Устудьуон саас. Орой мэник, кэлии-барыы, билсии-көрсүү. Бэрт кэм. «Улааппыт дьон» аатын ылбычча, аан дойду биһиэхэ эрэ анаан эргийэрин курдук сананарбыт.
Уруккуну – Сойуус саҕанааҕыны – син кутуругун көрбүт дьоҥҥо эр киһи уонна дьахтар сыһыаныгар уруккулуу иитиилээх буолларбыт да. Эрдии-ойохтуу эрэ буолан баран «уолбун бэлэхтиэх» буолан сылдьыбыт кэмнээхпин. Онтон атастарым бары да «ылса-бэрсэ» үөрэммит баҕайылар этэ. Көрсө түһээт көссүүлэһии, билсэ түһээт биллиргэтиһии, тута туттумахтаһыы дьон этилэр. Билигин санаатахха, сорох түгэннэрин, үтүө кэм этэ диэҕи хайдах эрэ тылым тахсыбат эбит.
Биир үтүө күн алтыа буолан аргыстаһан нэдиэлэ бүтүүтэ араллаан баһын тоҕо тардардыы бардыбыт. Бииргэ үөрэнэр кыыспыт дьиэтигэр кутуллан түстүбүт. Киэҥ баҕайы дьиэҕэ соҕотоҕун олорор кыыс эбит.
Түүн үөһүн саҕана, дьэ, дьоммут буолан хаалан турдулар эбээт. Үс хостоох дьиэ хоһун аайы оҕо кэлэр күнэ-дьыла үүммүт курдук буола түстэ. Ыт-кус саҥата, орон тыаһа, ынчык ырыата... Биһиги эмиэ бастаан утаа үтүктүбүт курдук санаа киирэн кычыгалаттар да, ыал буолар аналын билэн эрэ баран ылсыах-бэрсиэх диэн санаабыт баһыйбыта. Хата, күлэ-үөрэ түүнү быһа дьоммут «тустууларын» истэн, ким кыайан иһэрин быһаара хоммуппут.
Дьоммут түүнү быһа ыһыах ыһан хонон баран сарсыныгар тоҕо эрэ дьолломмуттара сирэйдэригэр көстүбэт. Бэркэ мөлтөөбүт, хотторбут сирэй-харах уонна өрө уһуутаһыы эрэ иһиллэр. Бары тоҕо эрэ саҥата суох, уку-суку таҥнан барбах аһаабыта буолан баран тарҕаспыппыт.
Бу сырыыбыт кэннэ кээнчэ буолбутун кэлин билбитим. Уолаттары кытта бэрт кытаанах кэпсэтии ааспыта. Аһыы утах күөмэйи арыйбытын кэннэ биирдэ биллибитэ. Үөрэхпитин бүтэрбиппит уон сылыгар көрүстүбүт. Уолаттарым хайдах эрэ уларыйан хаалбыт курдуктар. Бэркэ хотторбут, хараарбыкка, кыччаабыкка-аччаабыкка дылылар.
Айах аһылыннаҕын аайы саҥа-иҥэ хойдор куолута. Били, үтүө «байанайдаах» түүн кэнниттэн уолаттар иккиэн ыарыыга «хаптарбыт» эбиттэр. «Табыллыбыттарын» сарсыҥҥытыттан баардаахтара биллэрэн барбыт. Тылларыттан буоллаҕына иккиэн «эрэһииҥкэ» кэтэн дуомнаммыттар да туһалаабатах. Баар буоллаҕына, киириэхтээх киирэр, сыстыахтаах сыстар эбит. Эппиккэ дылы, «арбаҕастаах да абыраабатах».
