Биһиги дойдубутугар (харыстаан, дойдум аатын ааттаабаппын) Балаҕаннаахха баран истэххэ, бөһүөлэктэн биэс-алта биэрэстэ тэйиччи, былыргы өтөх омооно баар. Баҕаналара эмэҕирэн сууллан, кыракый сыыр оҕото буолан, үрдүгэр хоп-хойуу хаптаҕас угунан саба үүнэн сытаахтыыр. Өҥ дьылга сыһыы саҕатыттан хаптаҕаһа аһыран, кытаран көстөөччү. Кыра сылдьан ону ымсыыран сиэри гыннахпытына, дьоммут буойааччылар: “Өтөх сирин аһын тыыппат, сиэбэт, амсайбат баҕайыта!” Тоҕо оннугун ким да быһаарбат этэ эрээри, биһиги, кыралар, ону тутуһар этибит.
Улаатан, ыал-күүс буолан, оҕолонон-урууланан да баран, оттуур сирбитигэр ити өтөх таһынан ааһааччыбыт. Суола көнө буолан, барбах омук массыынатынан эрэ уйдаран сылдьабыт. Оҕолорбутун, онно эбии ыалбыт оҕолорун эмиэ таарыччы олордон барабын. Туох имнэммитэ эбитэ буолла, арай биирдэ ол өтөх таһыгар тохтооччу буоллум. Оҕолорум сонно таһырдьа бытарыһан: “Хаптаҕас, хаптаҕас!” — дэһэн омуннура-омуннура, хойуутук үүммүт өтөх бөлкөйдөрүгэр ойдулар. “Тохтооҥ, итинтэн сиэмэҥ, отуубут таһыгар сылбахха баар буолбат дуо?!” – диэн, сүүрэн тиийэн барыларын үрүө-тараа үүртэлээтим. Мэктиэтигэр, ол хаптаҕастар курдук кытара кыыһыран, массыынам аанын лабырҕаттым. Собуоттаан иһэн сиэркилэнэн көрбүтүм, ыалым сэттэлээх кыыстара хайыы-үйэ сии охсон, дьабадьыта кып-кыһыл буолан хаалбыт. Хайыахпыный, этэҥҥэ буолаа ини диэн “улуу” отчут дьон быһыытынан ходуһабытыгар айаннаатахпыт дии.
Сарсыныгар истибитим, били ыалым кыыһа айаҕа, сирэйэ, моонньо бүтүннүү баас буолан балыыһаламмыт. Куоракка ыытан-хайаан өр баҕайы эмтэппиттэрэ. Дьэ, онно биирдэ итэҕэйбитим – өтөх сирин аһын мээнэ тыытыллыа суохтааҕын.
Роман Макаров, Бүлүү улууһа.
Хата, илдьэ барбатаҕа
Эһэбит өлбүтүгэр туох-баар бары аймахтара мустубуппут. Эһэбит 90-нун лаппа ааһан баран таҥаралаабыта. Бэрт чиргэл, өйө-санаата, тыла-өһө чөл сылдьан эмискэ муннуттан хаана баран, охтон түһэн, соннук “дойдулаан” хаалаахтаабыта. Оҕонньор бэйэтэ олус чэбэр дьаһахтаах этэ. Бэрт эрдэттэн өлүнньүк таҥаһын, эргитии тимирин бэлэмнээбит этэ. Нэһилиэгин дьоно “аата сүрүн, эрдэттэн эргитии эрэһээҥкитин оҥорторбут” диэн сүөргүлээбиттии кэпсэтэллэрин истэр этибит. Ээ, ону оҕонньор отой да кыһаллыбат этэ: “Туох да диэтиннэр, бэйэлээх бэйэм дьаһаныым”, – диэн сапсыйан кэбиһэрэ.
Бу иннинэ үгүспүт киһини көмөргө сылдьыбатах буолан, кыратык мунан-тэнэн ылбыппыт. Хата, кырдьаҕас эдьиийбит сүбэ-ама буолан, эһэбитин сууйан, таҥыннаран, анныгар лаахтаах тааска муус ууран, аттыгар алаадьы, арыгы “ирээттээн” хайдах эрэ силигэ сиппит курдук буолбута. Буорун (саас, хаар уулла илигинэ этэ) хаһыыга бөһүөлэккэ өрүү да киһи иинин хаһарга үөрүйэх, бэйэбит олохтоох “уолаттарбыт” сылдьыбыттара. Уолаттар да буолуо дуо, номнуо 40-рын ааспыт, кыралаан иһэр-аһыыр эр дьон этилэр.
