Ким? Биир саха учуонайа. Ханна? Дьокуускай аттыгар Хатыыстыыр арыыга. Өрдөөҕүтэ буолуо. Бу туһунан биллэр суруналыыс «Кыымҥа» суруйбут. Кинигэ издательствотын (билигин «Бичик») бэтэрээнэ өрдөөҕүтэ баартыйа уобаластааҕы кэмитиэтин бастакы сэкирэтээрэ С.З. Борисов 20-тэн тахса куһу бултаабытын суруйбута.
Обкуом 2-с сэкирэтээрэ А.В. Власов бэйэтин ахтыытыгар суруйбута: «Страстным охотником был и первый секретарь обкома партии Г.Чиряев». Саха сиригэр гражданскай сэрии дьоруойа И.Горчков суруйбут: «Максим страстно любил охоту. У меня сохранилась его фотокарточка. С нее смотрит на нас коренастый человек с одухотворенным, немного усталым лицом. В одной руке он держит двустволку, в другой – убитого им гуся». Ити Максим Аммосов туһунан суруйар. Өссө сэбиэскэй кэмҥэ өрөспүүбүлүкэбит сорох салайааччылара бултуулларын туһунан суруйуулара баара.
Ол бултаан төһө куһу-хааһы, куобаҕы, тайаҕы өлөрбүттэрэ туох улахан сонун буоллаҕай. Чэ, быһаччы маннык холобурдары аҕалыахха.
Тугун барытын умнан уонна быраҕан туран булка ылларбыт киһи Владимир Мономах үһү. Кинээс Василий III, бултуу сылдьан суорума суолламмыт. Бултуурун Павел I эмиэ сөбүлүүрэ. Ыраахтааҕы Александр I хаһан эмэ бултуура, ол эрээри кэпсэлгэ сылдьар гына табыллара. Суруйалларынан, 1808 с. алтынньы 8 күнүгэр Эттерсберга Наполеону кытта көрсүһэр кэмигэр хоруол табаларын ытыалаан субуруппут. Аҕыйах мүнүүтэ иһигэр 47 табаны охторбут! Александр II ыраахтааҕылыаҕыттан Арассыыйаҕа дьиҥнээх «Царская охота» диэн аатырар бултааһын баар буолбут.
1837 с. Николай II Беловежье ойууругар 36 зубру түҥнэритэ ыппыт. Ааспыт 20-с үйэ саҥатыгар 45 зубру, 38 тайаҕы, 55 табаны, 138 кабааны кыдыйбыттар. Бу туһунан «Великокняжеская и царская охота на Руси» (т. 1, 1896 г.) диэн ааттаах Н.Кутепов кинигэтигэр суруллубут.
Соторутааҕыта суруналыыс Наталья Дементьевна (Санкт-Петербург) суруйбут «История болезни Дома Романовых» ыстатыйатын (Международная газета «Секретные материалы 20 века», ¹ 21, октябрь, 2016 г.) аахтым. Ыстатыйаҕа суруллубут: «Чтобы снизить эмоциональную нагрузку Николай часто занимался охотой, которая больше напоминала бессмысленные убийства. За шесть лет царь перестрелял 3786 бродячих собак, 6176 кошек и 20547 ворон». Арай бу ыраахтааҕыны биһиги кэммитигэр, Дьокуускайга аҕалбыттара буоллар, дьэ, биһиэхэ дьэллик сылдьар, ким да кыайа-хото илик ыттара, куоскалара, суордара, тураахтара суох буолуохтар эбит. Дьэллик ыттар айдааннара Дьокуускайга өссө 1914 сыллаахха саҕаламмыта уонна күн бүгүҥҥэ диэри кыайтара илик.
«Энциклопедический словарь» (1890 г.) 4-с туомугар сурулларынан, Иван Грознай эһэни бултуурун туохтааҕар да сөбүлүүрэ биллэр. Бу киһиҥ өссө биир дьиктилээх. Олбуорга хааллан турар эһэлэргэ тыыннаах киһини уган сэймэктэтэр, ону көрөн олус астынара, дуоһуйара үһү!
Ыраахтааҕы Алексей Михайлович «Содержал громадный охотничий аппарат» диэн суруйбуттар. Москуба тулатынааҕы тыа (30 км-гэ тиийэ) бүүс-бүтүннүүтэ ыраахтааҕы эрэ бултууругар анаммыт. Боростуой дьон манна үктэниэ суохтаахтар. Түбэстэххинэ, өлөрүөхтэрин да сөп эбит.
Хас да холобур түҥ былыргы кэмнэртэн кэлбит. Ассирия ыраахтааҕыта Ассурнасипал III мемуарыгар суруйарынан, биирдэ бултаары 450 хахай, 390 буйвол, 200 страус уонна 30 сулуон тыынын быспыт. Өссө 20 хахайы, 50 буйволы, 5 сулуону, 140 страуһу туппут. Итэҕэй-итэҕэйимэ. Биллэринэн, бултаан-алтаан кэлбит киһи кэпсээнэ-ипсээнэ хаһан баҕарар үлүннэриилээх, эбиилээх-сабыылаах буолааччы.
Биһиги дойдубут салайааччылара эмиэ бултууллара үһү-таамах курдук иһиллэр. Билигин да бултууллара чахчы.
