Катялаах Миша ыал буолбуттара сылтан эрэ орто. Орто уҥуохтаах бэрт хатыҥыр уол дэриэбинэ кулуубугар уус-уран самодеятельность салайааччытынан үлэлии кэлбитэ (дьон-сэргэ күннэтэ туттар тылынан эттэххэ – худругунан). Оттон Катя төрөөбүт дэриэбинэтигэр учууталлыыра, алын кылаас оҕолорун үөрэтэрэ.
Эдэр дьон билсэ охсубуттара, сааһыары ыал буоларга быһаарыммыттара. Муус устар ый бүтүүтэ уол төрөппүттэрэ саҥа аймахтарын билсэ-көрсө кэлбиттэрэ. Сотору буолаат, дьоҕус эрээри бэрт үчүгэй сыбаайба тэриллибитэ.
Үлэҕэ-хамнаска араас кыһалҕа кыһарыйара ханна барыай?! Уол үлэтигэр сатаммакка – эдэр ыал куоракка көһөр буолбута. Төрөппүттэрэ хайыахтарай, оҕо туһугар олорор дьон буоллахтара. Кинилэр кыттыһан, иэс бөҕөҕө киирэн, куорат киинигэр икки хостоох кыбартыыраны ылан биэрбиттэрэ. Өссө, буолаары буолан, сабыс-саҥа тутуллубут дьиэҕэ.
Ол дьиэҕэ эдэр ыаллар көһөн кэлээттэрин кытта уталыппакка кыра малааһын тэриллибитэ. Сиэр быһыытынан түннүк сэҥийэтигэр ууруллубут бааҥкаҕа уот оҕото оттуллубута, ас кээһиллибитэ. Дьэ, онтон аһааһын-сиэһин, наҕылыччы кэпсэтии, эдэр ыал кэнэҕэски олоҕун туһугар үрүүмкэ көтөхтөрүүтэ саҕаланнаҕа дии.
– Дьэ, бэртээхэй дьиэ, арай эркиннэрэ эрэ кураанахтар, – кыыс ийэтэ Дарья Ивановна кэпсэтиини саҕалаабыта.
– Ээ, эдэр дьон сыыйа-баайа мал-сал ылынан иһиэхтэрэ буоллаҕа, – диэн уол ийэтэ көх-нэм буолбута. – Биһиги саалаҕа син сэнэх көрүҥнээх дьыбааны киллэрэн туруоруохпут.
– Оттон биһиги таҥас ыскаабын киллэриэхпит, эргэ да буоллар, туһалыа, – диэн буолбута.
Өр-өтөр буолбатаҕа, кыыс аҕата ыскаабы тиэйэн киллэрбитэ. Араас оһуордаах-мандардаах мас ыскаап, чахчы да, бэрт сэнэх көрүҥнээҕэ. Урукку таҥас ыскааба бэрт ыарахан буоллаҕа, онон ыалларын да, ааһан да иһэр дьону көмөлөһүннэрэн иккис этээскэ таһаарбыттара. Хас да киһи эдэрдэр утуйар хосторугар мадьалытан киллэрбиттэрэ. Оттон дьыбаан, этиллибитин курдук, саалаҕа туруоруллубута. Дьиэ моһуона уларыйа түстэҕэ ол.
Олоххо барыта санаа хоту буолан испэт. Миша идэтинэн үлэ булбатаҕа, онон доҕорун сүбэтинэн милииссийэҕэ үлэҕэ киирбитэ. Оттон Катяҕа учуутал үлэтэ көстө охсубута.
Эдэр дьон ити курдук үлэ үөһүгэр киирэ охсубуттара, үлэлээбитинэн-хамсаабытынан барбыттара. Үс ый биллибэккэ элэс гыммыта. Миша сороҕор суукканы суукканан үлэлиир. Биирдэ түүҥҥү дьуһуурустубаттан сарсыарда дьиэтигэр кэлбитэ. Киирэр аан таһыгар бачыыҥкатын уста турдаҕына, куукунаҕа иһит-хомуос тыаһа тап-талыгырас. Миша чэйдээри тута куукунаҕа ааспыта да, онно ким да суох буолан соһуппута. “Бай, ыалларбыт тыаһыыллар-ууһууллар быһыылаах”, – дии санаабыта.
Ити итинэн ааспыта. Биир күн Миша үлэтиттэн быыс булан дьиэтигэр эбиэттии кэлбитэ. Аан хоско тас таҥаһын уста турдаҕына, кэргэнэ: “Миша-а-а, кэл, аһыахха”, – диэн унаарыппыта. “Катя бүгүн эрдэлээбит, хата, бэлэм аһылыкка кэллэҕим”, – диэн үөрэ саныы-саныы, Миша таҥастарын көхөҕө ыйаабыта. Ол эрээри куукунаҕа эмиэ ким да суох буолан соһуппута.
