Ахсынньы 13 күнэ буолан, кыыл таба булдун болдьоҕо бүтэрэ биир-икки күн хаалан, оҕо эрдэхпинэ биир алааска үөскээбит табаарыспын – Миитэрэйи – кучуйан, үүтээммэр Норгуламҥа баран истибит. Иккиэн биирдии табаҕа лиссиэнсийэлээхпит. Кини тиэхиньикэни кыайа-хото тутар, алдьаннаҕына, маһы да уган кэлэр кыахтаах, мындыр, киэҥ билиилээх-көрүүлээх киһи. Ол иһин сатыылыам, быстарыам диэн сүрэх ыарыыта суох айанныыгын. Быһата, эркин курдук эрэнэҕин.
Улуус кииниттэн уонтан тахса көһү айаннаан, дьон утуйа сыттахтарына хараҥаҕа астаран, үүтээммитигэр халлаан сырдыыта тиийиэхтээхпит. Мин кыыл табаны бултуом диэн соччо эрэммэппин. Бэл, күһүн икки нэдиэлэ курдук хара тыабар хаампытым эрээри, биирдэ да түбэһээхтээбэтэҕэ. Дьүһүнүн көрдөрбөтөҕө даҕаны. Онно-манна бытарыҥнаппыт саахтарын эрэ көрөн, онтун туппахтаан, хаһааҥҥыта буоларын билгэлээн дуоһуйарбыт.
Онон бу булка тус бэйэм сүрүн сыалым-соругум – отучча сохсобун көрүү. Онтубар биир эмэ мас көтөрө баттаппыта буолуо диэн бүөмчү санаалаахпын. Бу эргин ый анараа өттүгэр сылдьыбытым. Мас көтөрүн аҕыйаҕы амсайан турардаахпын. Сиргэ-уокка хаар бөҕө. Күһүҥҥү суолбутун тэҥнээн кэбиспит. Үс килэмиэтир кэриҥэ усталаах сиспитигэр кэллибит. Биир эмэ саарба, мас көтөрө суоллуур эбит. Хаарга суруйан хаалларбыттарын ааҕа, тойоннуу иһэбит. Массыына сиһи дабайыыга хара күүһүнэн ньырылыыр. Миитэрэй хардаҕас курдук халыҥ харытын ньыппарынан, уҥа-хаҥас халыйар массыынаны тохтоппокко кыахтаахтык салайар.
Ол эрээри үөһэ тахсан истэхпит ахсын буорайан бардыбыт. Суолбут көстүбэт буолуор диэри сиһик талахтар хаарга баттатан, утарыта куустуһан умса нуоҕайбыттар. Ону тоҕо силэйэн, аҕыйах миэтэрэни барааппытын кытта, массыына капотун үрдүгэр хаар тохтон, түннүкпүт көстүбэт буола түстэ. Били, иннинэн-кэннинэн биэтэҥнээн хаары ыраастыыр тэриллэрбит кыайбатылар. Киһим: “Күһүн суолгутун солуу түһүөххүтүн!” – диэн сэмэлии оҕуста. Инньэ гынан мин буруйданан, тахса-тахса үтүлүкпүнэн түннүктэри ыраастаан иһирдьэ сырдык киллэрэбин. Дьэ, сыра-сылба баранна. Сынньанан ылар кэмҥэ Миитэрэйбэр: “Маннык айанныыр эрэйэ бэрт буолсу. Эбэбит бултатыан баҕарбат, ол иһин суолу бүөлүү турунар. Төннөбүт дуо?”– дэтэлиибин. “Бачча кэлэн баран дуо?!” – диэн киһим буолуммат. Син оннук сордонон, суолбутун хайытан сыырбытын түстүбүт. Халлааммыт сырдаата. Ыраахтан Эбэбит элэҥнээн көһүннэ.
Киириигэ тумулу быһа түһээппитин кытта, мууска табалар боругулдьуһаллара көһүннэ. Үс сүүсчэкэ миэтэрэ курдук ыраахтар. Киһим булумахтана түстэ, СКС харабыынын туппутунан ыстанан түстэ.
– Ноо, үчүгэйдик көрөөр эрэ, баҕар, сылгылар буолаайаллар, – диэппин кытта, Миитэрэй кыҥаан ытыахча буолан иһэн, тохтуу түһэн одуулаһан ылла. – Чахчы, табалар, кутуруктара көстүбэт, – диэт, ытыалаан баһырҕатан барда. Ол туран:
– Ханан барарый, көстөр дуо? – диэн бааҕыныыр. Мин үөһэнэн ыта турарын көрө-көрө, “аллара түһэр” диэн сүбэлиибин. Киһим уончата ыппытын кэннэ биир да таба охтубата. Хата, бары өлүөр баҕайытык сүүрэн ыстаҥалаһа турдулар. Миитэрэй иккис обуойматын уктан баран көрбүтэ, ытара суох буолла.
