...Ахсыс кылааһы бүтэрбит сайыммар кыракый «Пятилетка» холкуос бүтэр уһугар сытар Мордьоҕоҕо (өбүгэлэрим олорбут алаастара) оттуу сылдьыбыппыт. Онтон чугас Тый Өлбүт, Үс Көлүйэ, Тураахтаах, Аҥхай, Тиргэлиир анараа өттүлэригэр илин диэки Амма оройуонун Алтан нэһилиэгин «Бөҕөргөтүү» холкуоһун сирэ-уота саҕаланара.
Ааттаммыт сирдэртэн, аакка-суолга киирбит, уос номоҕо буолбут, Алтан Хотуна ыйанан өлбүт Тураахтаах үрэҕэ уонна Мордьоҕо ордук дьулааннаахтара. Кинилэр абааһылара сайын аайы дьону-сэргэни куттаабыт аҕай бэйэлэрэ. Онтон сылтаан сорохтор ыалдьар түбэлтэлэрэ да баара. Былыр-былыргыттан уос номоҕо буолан, кэпсээҥҥэ-ипсээҥҥэ киирбиттэрэ, чугас-ыраах сураҕырбыттара.
Ити эҥээр оттуу бараргар кырдьаҕастар биһигини “оҕуһу, аты улаханнык сайдаамаҥ, аан дойду иччитин аймаамаҥ, түбэһиэх ону-маны алдьатымаҥ, ырыаны-тойугу тохтотуҥ” диэн сэрэтэллэрэ. Бэйэлэрэ истэрин түгэҕэр сибигинэһэн, аат эрэ харата кэпсэтэллэрэ. Ити психологическай өттүнэн ыарык-баттык буолара. Онуоха эбии бу түбэлтэ буолуон биир сыл иннинэ аҕыс киһилээх хомсомуол ыччат звенотун түөрт чилиэнэ Тураахтаах хоолдьугар Үс Көлүйэҕэ хонон улаханнык моһуогурбуттара. Ол дьиҥ чахчы ынырык быһылаан этэ. Онно мин эмиэ баарым. Ол туһунан анал кэпсээн суруйан кинигэбитигэр киллэрдибит.
Хоно сылдьан оттуубут. Кырдьаҕас холкуостаах Хопсуйар Көстөкүүн (сөтөл буолан өлөөрү сылдьара), уон биэстээх-алталаах Настаа, уончалаах Куола уонна мин охсобут, мунньабыт. Аҕыйах да буолларбыт, кыра-кыралаан иннибит диэки сыҕарыйабыт.
Мордьоҕо алааспыт куула томторугар ампаары кытары силлиһэ турар нууччалыы дьиэҕэ хонобут. Атына диэн, муостата да суох буоллар, хоп курдук ыраас, элбэх түннүктээх буолан сырдык. Талахтары хатыйа туппут бэртээхэй күүлэлээх. Киһи кута-сүрэ тохтуур, отууланарга ананан оҥоһуллубукка дылы. Көмүлүөк оһохтооҕо бүтүн турар. Уот оттон, таҥас-сап куурдарга олус үчүгэй, күөс өрөргө, чэй оргутарга табыгастаах. Киэһэрдэҕин ахсын быһайыҥҥы быһылаан уордаах сабыдыалын түмүгэр миэхэ кымырдаҕас хаамар, уотум-күөһүм умуллар, кутум-сүрүм тостор.
Уолбун киһиргэтэн, тэптэрэн биэрэн, дьиэбит түннүктэрин отунан симтэрэбин уонна эргэ хаптаһыннары булан, таһыттан тоһоҕолоон кэбиһэбин. Утуйарбыт саҕана уолум 28-таах субуйааҥкы саатыгар ботуруон угабыт, уоһун буорунан бүөлээн кэбиһэбит. «Оччоҕуна абааһы саа иитиитин төттөрү үрбэт» диэни истэрим.
