Эргэ сайылыкка
Киин улуус биир өтөх сиригэр хойутаабыт куобахчыт эргэ сайылыкка хонорго санаммыт. Күһүҥҥү хараҥа ардахтаах түүн ыбылы сытыйан киирэн оһох оттубут. Ыйдаҥа уотугар түннүккэ олорон балайданан туох ыһыктааҕынан аһаабыт.
Наара ороҥҥо кэтэх тардыстан сыппыт. Ыксалга өйө көтөн уонна туох да утары уунара суох буолан, уотун да, сирин да аһатарын таһыччы умнан кэбиспит. Сылаата таайан, устунан халтаһата ыараан, нухарыйан барбыт.
Арай түһээн дуу, илэ дуу иһиттэҕинэ, түннүгү тонсуйан лүҥсүйбүттэр. Соһуйан, туран одууласпыта, түннүккэ туох эрэ туналыс гынан, элээрэн ааспыт. Дьүүлэ-дьаабыта биллибэт. Киһи куттанан, уута көппүт. Быстах хоручуоскалааҕынан алгыы-алгыы аал уокка кээспит. Туох баар билэр-билбэт алгыһын эппит.
Устунан эмиэ утуйбут. Түүн үөһэ аны истиэнэни «лүҥ» гына туох эрэ кэрийэ сылдьан доргуталаан, эргийэ сылдьан, сырбаталаан барбыт. Даҥ буора үөһэттэн саккырыар диэри. Түүҥҥү хараҥаҕа куртуйах көтөр кынатын тыаһа өрө куһугураан өтөх иһин толорбут.
Куобахчыт, ыксаан сарылаабытынан, таһырдьаны былдьаспыт. Хараҥаҕа атах балай баран, хара тыаны кэппит. Сарсыарда сырдыар диэри суолу батыһан сылгыһыттар базаларыгар тиийбит.
Туох буолбутун кэпсээбит. Бу киһи бэйэтэ бу дойдуга күтүөт эбит. Олохтоох дьон, сылгыһыттар, былыр ити эҥээр аата ааттаммат улахан ойуун олоро сылдьыбытын, аҕа ууһа улар таҥаралааҕын туһунан сэһэргээбиттэр. Айанньыттары итинник дьээбэлиир идэлээх үһү сөбүлээбэтэҕинэ.
«Эйигин өссө халымырдык таарыйбыт, улаханнык тыыппатах, дьону өссө ынырыктык киһи киһиэхэ кэпсээбэттик куттарын көтүтэн үүртэлиир үһү», -- дэспиттэр.
Инникитин бу киһи ол эҥээр аны биирдэ да барбатах. Хайыҥ охсуммут.
Халы-мааргыга иэстэбил
Бу түбэлтэ тус хоту буолбут. Алмаас сууйар сайыҥҥы баабырыка үлэтэ бүтэн, лааҕыр тарҕаспыт. Элбэх астаах кэнтиэйнэрдэр, тиэхиньикэ, туттар мал-сал, сэлээркэлээх систиэринэ бөҕө хаалбыт. Онно кыһын проходчиктар кэлиэхтэригэр диэри харабыл наада буолбут. Тэрилтэ түргэн үлүгэрдик орто саастаах икки харабылы булан аҕалан, бөртөлүөтүнэн быраҕан кэбиспиттэр.
Харабыллар тойонноро куоракка элбэҕи эрэннэрбит: дисэлиис баар буолуо, оттук мас баар буолуо, спутниковай төлөпүөн баар буолуо диэн. Дьыалатыгар чуорда да суох буолан тахсыбыт. Киитэрэй хохуол кэнэн сахалары албыннаабыт буолан тахсыбыт. «Флага вам в руки», -- диэн баран, ыытан кэбиспит. Саҥа буһан-хатан тахсыбыт «робинзоннар» дьыала хайдаҕын онно тиийэн баран биирдэ өйдөөбүттэр, ол эрээри хойутаабытттар.
Хата, хохуол сатана, син киһи эрэ буоллар, бу дьоҥҥо саа-саадах илдьэ баралларыгар көҥүллээбит. Онон бу икки урааҥхай күннэрн-дьылларын бултаан-алтаан, балыктаан атаарар буолбуттар.
Биир оннук күн эдэрэ, уҥуор кэрийэ сылдьан, былыргы киһи уҥуоҕа турарын булбут. Билбэккэ дуу, соруйан дуу кириэс маһын тууран, үрэххэ илдьэн, тыынан туоратан, оһоххо быраҕан оттук мас оҥостубут. Бу киһи тыа сириттэн төрүттээх буолбатах эбит. Куорат сахата дуу, хайдах дуу, ол иһин оннук быһыыланнаҕа.