Дьэ, өй ылан, аны киһим миигин мөҕөөччү буолла:
– Тоҕо ыппатыҥ дыа?! Олох да фотоаппарааккын тутан турар эбиккин дуу?! Дьэ, дьаабы да киһигин, – диэн улаханнык кэлэйбитин биллэрдэ. Оттон мин бэйэтигэр сигэнэбин эрэ:
– Хайдах итиччэ чугастан таппаккыҥ? Бэл, биир биэрэстэлээх сиртэн лөкөйү суулларааччыбын диэн киһиргээччигин дии.
– Ол – эдэр сылдьан буоллаҕа.
– Миигин ыт диэбэтэҕиҥ дии. Буулдьа ханан барарын көрөөр диэн дьаһайбытыҥ буолбат дуо?! – диэн төттөрү бэйэтигэр баайсабын. Онуоха табаарыһым тохтообот:
– Бачча хараҥаҕа хаартыскаҕа кыайан түһэрэҕин дуо? Саатар, харабыыннаах тураҥҥын, сыыһарбын көрөн, көннөрөн ытыалыаххын.
Ити курдук тыл бырахсан баран, хайабыт да иннин биэрбэтэ. Киһим хомойон, сыыспыт буруйун миэхэ түһэрэн, оттон мин Улуу Эбэҕэ хааны тохторботохпуттан үөрэн, салгыы айаннаатыбыт.
Тиийиэхтээх сирбитигэр сохсолорбун көрдүм. Бары хаары бүрүнэн тураллар эбит. Сорохторо хаары уйбакка бэйэлэрэ эстибиттэр. Онно туох мас көтөрө иҥниэй?! Хата, бэлэм массыынанан кэлэн, барытын эһэн, кэлин санаа баттыгаһа суох буолар гына, үчүгэйдик дьаһайан дьиэлээтибит. Баран иһэн үөһэ бэспитигэр биирдии улар олорон биэрбитин бултуйан, харахпыт уутун сотуннубут. Эр дьон быһыытынан Саҥа дьыллааҕы остуолбутугар дьоммутун күндүлүүр ураты астаах буоллубут.
– Миитэрэ-эй, Байанайбыт матарбата. Улар диэн – Байанай улахан бэлэҕэ. Онон хара тыабытыттан илии тутуурдаах, өттүк харалаах төннөн иһэбит, – диэн киһим санаатын көтөҕөбүн.
Миитэрэй, сорсуннаах улахан булчут быһыытынан, кыраҕа соччо саараммат быһыылааҕа. Кыратык кынчарыйан ыларыттан, кыһыылаахтык кыыл табалары сыыспытыттан уонна саарбах соҕус аргыстааҕыттан абарбыт көрүҥнээҕэ. Иккиэммит лиссиэнсийэтэ таах хааллаҕа. Дьиҥэр, булт диэн булт буоллаҕа, биир күн баар, иккис күн суох.
Айаннаан иһэн Миитэрэйбин салгыы уоскута сатыыбын, бу Эбэбэр буолбут биир түгэни кэпсээн аһарабын.
Эдэр эрдэхпинэ, Дьөгүөрдээххэ саҥа күтүөттүү сылдьан, күһүн от кэбиһэ кэлбитим. Биир күн киэһэлик, арай, уҥуортан туохтан эрэ куоппут тайах күөлбүтүгэр “бар” гына түспүтэ уонна мин диэки устан барбыта. Дьөгүөр ол кэмҥэ тэйиччи сылдьара. Көрдүм ини көрбөтүм ини диэбиттии, киниттэн ыйыппакка эрэ үүтээҥҥэ ыстанным. Муҥ кыахпынан сүүрэн, сүнньүөхтээх доруобу хабан ылаат, ходуһабар төттөрү харбыаластым. Кынным оҕонньор кыраабылын туппутунан чугаһаан кэлбит. Тайах кинини көрөн, дьаадьыйа устан эрэр эбит.
– Ээ, Баһылай, ытыма. Эбэҕэр хааны таһаарыма. Сырыттын, – диэн эмиэ да көрдөһөрдүү, эмиэ да үөрэтэрдии намыын баҕайытык эппитэ. Мин онно дьэ өйдөөбүтүм, былыргы өбүгэлэрбит иһэр уонна балыктыыр ууларыгар, өрүү көрдөһө-ааттаһа, харыстыы, араҥаччылыы, киһилии кэпсэтэ сылдьар Эбэлэригэр хааны тоҕоллорун улаханнык аньыыргыылларын.
Кырдьык, тайах – улахан булт. Кус буолбатах. Онон ол тайахпын ыппатаҕым. Күөл арҕаа өттүгэр кутаны батыччахтаан тахсан, уутун илгистибитэ күн уотугар үрүҥ көмүс кыырпах буолан күлүмүрдээн ылбыттара – көрүөхтэн кэрэ этэ. Биһиги диэки кыратык хайыһан ылаат, ыраахпытын билэн, ойууругар аа-дьуо сүүрэ турбута.
Бука, Миитэрэй ол табыллыбатах бултааһыммыт сүрүн төрүөтэ туох буолбутун бу суруйуубуттан ааҕан соһуйара буолуо. Ол гынан баран бу түгэн атын булчуттарга өбүгэ үгэһин умнар сатамматын туһунан саната сырыттын!
Василий Алексеев,
Бэрдьигэстээх сэл.,
Горнай улууһа.