Утуйаары ороммутун оҥостобут. Хопсуйар Көстөкүүммүт ампаар утары турар мас кырабаакка утуйардыы тэринэр. Кини төбөтүнэн кэтэҕэриин ороҥҥо Настаабыт сытар буолла. Уолбун киирэр аан диэки бастаан остуол таһыгар түгэххэ сытыардым, саатын хоонньугар уктум уонна «абааһы аанынан эрэ киирэр кыахтаах, түннүктэрбитин барытын хайдыбыт. «Аан аһылыннар эрэ ытаар» диэн сүбэлээтим.
Бэйэм кини диэки төбөлөнөн, атахпын суол аанын диэки хайыһыннаран сытарга быһаарынным. Ааммын былыргы саха ууһа таптайан оҥорбут тимиринэн хатаан «халыр» гыннардым. Сыттыбыт. Кырдьаҕаспыт өр буолбата, муннун тыаһа муораҕа, таныытын тыаһа Тааттаҕа айанныы турда. Кыыспыт уһуктаҕас быһыылаах: үөһээ-аллараа уһуурар, кумаарданар, мөхсөр. Куолалыын балай эмэ буолары-буолбаты ботугурастыбыт, онтон уолум мунна хаһыҥыраан киирэн барда.
Мин уум кэлбэт. Дьиэбит, сатахха, итиитэ-буһуута сүрдээх. Төһө эмэ түптэлэммиппит үрдүнэн, кумаара да уҕараабатах, биир кэм тыҥкынаан олорор. Түннүктэрбитин бүөлээммит, туох да көстүбэт, ытыс таһынар хараҥа. Онуоха эбии ааспыт сайыннааҕы быһылааммыт өйбөр киирэ турар, санаам-оноом эргийэр киинэ буолла. Кутталбыттан «үөрбэ үрдүгэр» сытабын, тыаһы-ууһу барытын ааҕабын.
Ол муҥнана сыттахпына, хатыырбыт тыаһа «халыр» гына түстэ да, ороммор олоро биэрдим, уолбун ыҥырдым. «Куолаа, бииргэ утуйуох», – диэтим. Уолум сөбүлэспэтэ. Хайыамый, сыттаҕым дии. Туох да биллибэтэр да, утуйан биэрбэтим, этэллэринии, «ала кулуну төрөтөбүн».
Эмискэ хатыырбыт тыаһа эмиэ халыгырыы түстэ да, ааммыт тэлэллэн хаалла! Ону кытары тэҥҥэ мин олоро түстүм. Уолум уһуктаҕас эбит. «Кэл-кэл, миэхэ», — диэтэ. Бииргэ сыттыбыт. Иккиэммит уҥуохпут халыр босхо барбыт. Тары сиэбит ыттыы салыбырас буолбуппут. Били, бэлэмнээбит саабытын кутталбытыттан букатын да таһы-быһа умнан кэбиспиппит. Уһуннук-киэҥник сытар кыах мэлийбит. Ол иһин уолбар эттим: «Куолаа, Настаа атаҕар сыт. Мин оҕонньорбор барыам». Уолум сөбүлэстэ, оттон мин оҕонньорум суорҕанын анныгар киирдим. Ороммут дьиэ ортотугар турар буолан, кэннибэр истиэнэ суох, арай ампаар айаҕа боруоран көстөр. Онно туох баара – улахан таабырын. Туох эрэ кэннибиттэн сулбу тардан ылан, ол дьулаан хараҥаҕа мэлитиэх курдук.