Ол кэннэ дьэ бэрт уһуннук киирсэн иккиэн эмтэммиттэр курдук. Онтон билигин киһи толкуйдуура диэн баар, иккиэн оҕото суох сылдьаллар... Биир күн көрүлээри олохторун огдолуппуттарын, билигин өйдүү иликтэр быһыылаах. Атаһым ытыы-ытыы: «Тоҕо да ол күн көҕүйбүтүм буолла, тоҕо да хоонньоспутум буолла...» – диэн суланара. Ити курдук билиҥҥэ диэри уолаттар бу Орто дойдуга кэлэн баран олох күндүтүн билээхтээбэккэ сылдьаллар. Эдэр саас кучуһуу кэмин тулуйбакка, туруусук тойонун баҕатын ханнараары киирэн биэрдэхтэрэ ити.
Сирэн-сирэн сиргидэххэ
Бииргэ үөрэммиттэртэн биирдэспит олох биһиги курдуктартан туора сылдьыбыта. Биһигини кытта тэҥнэспэт эрэт этэ. Туспа да сылдьыбыта ордук буолуох курдук эбит.
Наар атаһым ийэтин хотонун айдаана буолан, өрөбүл аайы дойдулаан, хотонун бэрийэн кэлэрэ. Оччотооҕуга да хотон сыттаах уолчааны кыргыттар муннуларын тутта-тутта күлүү-элэк гынан биэрэллэрэ. Биир да кыыс киниэхэ чугаһаабатыттан санаата алдьанан, миэхэ кэлбиттээх. Аһыы утаҕы хаһан да испэтэх бэйэтэ «кэһиилэнэн» кэлэн остуолга хаалар сэһэни сэһэргээбитэ.
Онно олорон таптыыр кыыстааҕын, кыбыстан, ол кыыһыгар кыайан чугаһаабакка сылдьарын билиммитэ. Мин оччолорго оройбунан көрбүт, киирэн-тахсан кимтэн да толлон турбат урдус этим. Хайдах эрэ ол да буоллар атаһым санаатын улаханнык убаастыы санаабытым. Хайа үөрэххэ киириэҕиттэн ол эрэ кыыһы көрөр-истэр, чугаһыы сатаахтыыр эбит да, кыыһа саа тэбиитигэр чугаһаппатах.
Мин: «Саппыыската суруй, мин тиксэриэм», – диэн көмөлөһүөх буолан, бэркэ холуочуйан, онно-манна тиксиэҕэ диэн, дьиэтигэр илдьэн биэрбитим. Сарсыныгар түүнү быһа олорон суруйбут бүтүн кыра тэтэрээт саҕа халыҥнаах суругу аҕалан биэрбитэ. Барытын хам килиэйдээбит. «Туох ааттаах халыҥай?» диэбиппэр уруһуйдаатым эҥин диэн быһаарбыта.
Сарсыныгар үөрэҕим суумкатыгар уктан, кистээн илдьэ бардым. Үөрэх бүппүтүн кэннэ кэтээн туран, ыҥыран ылан, били, табаарыһым эппит кыыһын бүөм соҕус сиргэ ыҥыран ылан, суругун туттаран кэбистим. Ити итинэн хаалла.
Арай ол нэдиэлэ бүтүүтэ хоруй сурук тирилээн кэллэ! Мин табаарыспар илдьэн биэрдим. Киһим ааҕан баран үөрүүтүттэн олох көтө сыста. Табаарыһым эмиэ суруйда. Эмиэ илтим. Ити курдук биэстэ-хаста илпитим кэннэ ол кыыс: «Тоҕо сирэй кэпсэтиэххин баҕарбаккыный?» – диэн соһутта! Бай! «Тоҕо ол мин эйигин кытта кэпсэтиэхтээхпиний?» – диэн туруору ыйыттым. Хараҕын тиэрэ көрө сыста! Ытаан, хараҕа ууланан баран, куотан хаалла.
Дьэ, мин олох тугу да өйдөөбөтүм. Табаарыспар кэлэн токкоолостум. Киһим эмиэ хараҕын тиэрэ көрө сыста. Ыксаата аҕай. Туох буолбутун саас-сааһынан быһаардыбыт. Табаарыһым баранаак баара, суругар аатын суруйбатах! Онон кыыс миигин суруйар эбит диэн быһаарбыт. Улахан сыыһа-халты тахсыбытын өйдөөтүбүт. Аатын суруйбакка илии эрэ баттаабыт.