Уһун олоҕу олорбут киһини туох улахан аһыйыыта, ытааһына кэлиэй, элбэх саҥата-иҥэтэ суох кистээбиппит. Сиэр быһыытынан баар дьон бары иинин эргийэ хаамыахтаахпыт. Аны күнү хоту дуу, күнү утары дуу хаамарбытын билбэт эбиппит. Сахалыы күн эргиирин хоту ини дэһэн куолулаан эргийэ хаамтыбыт. Аны ол хааман истэхпитинэ эдьиийбит кыра кылааска үөрэнэр уола халтарыйан, тэмтэрийэн чуут эһэтин иинигэр түһэ сыста. Хата, аҕата сиэҕиттэн харбаан тутан ылла. Көрөн турбут дьон бары сүрэхпит айахпытыгар таҕыста, ордук чарааспыт саҥа аллайда. Ол онон ааста. Мааҕын дьиэҕэ сэргэх соҕус сирэйдээх дьон, аны эһэбит буора томтойон улаатан истэҕин аайы уйадыйан, харахпыт уута хачылыйда. Биэстээх Мииккэ, “эһээ ылгын сиэнэ”, ытаан мэрбэйэн испитин, ийэтэ арыычча уоскутан, хараҕын уутун ньухханна. Дьиэбитигэр төттөрү субустубут. “Өлбүттээх тиһэх аһа” диэн ааттаан, бука бары саамылаһан аһыы олордубут. “Киһи өллөҕүнэ, дьиэни оттуллубат” диэн хас да күн оттуллубатах дьиэ уорааннанан, дьыбарсыйан, итии чэй үрдүгэр түстүбүт. Оһох “һуу” диэбиттии күүдэпчилэнэн, “тас-тас” тыаһаан, биир кэм баран испит олохпут эмиэ салҕанан барда. Биир бэйэм эһэбит сиэнин илдьэ бара сатаата дуу, хайа сах дуу диэн дьаархана санаабытым ааспата. “Аарыматыйбыт киһи өллөҕүнэ, хайаан да кими эрэ сэтиилэнэн, аймахтарыттан илдьэ барар үһү” диэни ханна эрэ аахпытым дуу, истибитим дуу өйбүттэн тахсан биэрбэтэҕэ. Хата, ким да өлбөтөҕө, ыалдьыбатаҕа. Арай биир дьиэ нөҥүө олорбут Мааппа эмээхсин ол сайын өлбүтэ. Кини 80-ун ааспыт этэ.
Оhуокай дуораана
Маппыыча идэтинэн ынахтарын хомуйа барда. Тэрэппииннээх төһө да бөһүөлэк кытыытыгар олордоллор, ынахтара дуостал курдат ааһан, чугастааҕы быраҕыллыбыт МТС тиэргэнигэр сытынан кэбиһэр идэлэннилэр. Бу сырыыга Маппыыча эмиэ МТС диэки барбыттара буолуо диэн онно-манна өҥөҥнөөтө даҕаны, ынахтара суохтар. Дьиэтин диэки сыылаҥхайдаан истэҕинэ ыалларын обургу оҕолоро бэлисипиэтинэн ааһан иһэн: “Ынахтаргыт Хабалаахха туораабыттара!” — диэн хаһыытаан ааста. “Оо, ол иһин даҕаны, обургулар күөл отугар ымсыыран аараатахтара”, – диэн ботугураат, Маппыыча аны бөһүөлэк саҕатыгар чараас сис ойуур нөҥүө сытар Хабалаах диэн ааттаах күөл диэки саппаарайдаата. Ойуурун туораан иһэн аны мунан хаалан “сирэйэ быһа