Оҕонньорум көхсүн икки тоҕонохпунан үөһэттэн аллараа ыга баттаан, кытаанахтык ньиккэрийдим. Киһи эрэ буоллар, улаханнык соһуйда быһыылаах, уһугунна: «Туох буоллуҥ, киһини утут», — диир. Онуоха «Куус, кытаанахтык куус»,– диэмэхтээтим. Эргийэн кууста. Өлөөрү сылдьар эрэйдээх от ыйыгар куобах суорҕаннаах этэ. Онтунан туох да көстүбэт буолуор диэри бүрүннүм. Итииргээн, ийэ-хара көлөһүнүм сарт түстэ. Тыыным-быарым хаайтарда да, суорҕан анныттан тахсар санаа суох. Уҥуох-тирии буолбут кырдьаҕас, арааһа, өттүгэ ыалдьар бадахтаах, сотору-сотору эргийэр. Куолубунан, көхсүн ньиккирийэбин. Эргиллэр, кууһар. Уһун түүҥҥэ уонтан тахсата оннук эргиттим.
Биир түгэҥҥэ суорҕаным арылынна. Көрө түспүтүм, хата, дьиэбит иһэ сырдаабыт, ампаар анныгар күн сардаҥата тыкпыт. Дьэ, «һуу» диэтим. Салгыы утуйан хаалбыппын. Арай оҕонньор уһугуннарар: «Тур, тур, хойутаатыбыт...»
Турбутум, кырдьаҕаһым уотун таһырдьа оттон, чэйин оргуппут, суунан-тараанан бүппүт. Уубун хамматахпын да, тэҥнэһиэм дуо, оҕолорбун туруортаатым. Аһыы олорон оҕонньорбут ыйытта: «Дьиэҕитин тоҕо астыгыт, итииргээн дуо?» «Суох, доҕор. Биһиги аспатахпыт, абааһы аспыта», – диэбиппин оҕолорум бигэргэттилэр. Ол да үрдүнэн кырдьаҕас миигин итэҕэйбэт курдук тутунна.
Былыргылар «өлөөрү сылдьар киһи билигэс буолар» дииллэрэ да, биһиги Көстөкүүммүт тугу да билбэтэх-көрбөтөх курдук, уоһун-тииһин дьукку соттубута. Кэпсээммитин олох даҕаны итэҕэйбэтэҕэ, итэҕэйиэн да баҕарбатаҕа сирэйигэр-хараҕар чуолкайдык көстөрө. Ол эрээри билэн баран, биһигини харыстаан уоһун-тииһин сотуннаҕа, билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буолуо диэн уорбалыах санаам кэлэр.
Ити дойдуларга биһиги сайын үтүөтүн барыахтаах, отуубутугар уһуннук-киэҥник олоруохтаах этибит буоллаҕа.
Ааммытын ким кэлэн аста, тоҕо киирбэтэ, харахпытыгар көстүбэтэ, ону ааһан, кэпсэтэн-ипсэтэн тахсыбата? Бастаан аһыллан иһэн тоҕо ааммыт сабылынна, иккис сырыытыгар букатыннаахтык аһылынна? Түөрт киһиттэн тоҕо үһэ барытын көрө-билэ сытта, арай Көстөкүүммүт эрэ «билбэтэ»? Атын түүннэргэ ааммыт тоҕо аһыллыбата, хатыырбыт төлө түспэтэ? Ити барыта – таабырын. Ким таайан биһигини итэҕэтиэй? Айылҕа кистэлэҥэ элбэх, ону ситэн барытын аахпыт биллибэт. Ону абааһы диэминэбит, туох диибит?!
(Еремей Попов «Кэккэлэһэ сылдьар кистэлэҥнэр» кинигэтиттэн быһа тардыы).
Абырыыр күүс эмиэ баар
Бу сиргэ абааһы диэн баар эбит буоллаҕына, ону сэргэ куһаҕантан, иэдээнтэн абырыыр аанньал диэн эмиэ баар. Баҕар, сорохтор ону «интуиция», таайан көрөр, көмүскэнэр күүс диэн ааттыахтара. Буолуон сөп. Мантыҥ киһи аайы баар буолбат. Аны, араастаан биллэн, сэрэтэр, харыстыыр быһыылаах. Сорох түүлүттэн сылыктаан сэрэхэдийэн, быыһанар. Сороххо бэриэтчитэ көмөлөһөр дииллэр. Эбэтэр ити барыта дьылҕа хаан ыйыытыттан тутулуктааҕа дуу? Туох билиэй. Биир бэйэм саныахпар, иккитэ өлө сыһан турабын. Чэ, өлбөтөрбүн да, улаханнык эчэйиэхпин, киһи аатыттан ааһыахпын сөбө. Кэпсиим даҕаны.
