Урут куһу илимнээн ылар идэлээхтэрэ. Ону оҕонньоттор кэпсииллэрин эрэ истэрим.
Биир саас биһиги дойдуга уу бөҕө хаһан да кэлбэтэҕин кэлэ сылдьыбыта. Онно оттуур ходуһаҕа турар күрүө тоһоҕолорун төбөлөрүгэр илиммитин баайан илимнээбиппит. Сир-дойду уунан туолан, байҕал буолан турара. Уу хаайтаран баран түһэригэр түргэн үлүгэрдик барар эбит этэ.
Ол дьыл хаһан да харахтаабатах балыктарым эҥин кэлэ сылдьыбыттара. Арааһа, өрүстэн супту тахса сылдьыбыт буолуохтаахтар.
Биирдэ илимнэрбин көрө диэн бардым. Күн иннинэ уу арыый да намтаата дуу дэспиппит. Сарсыныгар айаннаары туран көрдөххө, мас-от ыйаммыта сүрдээх этэ. Арааһа, миэтэрэ аҥаарын кэриҥэ түспүт дуу дии санаабытым. Ону көрөөт, били, күрүөҕэ ыйаабыт илимнэрим салгыҥҥа ыйаннахтара диэн санаа кылам гынан ааспыта.
Уу элбэҕэ бэрдиттэн олорор эбэбититтэн тиийэ устар кыахтаммыппыт. Онно син өр соҕус онон-манан эргийэ устан тиийиэхтээх эбэбэр күн аҥаарын саҕана тиийбитим.
Эбэм этиитин истэн, улахан эбэни кытыылаан устабын. Кырдьык, тыал балаһата улахан эбэҕэ сүрдээх түргэнник киирэр. Сороҕор холорук сыыһы-буору ытыйан аҕалан сүөкүүр. Сороҕор ууну оту кытта ытыйан иһэн ыһыллара. Илимнэрбэр тиийэрим саҕана уу, кырдьык, миэтэрэ аҥаара түспүтэ биллибитэ.
Арай чугаһаан иһэн көрдөхпүнэ, илиммин баайбыт күрүөм ортотугар диэри уу аҕалбыт сыыһын үрдүкү сиэрдийэтигэр бүрүммүт этэ. Онтуката ыраахтан көрдөххө, хара таҥаһы иилэ бырахпыт курдуга.
Өссө чугаһаатым. Аны ол күрүөм таһыгар туох эрэ мөхсөн ууну бырдаҥалатара билиннэ. Күрүөнү эргийэн кэлиибэр илим сорҕото салгыҥҥа ыйанан хаалбытыгар атыыр моонньоҕон төбөтүн уонна аҥаар кынатын эринэн баран, мөхсөн кулахачыйа сытар эбит.
Соһуйдум. Син ууну бырдаҥалатан, тутуһа түһэн, кэтэххэ охсон “уоскутан” араардым. Ыллым. Үөрдүм аҕай. Илиммин көрдүм. Тэҥэли бөҕө туппутун араардым. “Баччаҕа төһөлөөх балыгы сиэхпитий” диэн эһэн кэбистим.
Онон бу курдук кырдьаҕастар илими быктара түһэн баран иитэр буолуохтаахтар. Ол аата, кыратык да быктаҕына иҥнэр эбит.
Талахха хаппыт кус...
Окко киирэр чугаһаан, кыраабылларым уктара тостуталаан хаалбыттарын көрөн, төһө да хойутаатар, кыраабыл уга быста таҕыстым. Сай күөххэ хатыҥ чараҥ быыһынан сөрүүҥҥэ сөп буолуох курдук хатыҥ, титирик быстаары олоотуу иһэбин.
Биир икки сөп буолуох чиргэл көнө маһы булан айылҕабыттан көрдөһөн, тыл этэн быһынным. Мутугун, хатырыгын, туоһун эҥинин суллаан ылан, чөмөхтөөн кэбистим. От кэмэ чугаһаатаҕын аайы хайдах эрэ илиим кыһыйарга дылы. “Онуоха диэри оту-маһы кытта туһун” дииллэрин курдук. Аны кыраабылым чомойугар сөп буолуох курдук туора баран үүммүт мутук-салаа көстүбэккэ бэрт уһуннук олоотоотум.
Көрдүгэн оҕото баарын тула хааман көрүтэлии сырыттым. Тыа саҕата Улахан Эбэ диэки сирэйигэр үөһээ талахха туох эрэ харааран, сарайан турарыгар хараҕым хатанна.