Кырдьаҕаһа тыаттан кэлэн, кыттыгаһа оннук гыммытын билэн уолуйбут, куттаммыт. Алаадьы оҥостон уотун алы гына сатаабыт да ол көмөлөспөтөх. Кинилэри мантан инньэ биллибэт күүс булбут.
Бастаан алларааттан уу баһан тахсар бөтүөннэрин дьалкыппыт. Онтон олох даҕаны дьиэ аанын хардаҕастарынан быраҕаттаабыт. Таһырдьаттан богуончугу туох да модун улахан күүс дьигиһийиэр диэри сахсыйбыт.
Оннук хас күн аайы хатыланар буолбут. Түүн буоллун, күнүс буоллун. Сотору муус туруута геологтар кэлбиттэр. Киһи уҥуоҕун үрэйбит киһи тута кинилэр массыыналарыгар олорсон улахан учаастакка куоппут. Куотарыгар анараа киһи кэтэр спец-таҥаһын уоран барбыт.
Кини барыаҕыттан тыас-уус тохтообут. Биллибэт күүс буруйдааҕы үүрбүтүттэн уоскуйарга дылы буолбут.
Халы-мааргы харабыл аны хоту үлэлииргэ үйэлээх сааһын тухары кириэс охсуммут.
Тоҥус ойуунун иэстэбилэ
Биир улахан бырамыысыланнай тэрилтэ хоту үлэлииргэ сир ылбыт. Былыр көс биис эбэҥкилэр түөлбэлээн олоро сылдьыбыт сирдэрэ.
Үйэлэр тухары чуумпуран турбут сирдэри бырамыысыланнас эйгэтэ кимэн киирэн сүргэйэн барбыт. Прогресс тоҕо анньан киириитин, ама, туох тохтотуо буоллаҕай? Үксэ кэлии нуучча, хохуол суоппардар сир-уот алдьаныытыгар даарым да наадыйбакка таах аҥаар кырыытыттан бульдозерынан, тыраахтарынан таах хаардыы хааман киирбиттэр.
Оттон саха уолаттара кэм олохтоох дьон, сэрэнэн-сэрбэнэн сирдэрин иччитин алы гынан аһата, көрдөһө сылдьыбыттар.
Ол онон ааспыт. Саас кэлбит. Сайыҥҥы алмаас сууйар баабырыкаларын таҥыы саҕаламмыт. Куораттан дьон-сэргэ бөҕө тоҕуоруспут. Кулун тутартан үлэ үгэнэ саҕаламмыт. Кымырдаҕас курдук элбэх киһи саба тутан, түргэн үлүгэрдик кэмбиэйэрдээх, туох баар ирдэнэр тэриллээх сайын быстах кэмҥэ тутуллар баабырыканы бүтэрэ охсубуттар.
Биир саха уола кирилиэһинэн ыттан тугу эрэ үлэлии сылдьыбыт. Кэмбиэйэр үрдүгэр олорон, арааһа, сыбааркалыы сылдьыбыт курдук кэпсээбиттэрэ. Ол бириэмэҕэ, эмискэ киһилэрэ хаһыытаабытынан аллара сууллубут. Улаханнык оһолломмут. Салгыы үлэлиир кыаҕа суох буолбут. Производственнай оһол диэн оҥороннор, инбэлииккэ тахсыбыт. Кэлин уолаттар ыйыттахтарына этэр үһү: «Миигин кэннибиттэн туох эрэ биллибэт күүс күүскэ аспыта», -- диэн. Дьон-сэргэ ону итиннэ көмүллэ сытар былыргы тоҥус ойуунун кытары ситимнээбиттэрэ. Дьиҥэр, боростуой үлэһит саха уола итиннэ туох буруйдаах буолуой. Үлэтин эрэ толоро сырыттаҕа. Уоттаах харах суоһугар, ойуун айатыгар түбэһэн биэрээхтээтэҕэ...
Ол кэнниттэн, бэл, кэлии нууччалар, хохуоллар кытары бэркэ сэрэнэн-сэрбэнэн сылдьар буолбуттара. Урут таах солуута суох улахаҥҥа уурбакка күлэ эрэ сылдьыбыт буоллахтарына, билигин сахалары үтүктэн эмиэ сири аһата-көрдөһө сылдьар буолбуттара.