“Хайа, ыалым эмиэ Миша диэн эбит дуу? Биир ааттаах ыалбын кытта тахсан, билсиһэн киирбэккэ. Эмиэ эдэр дьон, сахалар”, – диэн санаа киирэн кэлбитэ. Ыаллара суохтар быһыылаах, дьиэҕэ киһи баар сибикитэ биллибэт. Ол турдаҕына: “Ким тоҥсуйар? Биһиги бу тахсан иһэбит”, – диэн саҥа иһилибитэ. Дьахтардаах эр киһи кирилиэһинэн субу тахсан иһэллэр эбит этэ. Мишаны тута билбиттэрэ: “Оо, ыалбыт, дорообо, мин Алексей диэммин, бу – кэргэним Лида, – диэн, эр киһи илии тутуһан дорооболоспута. – Хайа, туох наада?”
– Ээ, мин... мин... Миша диэммин... таах мээнэ... билсээри...— диэн уол соһуччута бэрдиттэн улахан ис хоһооно суохтук саҥараат, кыбартыыратын диэки дьулуруйбута.
Миша куукунаҕа ас сылыттан аһаан баран, дьыбааҥҥа сытан сынньаммыта. “Бээрэ, ыалларым ити саҥа кэллилэр. Оччотугар ким саҥатын иһиттим? “Миша-а-а”, – диэни олох чуолкайдык иһиттим эбээт. Оттон ааспыкка куукунаҕа иһит-хомуос тыаһааһына... Дьээбэ... Дьуһуурустуба кэнниттэн алаарыйа быһыытыйан, ону-маны истэбин дуу?” – дии саныы сытан, утуйан хаалбыт этэ.
Миша кэнники күннэргэ кэллиэгэлэрэ уоппускаттан, уһун хомондьуруопкаттан кэлэн, дьуһуурустабалар эҥин балачча бэрээдэктэммиттэрэ. Онон сөбүгэр сынньанан, утуйан син сэргэхсийбитэ. Кэргэнигэр тугу да кэпсээбэтэҕэ. Икки нэдиэлэ итинник нус-хас ааспыта, дьиэҕэ туох да ордук хос тыас-уус иһиллибэтэҕэ.
Биир киэһэ Миша үлэтиттэн кэлэн, аан хоско сыгынньахтана турдаҕына кэргэнэ: “Миша-а-а, манна киир эрэ”, – диэн саҥарар уонна дьээбэлээхтик күлэр. Уол таҥаһын уларыттаат тута утуйар хоско киирэн тымныы уунан саба ыстарбыт курдук буолбута. Хоско ким да суоҕа. Ыскаап аана сэгэйэн турарын көрөн, арыйа баттаабыта. Ыйанан турар таҥастар быыстарыттан Катятын сирэйэ былтас гыммыта уонна сүр хатаннык күлэн чачыгыраабыта.
“Һуу, бу дьахтар киһини куттаатаҕын!” – диэбитэ Миша кэдэрис гынаат. “Ыскаап иһигэр дьээбэлэнэ олоруоҥ дуо, аһылыккын бэлэмнээ”, – уол хостон тахсан иһэн, эйэ дэмнээхтик мөҕүттэн ылбыта. Миша аан хоско тахсан киитэлин сиэбиттэн төлөпүөнүн ороон эрдэҕинэ, ааҥҥа күлүүс халыгыраабыта. Уол тугун-ханныгын ситэ өйдүөн ыккардыгар аан тута тэлэллэ түспүтэ. “Хайаа, Миша, бүгүн эрдэлээтиҥ дуу?!” – диэбитинэн Катята киирэн кэлбитэ.
Уол, хараҕын муҥунан көрө-көрө, кэннинэн чинэрийбитэ. “Аа... оттон... ыскаапка... кимий?! Бу... бу... эн дуо?! Онно... онно...” – диэн саҥаран бобуллаҥнаан иһэн өйүн сүтэрбитэ.
...Миша уйулҕа ыарыылаахтар балыыһаларыгар син өр сыппыта. “Өссө да өр сытыа”, – дииллэрэ эмтиир быраастара, төһө да икки ый ааспытын иһин.
Катя ити кыбартыыраттан көспүтэ. Малын-салын кыра-кыралаан бэйэтэ көһөрбүтэ. Биирдэ таҥас ыскаабын кураанахтыы сылдьан, толору таҥас симиллибит хара бакыаты арыйан көрбүтэ. Барыта оҕо таҥаһа эбит. Катя бу бакыат ыскаапка тоҕо баарын тута өйдөөбөтөҕө, мунааран, ийэтигэр эрийбитэ.
