “Аттары тутуом. Эдэр ки­һи, бэйэҥ киирэн ытыалаа. Мин ха­ра­ҕым мөлтөх”, – диэтэ.

   Ыстапаан атыттан түһэн, маарга сэппэрээк быыһынан барбахтыы түспүтүн кэннэ, бөлкөй сэппэрээгэ бү­тэн, кылгас уктаах ыарҕаҕа кубулуйда.

   Аһаҕас баҕайы сиргэ түбэһэн хаалла, хайыыр да кыаҕа суох буолла, мантан туран ытыалыырыгар тиийдэ.

   Саатыгар эрэнэр. “Лось” харабыын сүрдээх көнө саа. “Бэйэм эрэ сыыһа туттубатарбын” дии санаата.

   Маар уҥуор көрбүтэ, улахан уһун бөлкөй сэппэрээктэр быыстарыттан биир тайах моонньоох төбөтө, көхсүн арҕаҕа быгар. Сүрэҕэ тип-тилигирэс, уһулу ойон тахсыах курдук. уҥуоҕа сап-салабырас, аҕылаабыт аҕай, тайахтан саһан, сэппэрээк быыһыгар чохчойон олорон тыын ылла. Уоскуйа сатаата.  Тохтуу түһэн баран өҥөйбүтэ, тайаҕа ыттары кытта охсуһа сылдьар.

   Уоскуйан, кыҥыы түһэн баран, чыы­быһан тардан кэбистэ. Саа тыаһа өрө хабылла түстэ да тайах таптаран, дьигис гынан баран бөлкөй сэппэрээк быыһыгар сүүрэн хаалла.

   Ыстапаан “тайаҕым өллө быһыы­лаах” дии санаата уонна саатын санныгар сүктэ. Оҕонньорго бараары туран, ыттар үрэллэрэ тохтооботун иһин, тайах охтубут сирин диэки көрбүтэ, арай сэппэрээк кэнниттэн эмиэ тайа­ҕын моонньох баһа көстөр уонна ыттары кытта охсуһар. “Таптаран, бааһыран баран турбут быһыылаах” дии санаата. Иккистээн кыҥаан баран ытта. Тайах чуолкай таптарда. Эмиэ дьигис гынна да охтубата. Үһүстээн ытта уонна тапта. Ол кэннэ тайах сэппэрээк быыһыгар сүтэн хаалла.

   Ыттар үрэллэрэ тохтоото. Оҕонньо­ругар барда. Киһитэ утары аттары сиэппитинэн кэллэ. “Хайа, охтордуҥ дуо?” – диэн ыйытта. “Биир тайаҕы үстэ ыттым, үчүгэйдээтэ быһыылаах”, – Ыстапаан хоруйдаата.

   Аттарын миинэн тайахтарын астыы бардылар. Маар уҥуор тиийэн, сэппэрээк быыһыгар икки тайах өлө сытарын көрөн соһуйдулар аҕай. “Хайа, нокоо, иккини охторбуккун дии. Баай Байанайбыт мичик гыммыт. Дьэ, булдуттан бэрсибит. Маладьыас, сыыһа-халты туттубатаххын” диэн Ыстапааны оҕонньор хайҕаата. “Оттон соҕотох курдук, маар уҥуор биир эрэ тайах төбөтө чолоҥнуур” дии санаабытым диэтэ эдэрэ. Бултарын өйдөөн көрбүттэрэ, тыһылаах атыыр хаһыылаах тайахтар эбит.

  Ыстапаан бастакы ытыытыгар ты­һы­тын охторбут. Онно охтон сытар тыһы­тыгар атыыра кэлбитин, “өлбөтөх быһыылаах” диэн иккис тайаҕын эмиэ ытыалаабыт эбит.