сытыйда”. Оҕо, эдэр сааһа ааспыт, онон-манан моонньоҕон уктардаах бэрт кыракый ойууруттан тахсаары ииччэх-бааччах ынах ыллыгынан баран иһэн отой даҕаны Хабалаах нөҥүө өттүгэр, Улахан сыһыы саҕатыгар тахсан кэллэ. Маппыыча сылайан атаҕа “куҥ”, төбөтө “дыҥ” буолла. Төттөрү эргиллэн эрдэҕинэ, эмискэ, бэрт чуолкайдык “оһуокайдыыр оһуокай, эһиэкэйдиир эһиэкэй” диэн иһилиннэ. “Хайыы, ама, баччааҥҥа диэри ыһыахтаан ыһыллаҥныы сырыттахтара дуу?” диэн ботугураат, Маппыыча сыһыы диэки хараҕа ыларынан олоотуу сатаата. “Төрүкү төрүт сирбитигэ-эр, Төбөт кинээс саҕат-та-ан, Төрүт аҕа ууһа буолам-мы-ыт, Түөрэхпит түстэҕэ буоллахты-ын” диэн, аны оһуокайа өссө дуорааннанна, сыһыы саҕатынан охсуллумахтаата. Былыр манна Төрүттэр диэн олорбуттара, өрүү ыһыах ыһаллара үһү диэни Маппыыча, ама, билбэт буолуо үһү дуу? Ол отой былыр буоллаҕа, хас эмэ үйэ анараа өттүнээҕи үһү-бадах үһүйээн кэриэтэ. Аата этэллэрэ үчүгэйин, Маппыычча тэбис-тэҥҥэ эппэҥнээн ыллаһыахча буолан эрдэҕинэ, эмискэ сииктээх тыбыс-тымныы тыал саба биэрдэ, сөрүүн салгын хайдах эрэ ыардык хам баттаабыттыы, били, оһуокайа “ньим” гынан хаалла. “Былыргылар барахсаттар үҥкүүлэрэ салгыҥҥа олорон хааллаҕа”, – Маппыыча бэйэтэ билэринэн быһааран кэбистэ. Хата, этэҥҥэ ыллыгын төрдүн булан Хабалааҕын биир өттүгэр тахсан кэллэ, ойоҕун сүтэрэн ыксаабыт дьүһүннээх эргэ матасыыкылынан тарылатан иһэр Хабырыллаҕа кэтиллэ түстэ.
Ол күһүн Улахан Сыһыыга өрөспүүбүлүкэ таһымнаах оҕо лааҕырын сыбаайата түспүтэ. Маппыыча истибит оһуокайын дуораана ол эбитэ дуу...
Оонньообута оҕус буоллаҕа
Биһиги, сайылык оҕолоро, биир сайын от үлэтиттэн быыс булан, сөтүөлээн дуоһуйан баран, онно астыммакка, эргэ ампаарга мустан “абааһылааҕы” кэпсэтэр үгэстэнэ сылдьыбыппыт. Оҕо кэпсээнэ оннук айылаах туох кутталлаах буолуоҕай, үксүн чөчүөккэ, булчуттары тутан сиир өтөх абааһыта, илэ сылдьар дэриэтинньик, Таҥха саҕана бүлүүһэ сүүрдүбүттэн кыайан үтэйиллибэтэх “хаалан хаалбыт” абааһы буолара. Оннугу да сатаан кэпсиэххэ наада. Оҕолортон ордук чорбойон Баһылай (кэлин улааппытын кэннэ Балыыҥка Баһылай диэн ааттаммыта) күннүүрэ. Баһылай сүрдээн-кэптээн, сирэйин-хараҕын мунньаҥнатан, үтүктэн, кыратык орулаан, уһуутаан ыла-ыла кэпсиирэ сорох-сорох уйан сүрэхтээҕи илэ бааччы ытатара.