Уонча сыллааҕыта кус көҥүлэ саҕаламмытыгар, уолаттарбыныын үс күннээх өрөбүлбүн баттаһа, саалана тахсарга сананным. Оҥостуу, тэринии кытаанаҕа. Омун дьон бүтүн нэдиэлэ инниттэн тэриннибит. Арыгы да буолунай ылылынна. Арай сарсыныгар барыахтаах түүммэр түүл түһээтим. Ийэм бокуонньук кэлэн, хаһан да тыыннааҕар мөхпөт, эппэт бэйэтэ, кыыһырбыт аҕай: «Бу үлүгэр былдьаһыкка саалана оонньуу сылдьаары гынаҕын дуо?! Бара да сорунума. Күн сирэ күндү баҕайыта»,– эҥин диир. Устунан өссө баттата сыстым-хайаатым. Сарсыарда сүр ыараханнык турдум. Төбөм букатын «дыҥ» курдук. Сэниэ диэн мэлигир. Түүлбүттэн хайдах эрэ олус дьаарханным. Ийэм барахсан үтүөҕэ итиччэ тымтыбатах буолуохтаах. Хаа-дьаа син түүлбэр көрөөччүбүн да, манныгы өйдөөбөппүн. Онон, төһө да кыбыстыылаах курдугун иһин, барбаппын диэн, доҕотторбор мас-таас курдук батынан кэбистим. Дьонум сөбүлээбэтилэр да буоллар, хайыахтарай. Дьэ, онно дии, төннөн иһэн массыыналара саахалланан, икки уол тута барбыттара. Биирбит инбэлиит буолаахтаабыта. Онон, арааһа, барбытым буоллар, мин да өлүөр хаалбатым чахчы этэ. Массыыналарын сэмнэҕин көрөн баран, ити санаам өссө бөҕөргөөбүтэ. Ити үлүгэргэ ким тыыннаах хаалбыт үһү! С. муҥнаах тыыннаах да хаалаахтаан, өр буолбатаҕа.
Бииригэр улуус киинигэр киирэн испитим. Арай муусука быыһыгар иһиттэхпинэ, кэннибиттэн ким эрэ ыҥырар курдук. Бастаан сыыһа иһиттим дии санаатым. Дьахтар куолаһа. Муусука, мотуор тыаһын баһыйар саҥалаах киһи суох ини. Онтум эмиэ ыҥырда. Дьиктиргээтим аҕай. Кур да, холуочук да буолбатахпын. Онон итэҕэйбэтэрбин да муусукабын сабан, чөрөйүөхпүнэн чөрөйөн, массыынабын лаппа бытаардан баран, айаннаан истим. Арай, доҕоор, ыраах тэйиччи, утары өттүттэн испит «КамАЗ» массыынам саһаан холобурдаах сиргэ субу сирэйим иннигэр туора халыйан таҕыста! Халтараана да бэйэтин киэнэ, бэрт тэйиччи турар тииттэргэ кыранан эрэ тиийбэтэ.
Массыынабын бытаардыбатаҕым буоллар, мин быыкаа массыынабын ас гыныа суох эбит этэ. Сүүрэн тахсан билбитим, дальнобойщик муҥнаах сааскы күн сыламыттан нуктаан иһэн, букатын да утуйан хаалбыт. Киһим маат-куут бөҕөтө. Мин аанньалбар махтанабын. Дьэ, сити курдук.
Ньукулай М. Бүлүү.