– Маамаа, ыскаап иһигэр баар хара бакыакка – барыта оҕо таҥаһа. Ити эн уган ыыппытыҥ дуо?
– Ээ, ити эһиги кыра эрдэҕинээҕи таҥаскыт, тоом, – диэбитэ ийэтэ. – Катюш, быыл соторго эҥин наада буолуо диэн, уган ыыппытым ээ.
– Оо... – Катя тугун-ханныгын тута өйдөөбүтэ, ороҥҥо лах гына олоро түспүтэ, төлөпүөнэ муостаҕа талыгыраабыта, – Маша биһикки таҥаспыт эбит дии.
Кинилэр игирэ кыргыттар эбит, Маша икки да сааһын туолбакка сылдьан, ыалдьан өлбүт. Маша туһунан төрөппүттэрэ улааппытын кэннэ биирдэ кэпсээбиттэрэ.
Бу хомолтолоох түбэлтэ үйэлэр кирбиилэригэр, икки тыһыынча сыллар саҕаланыыларыгар буолбут. Маны миэхэ доҕорум Сэмэн, хаһан да сымыйалаабат көнө сүрүннээх киһи, биир киэһэ бэркэ курутуйан олорон кэпсээбитэ.
Игнат ЛЕНСКЭЙ,
Орто Наахара, Ленскэй.
Кэритиигэ түбэспит
Былыр биир булчут тыаҕа бултуу тахсыбыт. Бэрт үчүгэйдик бултаан баран, төннөн испит. Халлаан хараҥаран барбыт, булчут табаларын аһатарыгар боттуоналаах (табыгастаах) сири көрө испит. Арай суол кытыытыгар турар өтөхсүйбүт балаҕан сэргэлэригэр уонча ат баайыллан турар эбит. Балаҕан түннүктэрэ сандааран олорор, дьон олох элэҥнэс үһү.
Тоҥон-хатан, хараҥаҕа ылларан иһэр киһи үөрдэҕэ дии, сылаас дьиэҕэ хонон ааһыам диэн. Дьиэҕэ киириэн иннинэ бааллан турар аттары сыныйан одууласпыт. Саамай ытык сэргэҕэ нэһилиэк кинээһин Үрдүк Сиэр диэн ата симэниэҕинэн симэнэн баран, бу налыйан турар эбит. Булчут: “Кинээспит атыыһыттары атаара сырыттаҕа дуу?” – дии санаабыт. Балаҕан иһигэр уонча киһи баара үһү. Көмүлүөк оһоххо сүрдээх улахан олгуй ууруллубут. Уҥа орон диэки көрбүтэ, бастыҥ остуолга кинээһин ойоҕо киэргэниэҕинэн киэргэнэн баран олорор үһү. Айанньыт кини аттыгар тиийэн дорооболоспут. Анарааҥҥыта тугу да саҥарбатах, бэл, хайыһан да көрбөтөх.
Булчут улаханнык мунааран, тэһииргии быһыытыйан эргим-ургум көрүтэлээбит. Буолумуна, хотуна кэпсэтиэн да баҕарбатаҕын кэннэ. Дьон бары да уодас-саадас курдук үһүлэр. Туох да боччумнаах кэпсэтии суох. Хайдах эрэ ньай-ньамалас эрэ саҥа иһиллэр үһү.
Итинник муна-тэнэ олордоҕуна, аттар туйахтарын тыаһа хабылла түспүт, уот умуллубут, ытыс таһынар ыас хараҥа биирдэ бүрүүкээбит. “¤уу, туох абыгар-абылаҥар түбэстим!” – диэн булчут өрө халахайдана түспүт. Быстыа дуу, ойдуо дуу – ыас хараҥаҕа харбыалаһан уот оттуммут.
Сарсыныгар дьиэтигэр-уотугар тиийдэҕэ дии. Онно билбитэ – кинээс ойоҕо, били, кини иччитэх балаҕаҥҥа хонор түүнүгэр өлбүт. Үрдүк Сиэр диэн кинээс маанылаах атын хоолдьуга гынан сиэбиттэр. Ити аата булчут өлбүт киһи кэритиитигэр түбэспит.
(1995 сыллаахха Новосибирскайга бэчээттэммит “Саха былыргы сэһэннэрэ, кэпсээннэрэ уонна мифтэрэ” кинигэттэн)
Балаһаны Федор РАХЛЕЕВ бэлэмнээтэ.