Киһибэр: «Сурукта суруй! Быһаар!» – диэтим. Куттанан, долгуйан, баранаак баара, өр баҕайы суруйбакка сырытта. Ыксаан, бэйэм тиийэн: «Атын киһи суругун таһа сылдьыбытым, мин буолбатах», – диирбин олох итэҕэйбэт. Табаарыһым хоргус муҥнаах аатын көрдөһөн этиппэтэҕин тулуйа сатаан баран эппиппэр кыыһым олох да «күлүү гынаҕын» диэн батан кэбиспитэ.
Атаһым сурук суруйан бүттэҕэ ити. Кэлин бэйэтэ тиийэн кэпсэтэ сатаабытын кыыһа олох итэҕэйбэтэх этэ. Быһата, сирбит. Сирэйигэр «эн баҕас» диэх курдук «сурулла» сылдьара үһү. Кыһыйан-абаран аҕай кэлбитэ. Онтон ыла табаарыһым бэрт түргэнник уларыйан, успуорт киһитэ буолан барбыта. Ол кыыһа сэнээбититтэн элбэҕи толкуйдаабыта быһыылааҕа. Эрчиллэн мас тардыһыытыгар уонна киирэ көтөҕүүтүгэр маастарга хандьыдаат нуорматын толорбута. Улууһугар хаста чөмпүйүөннээбитин ааҕан сиппэккин. Били, бастаан таптыы көрөр кыыһыттан олох таһыччы, билии-көрүү мааныта, тас да сэбэрэ бэрт аҕай кыыһын ойох ылбыта. Үс оҕолонон, билигин бэркэ ньиргиччи олороллор.
Оттон, били, таптыы көрбүт кыыһа сэлээрчэхтээн, түөрт атын-атын киһиттэн оҕолонон, ийэ аатыттан бу, ити быһыллар-быһыллыбат туруктаах сылдьаахтыыр.
Ити кэннэ ким хаһан алдьаммытын, ким хаһан туругурбутун, толкуйдаа.
Сирэйиттэн аһыаҥ буоллаҕай
«Сырса сатаабыт элбэх да, дууһа кистэлэҥин таарыйбыт дьахтар биир эрэ...» диэн, атаһым этэн аһарбытын өйдөөн хаалбыппын. Эдэр эрдэххэ барыта сырдык, ыраас, барыта бу курдук салҕанан бара туруох курдук саныырбыт. Син биир ол курдук атаһым да таах күннээҕинэн сырыттаҕа.
«Үчүгэйкээн бэйэлээхтэргэ таптал уотун уматан баран, умулуннаран кэбиспит аньыылаахпын» диэн наар этээччи. Атаспын билэрим бэрт буоллаҕа дии. Ити, бу сыбаайбалыа, ити, бу үчүгэй буолуо диэн кэтэһэ саныырым. Үһүс ойоҕуттан арахсыбытын кэннэ туох диэмий. Киһи олоҕо туспа.
Ойохтонноҕун аайы дьэ тапталбын буллум диэн буолара да, сыл иһинэн тоҕо эрэ олох ынах муоһунуу туора-маары баран хаалаллара. Истэммин, хомойор эрэ буоллаҕым.
Биирдэ биир атаспыт сыбаайбатыгар күндү ыалдьыт буолан ыҥырыллан тиийэн баран, атаспыт итирэн хаалаахтаабыта. Ол сылдьан, тоҕо арахсарын тоҕо тэбээн кэбиһэн биллибитэ.
Устудьуон кэмигэр нарын бэйэлээх кэрэ куону кытта билсибит. Эмиэ буоларын курдук, күн иһигэр «тапталбын» буллум дии санаабыт. Уопсайга аҕалан хоонньоһон кэбиспит. Ол онно эмиэ, били, мин доҕотторум курдук «толору букет» хабан баран, ситэ эмтэммэккэ сылдьан оҕоломмот буолан хаалаахтаабыт. Биир күн сыыһа туттан олоҕо огдолуйдаҕа ити. Ытыы-ытыы: «Көрдөххө, ырааһа, чэнчиһэ сүр, хайаан ыарыылааҕа буолуо диэмий...» – диэн үчүгэй көстүүлээх кыыс этэ, хантан ылбыт ыарыыта буолуой диэн үөхсээхтээбитэ.