   Булчуттар аттарын баайан баран, өбүгэ үгэһинэн уот оттон, кырдьаҕас киһи быһыытынан Хаппытыан оҕонньор Баай Байанайга махтанан уокка ас бэристэ. Ыстапаан да хаалсыбата. Оҕонньорун үтүктэн, уоһун иһигэр ботугураан, хара тыа иччитигэр арыылаах килиэп, табах уурда. Бэйэлэрэ кыратык чэй иһэ түһэн баран тайахтарын астаабытынан бардылар. Сүлэн астыы сылдьан көрбүттэрэ, бастакы тайах моонньун быһа ыттаран тута өлбүт. биир буулдьа суола сылдьар. Икки тайах эмиэ моонньугар иккитэ таптарбыт. Тайахтарын астаан, хол-буут араартаан, эттэрин кистии сабан, күһүҥҥү күн лаппа киэһэриитэ бүттүлэр. Ыттара дэлэй аска түбэһэн, дэлби аһаан-сиэн тотон, нэһиилэ дүөдэҥниир буоллулар.

   Барар сирдэрэ ыраах, тэйиччи буолан, бэрэмэдэйдэрин тайахтарын иһин, тыстарын, этиттэн сөбүн көрөн ыллылар.

  Бэрэмэдэйдэрин аттарыгар ууран, таһаҕастарын тиэнэн, Хаппытыан оҕонньор: “Үрэҕи бата баран быһа ба­ла­ҕаҥҥа түһүөхпүт”, – диэтэ уонна атын хаамтарбытынан инники киирэн түһэ турда. Ыстапаан утарбата. Оҕон­ньорун кэнниттэн атын салайан кэбистэ.

   Халлаан былыттаах буолан эрдэ хараҥарда. Хата, былыттар быыстарынан ый сырдыга тыган, онон сырдатынан айаннаатылар.

   Маардары, сиикилэри, уулаах-муустаах тарыҥнары туораатылар. Биир лээби сиргэ улаханнык иилистэн, эрэй бөҕөнөн, үрэххэ түһэр уулаах мараҕа, аттары баҕастары ууга түһэн нэһиилэ таҕыстылар. Аттарын иккиэн тутан-хабан куолаан биир-биир туораттылар, бэйэлэрэ дэлби илийдилэр, саатар, ки­һи кыһыйыах, халлаан былытыран хаалан, хабыс хараҥа сабардаатаҕа үһү.

   Түүн ортотун ааһыыта бэс тэллэҕэр дэлээнэҕэ кэлэн түстүлэр. Мас тиэйбит суолларын батыһан улахан аартык суолга тахсан өтөхтөрүн быстылар.

Балаҕаҥҥа сарсыарданан тиийбит­тэрэ, дьонноро кинилэри сүтэрэн утуй­бакка кэтэһэн хоммуттар. Халлаан сырдаатаҕына, көрдүү бараары олороллор эбит.

   Ол күн Ыстапааннаах Хапытыан сын­ньанан баран, күн ортото, отчуттарга от күрүөтүн сиэрдийэтин маһын соһо кэлбит тыраахтарынан тайахтарын этин тиэйэн ылбыттара. Отчуттар оттоон бүтэн, от күрүөлэрин тутууга, аҕыйах киһи хаалбыт этэ.

   Ыстапаан нэдиэлэ сылдьар баҕа­лааҕа. Онто ханна баарый? Баай Ба­йа­найа өлгөмнүк өлүүлээн, икки эрэ хонук бултаабыта. Хайыахтарай? Оҕон­ньордуун иккиэн биирдии эрэ тайахха лиссиэнсийэлээхтэр. Онтулара туолан куоракка дьиэлиир буолан хаал­быттара.

   Куоракка баран иһэн Ыстапаан оҕон­ньорго били үрэх үрдүгэр баа­раҕай тииккэ суордар олороллорун уонна киһиттэн куттаммакка эрэ тугу эрэ саҥарсалларын көрбүтүн наһаа дьиргиргээбитин кэпсээбитэ. Онуоха анараата: “Биһиги бултуйарбытын биттэнэн, онно аска-үөлгэ тиксэллэрин билэн олорбуттара буолуо. Ол иһин былыргы кырдьаҕастар мээнэҕэ этиэх­тэрэ дуо: “Уол оҕо төрөөтөҕүнэ ойуурга суор үөрэр” – диэн, быһааран биэрбитэ.