Чугаһаан анныгар тиийэн көрбүтүм, атыыр моонньоҕон талахха киһи да, көтөр да көрбөт гына үөккэ Эбэ диэкиттэн көтөн кэлбит туһаайыытынан ачаахтаах талаҕы кэтэ түспүт! Дьэ, дьикти эбит. Көрбөтөхпүн көрдүм. Тыыннаах көтөн кэлбитэ буоллар, мөхсүүтүгэр сууллуо эбит. Онон, арааһа, бу талахха хатаныан иннинэ өссө салгыҥҥа “арахсан” баран суулуннаҕа буолуо диэн тойонноотум. Хаартыскалаах кэлэн түһэриэм диэн, хаһаанан тыыппатым.
Умнулла сыһан нэдиэлэ курдук буолан баран, хаартыскалаах эҥин талҕаланан кэллим. Туох ылан суулларбыта буолла, куһум элээмэтэ тырыта тыытыллан, ыһыллан бурҕайа сытар. Төһөлөөх көтөр бу курдук ыттаран “уйан”, таах сиэммэккэ хааларын ким ааҕыа баарай...
Кыл илим
Билигин илим арааһа элбээн, сахалыы кыл илими хайдах харайан тутта сылдьыбыттара буолуой диэн санаан эрэ аһараҕын. Урукку дьыллар уорҕаларыгар өбүгэлэрбит тыыннаах хаалар мөккүөрүгэр кылтан хатан илим, муҥха, куйуур курук балыктыыр тэриллэри оҥостон, аһаан-сиэн сырыттахтара эбээт.
Кыра мэник-тэник киһийдэх урукку илим таастыганнарын хотоҕосторун хайдах оҥорбуттарыгар син хараҕым хатанар эбит. Ампаарга киирэн олорон, хайаҕаһынан күн сардаҥата сиидэлэнэн киирбитигэр сырдата тутан имэрийэн көрөрүм. Эргэрэн, сорҕото тыыттахха, тохто сылдьар кыллаах илими алдьаппат буола сатыырым.
Билигин илим төһө да ууга илийбэт, кытаанах, уоттуйбат матырыйаалтан оҥоһуллубутун иһин, биир эмэ киһи дьиҥ сахалыы илими оҥороро дуу суоҕа дуу? Урут кыра сылдьан оҕонньоттор: “Кыл илиммит ордук тутара. Билигин кэлэн уоттуйбутун иһин, саҥатыгар киниэхэ тэҥнээх илим суоҕа”, – дииллэрин өйдөөн хаалбыппын. Биир эмэ дьиҥ сахалыы таҥыллыбыт илим баара буоллар, төһө сөпкө этэллэрин тэҥнээн көрүөххэ баара.
Оҕо харахпар кыл илим таастыгана, хотоҕоһо оонньуур курдук буолан чинчийдим ини. Билигин кэлэн санаатахха, элбэх да сыранан, үлэнэн оҥоһуллар буолуохтаах. Таҥмыт киһиэхэ туохха да тэҥнэспэт күндү буолуо. Аҥаардас кылын да мунньарыҥ, онтон таҥарыҥ ыарахана биллэр буоллаҕа дии.
Эбэм: Эдэрбэр илим, муҥха таҥыытыгар ураа аайыттан иккилии, үстүү түүтэх кыл ситимин көрдүүллэрэ”, – диэччи. Ол аата ыал аайыттан саас сылгыларын ыытыахтарын иннинэ сиэллэрин, кутуруктарын сэлээбиттэрин кэннэ кылынан синньигэс быа хаталлар эбиттэр. “Өссө өр хаппатахха, сотом кыһыйан барааччы”, – диирэ. Оннук мунньаан-мунньан баран, муҥханы муҥханан таҥан таһаараллара.
Таастыганын ууга да киирэн тыллан сөллүбэт гына силиһинэн иэҕэн аҕалан ортотугар тааһы силис тардыбыттарынан баайаллара. Таастаах буолан, таастыган аатырдаҕа эбээт.
Аны хотоҕоһун оҥоруу – биир туспа суол үлэ. Бу үлэни барытын оччотооҕу күннэтэ үлэ үөһүгэр сылдьар оҕонньоттор үллэстэн, бары куолаан таҥаллара. Бары турунан таҥмыт илимнэрэ, муҥхалара, аһатан-сиэтэн үрүҥ күннэрин салҕааччылара эрэ кини буолар буоллаҕа дии. Онон бары бииргэ оҥорбут балыктыыр тэриллэригэр киһини бүөбэйдиир курдук сыһыаннаһар буолуохтаахтар.
Ол иһин билиҥҥи курдук “күннээҕи балыксыттар” курдук иһэн-аһаан, көрүлээн баран, илимнэрин үппүт сирдэригэр хаалларбаттара чахчы! Билигин уута уолан, балыга өлөн, аҕыйаабыт көлүччэлэргэ илими хаалларар дьоҥҥо “туох барыта, сэттээх-сэмэлээх” диэн өссө биирдэ санатабын! Көрүлүүр да буоллаххытына, кэлэ сылдьыбыккытын “кэпсиир” сээкэйгитин хаалларымаҥ.
Бүөтүр БӨТҮРҮӨП.
