Нэлэгэргэ кыстаан олорон, оҕо сылдьан, сэрииттэн саҥа эргиллэн кэлбит Состокуоп уонна Солобуйуоп Бүөтүрдэри көрсөр үөрүүлээх түһүлгэҕэ сылдьыбыттааҕым.
Киэһэ алта-сэттэ саҕана дьиэбит иһэ адаарыҥнас киһи буолла. Ыкса түүҥҥэ диэри олорон, кэпсэтэн-ипсэтэн баран, бөһүөлэктэн сылдьааччылар дьиэлэригэр тарҕастылар, ыалдьыттар биһиэхэ хоно хааллылар. Дьиэлээх оҕолору хаҥас хоско муостаҕа бырахтылар, икки саллаат “мааны” хоско хонор буоллулар. Утуйуох иннинэ, саха ыалын үгэһинэн, чэй куттан истилэр. Арыгыларын тобоҕуттан биирдии үрүүмкэни көтөхтүлэр. Ол кэмҥэ, билиҥҥи курдук, дэлэй арыгы суоҕа. Тыа сиригэр харчы да көстүбэтэ, онон ол көрсүһүүгэ анаан, бэрт өр мунньан кыра арыгыны булбут буолуохтаахтар.
Сытыы буолла. Кыралаан сэлэһэ сыттахпытына, Кэтириис диэн дьахтарбыт саҥа таһааран бабыгыраан барда. Устунан, туойан, мэнэрийэн ыһылынна. Уокка сиэл быраҕан сыт таһаардылар. “Сахалыы саҥар, киһилии кэпсээ, наадаҕын эт!” – диэн көрдөспүттэригэр, мэнэрикпит олус үчүгэй куолаһынан, бэрт наҕыллык биир күрүс сыыйан туойан барда. “Бэҕэһээ киэһэ чалбараҥ тэрийэн, аһаан-сиэн баран, үрдүк ааппын ахтыбатыгыт, айах тутан тоһуйбатыгыт. Тугу эмэ бэрсээйэллэр диэн ытыспын тоһуйа сатаабытым, ол былаһын тухары мин сордооҕу аһыныах-харыһыйыах сырдык дууһалаах киһи көстүбэтэ. Тоҥон-хатан тары сиэбит ыттыы илибирии турабын, сатаан саҥарбат да буоллум. Аһатыҥ даа, аһыныҥ-харыһыйыҥ, уотта оттон айах тутуҥ”, — дэттэрдэ. Ону кытта Арыппыан туран: “Оо, били сордоох сылдьар буоллаҕа”, — диэн баран уокка ас биэрдэ, алҕаата.
Кэтириис ол аайы тохтообото. Бэйэтэ тыын киллэринээри, иһигэр киирбит үөртэн босхолоноору, мас хайытар сүгэ өнчөҕүнэн түөһүн эти эттиир курдук тыастаах баҕайытык биллиргэччи кырбанар. Ол курдук муҥнана сатаата, ааттаста-көрдөстө да туһа тахсыбата. Ону-маны кэҥэрдэн сыт таһаара сатаатылар да, киһибит тохтообот. Тиһэҕэр тиийэн Кэтирииспит тыынын кыайан ылбакка хардырҕаан уҥан барда.
Сотору, аны, Арыппыан мэнэрийэн ыһыллан турда. “Нэлэгэр, Буруттаах икки ардыгар ыйаммыт быабын сопсутунан төттөрү-таары тиэстэн, оттон-мастан иҥнэн сор бөҕөтүн көрдүм. Үөһэ-аллара киирэ-тахса сатаатым да, айах тутар киһи көстүбэтэ, халтайга хааллым, кураанахха сиэллим. Көрдөһөр да күттүөннээх, көрсүө-сэмэй тылбын иһит. Аста-үөллэ тэрийэн аһат-сиэт, быыһаа-абыраа, аччыктаан иһим сиспэр-үөспэр сыстан хаалла”, – дэттэрдэ. Ону истэн Арыппыан кэргэнэ Дьөгүөр: “Оо, Бүөттүк сордоох, иҥсэтин-оботун кыана туттубакка умса-төннө сырыттаҕа. Дьону-сэргэни да сүгүн аһаппат буолбут дии. Сүүрбэччэлээх сылдьан Буруттаахха тахсар арыы тыаҕа ыйанан өлөөхтөөбүтэ”, — диэн аҕабар быһаарда.