1993 с. «Зов» хаһыат суруйбутун көрдөххө, Н.С. Хрущев Беловежьеҕа вышкаттан кабааннары ытыалыырын сөбүлүүрэ тиһиллибит. Биирдэ куобахтыан баҕаран кэлбит. Беловежьеҕа куобах суох. Онон үрдүк сололоох сынньаннын диэн, Киев уобалаһыттан тыыннаах куобахтары хас да куулга хаалаан аҕалбыттар. Ити кэннэ кини иннигэр куобахтары ыыппыттар. Ону ытыалаан олус астыммыт, дуоһуйбут уонна хаһаайыстыба дириэктэригэр кыһыл көмүс чаһыны бэлэхтээбит. Киниттэн ураты Брежнев, Косыгин, Андропов, маршаллар, генераллар хайдах бултуулларын туһунан суруйуу эмиэ элбэх.
1993 с. Борис Ельцин Тааттаҕа кэлэ сылдьыбыта. Биллэн турар, ыһыах кэнниттэн эмиэ «сынньаннаҕа» дии. Ол туһунан «Восток России» хаһыакка Олег Емельянов маннык суруйбута: «И подарок – охотничий нож оказался кстати: прямо с Ысыаха президент России полетел на рыбалку. Информацию о 200 осетрах, ожидающих в садках президентской наживки, 50 диких гусях и горном баране-чубуку, в сонном состоянии, доставляют на остров из Верхоянского района. Подтвердить или опровергнуть не удалось. Наш вертолет полетел другим курсом...»
Быйыл (2016с.) Иван Николаев «Сокровенная история Республики» диэн кинигэтин аахтым. Манна «Ельцин в Татте» диэн салаа баар да, Ельцин балыктаабытын туһунан тоҕо эрэ суруйбатах. Арай Ельцин видеохроникаҕа «Александр Кузнецов подробно рассказывает о той поездке Бориса Ельцина в Якутию и рыбалке на Алдане...» диэбит.
Хаһан баҕарар үрдүк сололоохтор ити кэпсээбиппит курдук бултууллар дуу? Франция хоруола Дагоберт I (605-639 cc.) Европаҕа булт туһунан сокуону таһаарбыт. Көтөрү бултааһын бу сокуон быһыытынан хоруолга уонна дворяннарга эрэ көҥүллэнэрэ. Боростуой киһи дьиикэй кыылы өлөрдөҕүнэ сууттанара. Сороҕор бу киһини өлөрөллөрө. Ол саҕана привилегиялаах «булчуттар» бааһынай хаһаайыстыбаларга улахан хоромньуну аҕалаллара. Маннык бултааһыны дьон сөбүлээбэт этэ. 1789 с. француз өрөбөлүүссүйэтинэн сибээстээн, куорат 43 ирдэбили туруорбутуттан биирэ үрдүк сололоохтор булдунан сибээстээх привилегияларын суох оҥоруу этэ. Германияҕа буржуазнай өрөбөлүүссүйэ кэмигэр норуот эмиэ итинник ирдэбили туруорара. Ити «Зов» хаһыат суруйарын көрдөххө, 1185 с. Новгород олохтоохторо кинээстэрин Всеволод Мстиславовиһы хаайа сылдьыбыттар (бултаан үлүһүйэн үлэлиир эбээһинэһин умнубутун иһин).
Императрица Екатерина II 1763 c. бэс ыйын 10 күнүгэр ыйаах таһаарбыт: «запретить ловить и стрелять нехищных зверей и птиц на всей пространстве Российской Империи с 1 марта по 29 июня» («не только во время вывода детей но и в период половой игры»). Бу ыйааҕы 1827 с. Николай I өссө төгүл хатылаабыта. Сэбиэскэй да кэмҥэ булдунан сибээстээх элбэх уураах, ыйыы-кэрдии баара.
Биллэн турар, кинээстэр, ыраахтааҕылар, хоруоллар, бэрэсидьиэннэр, премьердэр, миниистирдэр эмиэ бултаан сынньаныахтаахтара үһү. Боростуой дьон эмиэ. Туох барыта кэмнээх дииллэр да... Ким эрэ бултааһыны «айылҕаҕа сынньанабыт» диир, төһө да көтөрү-сүүрэри өлөрүүлээх да буоллар этиллибит тыл уҥуоҕа суохха дылы. Ким эрэ төһө кыалларынан элбэҕи бултуур дьалхааннаах. Аһыыр аһа тиийбэт дуу диэн сонньуйа саныыгын. Ким эрэ устунан имэҥирэн, кыдьыгыран кыдый да кыдый буолар. Соччонон астынар, өссө киһиргиэ турдаҕа. Итинник бултааһын айылҕаҕа охсуулааҕын туһунан санаан да көрбөт ини. Аһыныгас санаалаахпыт диибит эбээт. Оннооҕор сэрии, сут ыарахан сылларыгар атын сыһыаннаахтара. Үөрэҕэ суох холкуостаах аҕам дьиэтин таһынааҕы ойуурга куобахха анаан аҕыйах сохсолоох уонна туһахтаах этэ. Күн өрүү-өрүү үлэтин быыһыгар ону көрөрө. Наар 2-3 куобах баар буолара. Кэлэн баран биири бэйэтигэр хаалларара, хаалбытын хайаан да аттыгар олорор ыалларга бэрсэрэ. Мин үлэһит буолан баран аҕыйах сылга бултуурум. Ол эрээри мин «саам» фотоаппарат этэ.
Түмүктээн эттэххэ, ханна баҕарар дьон булка сыһыана уларыйыан наада. Аҥаардас кус, хаас, куобах, тайах этинэн айаххын ииттиммэтиҥ буолуо. Өссө сирбит аһын (отону) ситэ буһа илигинэ үргүүр дьүккүөрдээхпит.
В.Л. Алексеев,
Дьокуускай.