Кэлин били кэпсээбит кыыһа Дьокуускай автовокзалыгар бэйэтин курдук ускул сылдьар биэс дьону кытта бэркэ батыаккалаһа сылдьан, миигин билэн, кэлэн харчы көрдөөбүттээх. Хантан ылбыт ыһылла сытар харчым кэлиэҕэй, бэйэм аспар, эмпэр тиийиммэккэ иэстэн иэскэ сылдьар киһи биэрбэтэҕим. Ити аата туох эбитэ буолла?
Атаһым бу кыыс иннигэр, өссө нэһилиэккэ оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, быраас кыыһы «дьаһайан» ыыппыттаах. Быраас кыыс уолун атаҕар туруоран билигин эбээ буолан эрэр сураҕа иһиллэр. Итинэн суоттаатахха, биһиги да киһибит син дьон курдук оҕо-уруу тэнитэн, билигин эһээ буолара чугаһаабыт буолуох эбит.
Биир күн үс кыыһы кытта сырыы түмүгэ
Атаһым барахсан, дьэ кыыс бөҕөнү кырыы-кырыытынан тиэрэ көппүт эр бэрдэ этэ. «Кыыс барыта киниэхэ кэлэн дьахтар буолара» диэбит курдук олохтооҕо. Бэрт элбэҕи «түҥнэри» көппүтэ. Кэмигэр, кырдьык, уол оҕо тоҕус кырыылааҕа буоллаҕа. Успуорт диэн баран муннукка ытааччы, доруобайа бэрт бөҕө. Киирэн-тахсан тилигирээн сылдьара.
Кыргыттар кинини былдьаһан охсуспаттар эрэ быһыылааҕа. Ахта аннынааҕы ыарыы суоҕа буоллар, бэрт олох буолуох курдук эбит да, биһиги киһибит да инчэҕэй эттээхтэн, сүүрэр хааннаахтан оҥоһулуннаҕа. Ыарыы ыга ыллаҕына, хайдахтаах да бэйэлээҕи кэбилиир, хайдахтаах да кытаанаҕы иэҕэр буолар эбит. Уонтан тахса сыл буолан баран көрсөн атаспын нэһиилэ билбитим. Лааппы таһыгар барбыт-кэлбит дьонтон харчы умналаһа сылдьаахтыыра, көрүөххэ дьулаан этэ. Урукку бэйэлээх эр бэрдэ, уолаттар кини курдук дьахтарымсах буолбут киһи диир киһилэрэ бу буолан турарын көрөр, кырдьык, ыарахан эбит.
Биирдэ дьарык кэмигэр: «Иллэрээ күн Маринаны, Сашаны уонна Варяны үһүөннэрин “дьаһайдым”», – диэн, эр бэрдэ бэркэ табыллыбытын кэпсээбиттээх. Бу устудьуон кыргыттар бары биир уопсайга олороллор, хосторунан эрэ атын-атын сиргэ бааллар. Уол оҕото хостон хоско көһө сылдьан кэйиик оҕустуу «түҥнэритэ» биэртэлээбит этэ. Кэмигэр истэргэ дьэ бэрт этэ. Кэлин ол кыргыттарыттан хайалара урутаан ыалдьыбыта биллибэт, бары ыалдьан хаалбыттара. Үөрэхтэрин быраҕан барыталаабыттара. Сотору атаһым муҥнаах дьарыкка кэлбэт буолан хаалбыта. Сотору үөрэҕиттэн тохтообута. «По семейным обстоятельствам...» дьиэлээбит эрэ диэни истэн хаалбыппыт.
Бу буолуоҕун тымтыктаммыт буоллар, хайдах сылдьыах эбитэ буолла?
Атыыр.