Арыппыаммыт бастакы мэнэриктэн чыҥха атын киһи буолан биэрдэ. Ыһыыта-хаһыыта, үөхсүүтэ-үтүргэнэ биир кэм өрө оргуйан олорор. Түбэспити түҥнэри көтөр, табыллыбыты таҥнары анньар, үөһэ ойор, аллара түһэр, иһити-хомуоһу аҥаар кырыытыттан туора сотуталаан ааһар. Быһата, улахан киириилээх-тахсыылаах мэнэрик эбит. Ол быыһыгар иһигэр киирбит үөртэн “бар” диэн көрдөһө-ааттаһа сатыыр. Оттон Бүөттүк үөрэ баран быстыбат, иҥсэтэ олус көбөн дуу, харсыттан тахсан дуу, бүтүн сүөһүнэн, бэл диэтэр, аймах-билэ дьонунан толук туруорсан барда. Бу сылдьан Арыппыан уҥан таралыс гынан хаалла. Ону кэтээн сыппыт курдук, аны Кэтирииспит тыын киллэрэн алгыс этэн, үөрү ньымааттаан барда.
Халлаан сырдыыра чугаһаата, икки мэнэрик солбуһа сылдьан сордонон да абааһы иннин ылалларыттан аастылар.
Арыппыан кэргэнэ, ол үөр буолбут Бүөттүк күтүөтэ Дьөгүөр уокка ас биэрэ, сиэли умата туран, “аны мин уочаратым кэллэ” диэбиттии буолан-хаалан турда. Сытар ынаҕы туруорбат сырыынньа бэйэлээх киһибит ыллаан-туойан, хаһыытаан-ыһыытаан ыстаҥалаан барбата дуо! Мин аҕам Дьиэптээн диэн киһилиин иккиэ буолан Дьөгүөрү тутан тохтото сатаатылар да, киһилэрэ кыайтарбат. Ити кэмҥэ саллааттар кэлэн тутуһан-хабыһан көмөлөһө сатаатылар. Үс мэнэрик тэҥҥэ “трио” буолан тэҥҥэ булумахтанан, ыллаан-туойан дьиэбит иһин “ылан” кэбистилэр. Дьөгүөрбүт уҥа-уҥа өйдөнөр. Ол сылдьан суол аанын ыйа-ыйа тугу эрэ көрдүүр, моонньун эрийэ-эрийэ тардан көрдөрө сатыырга дылы гынар. Ону көрөн, суол ааныгар ыйанан турар өтүүнү сулбу тардан аҕалан моонньугар эрийэ быраҕан баран тардан көрдүлэр да, тыын киирбэтэ. Бу сылдьан курданарын диэки ыйанарын өйдүү көрөн: “Арааһа, бэйэтин сэрэмээт курун көрдүүр, онон тардыҥ диир быһыылаах”, — диэт, аҕам Дьөгүөр сонун анныгар ыйанан турар таҥас куру ньылбы таһыйан аҕалла. Дьөгүөрбүт сиргэ сытан ону көрөн сөбүлэһэрин биллэрэн тоҥхос гынна. Ону кытта аҕам Дьиэптээнниин куру сиргэ сытар киһи моонньугар иилэ быраҕан баран, санныттан тэбинэ-тэбинэ туран эрэн тартылар. Бу кэннэ киһилэр хардьыгынаабытынан, улаханнык сэниэлэммиккэ дылы киэптэнэн ыстанан турда, куру моонньуттан ылан ыраах илгэн кэбистэ уонна ыллаан-туойан барда. Онтон абааһытын суол аннынааҕы түннүккэ үүрэн-үтүрүйэн аҕалан, үс төгүл иһин түгэҕиттэн дириҥник уһуутаан баран үллэ-үллэ үрэн сирдьигинэттэ. Ол кэннэ: “¤уу, баҕайы, сии сыста дии! Курбун булан биэрбэккэҕит уһуннук да эрэйдээтигит. Арыычча дьүгэлийдэ. Аны кэлиэ суоҕа”, — диэбитинэн, туох да буола сылдьыбатаҕын курдук күлэ-үөрэ кэпсээн барда. Бары да чэпчии түстүбүт. Мэнэриктэрбит Кэтриис уонна Арыппыан тута уоскуйа охсон хааллылар, Дьөгүөр илиитин тута-тута махтанан-баһыыбалаан тыл бөҕөтүн эттилэр. Киһитэ Дьөгүөр буолан үөрү дьүгэлиппитин кэпсээтилэр.
Бу түбэлтэни көрөн баран тус бэйэбэр “мэнэрик мэнэриккэ көмөлөһөр эбит” диэн өйдөбүл үөскээбитэ. Онтон да кэлин Бүөттүк үөрэ кэлэ сылдьарын туһунан тыл-өс баарын хаһан да истибэтэҕим.
Еремей Попов.