Биирдэ Баһылайбыт оннук түмсэрбитигэр кэлбэтэ. Кини кэнниттэн кутталлаах кэпсээҥҥэ “иккис миэстэлээх” Чолоо уола Киэсэ биир хасааһын кэпсии олордо. “Көмүлүөк оһох кэнниттэн арбайбыт баттахтаах, маҥан халадаай ырбаахылаах эмээхсин оргууй аҕай устан таҕыста. Ону көрөөт, аһыы олорбут уолаттар, кыргыттар хаһыы-ыһыы бөҕө буолан бытарыс гыннылар, ааны былдьастылар. Саамай кыралара Баанньа этэрбэһин быата сөллөн талах олоппоско иилистэн хаалбытын сүөрэ сатыы олордоҕуна, били эмээхсин “ха-хаа!” диэн куһаҕан баҕайытык хаһыырбытынан, бу барыйан кэллээ!” – диэт, Киэсэ илиитин сарбаппытынан кыргыттар диэки өрө хорос гынна. Кыргыттар ону эрэ кэтэһэн олорбуттуу, сарылаһа түстүлэр. Борук-сорукка ампаар аана ханан да баарын умнан, үтүһэ-анньыһа сырыттахтарына аны биир түннүктэн эһэ төбөтө быган кэллэ, “аа!” диэбитинэн ампаар иһигэр симиллэн киирдэ. Оҕолор хаһыылара өссө улаатта. “Хайа, бу туох буолла?” — диэн чугаһынан атын уулатан испит аҕабыт ааны тэлэйэ баттаабытыгар бука бары тоҕо сууллан таҕыстыбыт, биир кэм “эһэ, эһэ” дэһэбит. Аҕабыт сонно чугурус гынаат, ааны таһыттан олуйан кэбистэ. Арай ампаарбыт иһэ уу чуумпу буолан хаалла. Эһэбит ааны аһарбытын кэтэһэр быһыылаах дии санаатыбыт. Онуоха ампаар кэнниттэн хагдаҥ эһэ тириитин сүкпүтүнэн, ымайыаҕынан ымайбыт Баһылайбыт тахсан кэллэ. Аҕабыт кинини көрөөт, үллэ кыыһырда, уолу кулгааҕыттан эрийбитинэн, дьонугар дэллэритэн илтэ. Кэлин билбиппит, Баһылай дьонун ампаарыттан эргэ эһэ тириитин (тоҕо эрэ төбөтүн кытта сүлүллүбүт) ылан дьээбэлииргэ санаммыт эбит. Өр да өр саамай кутталлаах түгэни кэтэһэн ампаар кэннигэр — түннүк анныгар олорбут.
Балыыҥка Баһылай хаста да ойохтоммута, ол эрээри оҕото суох. Баҕар, киһиттэн ураты толоостук оонньоон дьээбэлэммититтэн буолаарай?
Ытык сирдэрбитин билиэхтээхпит
Сахабыт сиригэр араас түмэли тэрийэрбитин, пааматынньыктары туруорарбытын сөбүлүүбүт. Ол — былыргыбытын, дьоммутун ытыктыырбыт бэлиэтэ. Саамай сөп. Мин биири этиэхпин баҕарабын. Бастакы бэрэсидьиэммит саҕана ураты харыстанар сирдэр сокуон хараҕын далыгар киирбиттэрэ. Ол иһигэр ытык сирдэр, айылҕа мэҥэлэрэ эмиэ киирэллэр. Холобур, мин өйдүүрбүнэн, Өлүөнэ очуостара онно киирсэр. Чэ, ол улахан, аан дойду таһымнаах сир-уот харыстаныахтааҕа өйдөнөр. Оттон улуустарбытыгар, нэһилиэктэрбитигэр былыр-былыргыттан дьон сүгүрүйэр, саҥата суох ытыктыыр, мээнэ аатын ааттаабат, тоҕо эрэ тохтоон ааһан бэлиэ уурар, эбэтэр туора омугу чугаһаппат сирдэрэ бааллар ээ. Холобур, улахан хаппыт мас, ойуун көмүллүбүт сирэ, сир-дойду иччилэрэ, айыылар мустар, тохтоон ааһар сирдэрэ. Быйыл истэр тухары айан суолугар, ордук Бүлүү диэки, массыына саахала элбээтэ. Дьиҥинэн, ити да айан суола былыргы өбүгэлэрбит сылдьыбыт ахан сирдэринэн, суолларынан урут оҥоһулуннаҕа. Онно аартыктар, дабааннар, тоҕойдор аайы эмиэ тустаах сиэри-туому эрэйэр сир-дойду иччилэрэ бааллара чуолкай. Онон хас биирдии улууска дьон ытыктыыр, тохтоон ааһар сирдэрин испииһэктиэххэ, Ытык сирдэр диэн чопчулуохха. Эһиги, туох дии саныыгытый?
Данил Данилов, Дьокуускай к.