Ийэм кэпсээбитэ
Саха киһитэ түүллээх. Дьон уот харахха түһүүллэр ардыгар. Былыр-былыргыттан үгүс норуокка кытары баар көстүү.
Мин эбэм, бу санаатахха, сааһын соччо моҥообокко сылдьан өлбүт эбит. Баара-суоҕа сэттэ уон биэһигэр. Ол иннинээҕи сайын алҕас, аһаҕас оҥкучахха түһэн доруобуйатын айгыраппатаҕа буоллар...
Оҥкучахха түһэн баран, эбэм улаханнык хотторубута. Биир сыл иһигэр орон-тэллэх киһитэ буолбута. Онно охтон, быарын доргуппут быһыылааҕа...
Эбэм өлөр күнүгэр ийэм түүл түһээбит. Арай дьиэбитигэр куукунаҕа ийэм ас астыы сылдьар үһү. Таһырдьа ыас-хараҥа. Бу кэмҥэ арай түннүгү тонсуйан лүҥсүйбүттэр. Тиийэн көрөөрү гыммыта, арай, уун-утары саа уоһа бу барыаран көстүбүт. – Аа-аа! – диэн хаһыытаан уһуктуон икки ардыгар саа тыаһа сатараабыт.
Ону кытта ийэ-хара көлөһүнэ сарт түһэн уһукта биэрбитэ, аттыгар убайа олорор үһү. – “Ийэбит бараахтаата”... -- диэбит.
Киһи түүллээх да буолар эбит диэн, ийэм оччолорго наһаа бэркиһээбит эбит.
Чөчүөккэ
Куоракка тэрилтэ уопсайыгар олоро сылдьыбытым. Былыргы тутуу, уруккута арыгы собуота буолан турбут, кэлин ол тэрилтэ үлэһиттэрин уопсай дьиэтэ буолбут.
Онно хара кэлиэхпиттэн биллибэт күүс баарын билбитим. Ыалларым кыра кыыс баар дииллэр этэ. Дьүһүнүнэн нуучча дуу, бааһынай дуу дииллэрэ. Ыаллар түүллэригэр киирэр үһү эбэтэр түүл быыһыгар баттатан көрөллөр эбит.
Миэхэ атыннык биллэрэ. Ардыгар уум быыһынан саһыгыраччы күлэрин истэрим. Ардыгар, тугу эмэ сөбүлээбэтэҕинэ, ньиэрбинэйдээбит курдук, кыра оҕо часкыйара иһиллэрэ. Холобур, оччолорго ыччат буоламмын, араадьыйанан муусука, магнитофонунан кэссиэтэ истэрим. Биирдэ, оччолорго аатырбыт «Демо» бөлөх «Солнышко в руках» ырыаларын кэссиэтэнэн утуйаары сытан истэ сыттахпына, олох илэ бааччы туох эрэ диэн часкыйан, сөбүлээбэтэҕин биллэрбитэ. Куолаһа дьүүлэ-дьаабыта биллибэт этэ. Ол эрээри, чахчы, абааһы көрбүтүн өйдөөбүтүм. Ылан арааран кэбиспитим.
Оннук улахан куһаҕаны оҥорбута суоҕа. Эйэҕэс, үтүө санаалаах чөчүөккэ оҕо этэ. Кэлин кэргэннэнэн уоллаах кыыс оҕоломмутум. Онуоха кыыһым иккилээҕэр-үстээҕэр арыт дьиэтигэр соҕотох хааллаҕына: «Кыыс баар, оонньуур», -- диэччи. Дьэ, сити курдук. Аттыбытыгар көстүбэт, араҥачылыыр күүс куруутун баар.
Умайбыт дьиэ иччитэ
Куоракка 7-с остолобуой утары саҥа дьиэлэр тураллар. Онно урут харабыллыы сылдьыбытым. Ол дьиэҕэ араас тэрилтэ барыта баар. Хонтуоратыттан бааныгар тиийэ.
Уонтан тахса сыллааҕыта итиннэ икки этээстээх мас дьиэлэр турбуттара. Боростуой нуучча дьоно олорбуттара. Биир сыл дьиэлэрэ күлүбүрэччи умайан тахсыбыт. Соруйан уоттаабыттара дуу, туох эрэ алҕас дьалаҕай сыһыантан дуу, билигин биллибэт. Онно дьон суорума суолламмыттар. Кинилэр быыстарыгар -- саҥардыы олох олорон эрэр эдэркээн нуучча кыыһа.
Ол кыыс барахсан Орто дойдуга муммут, уоскулаҥын булбатах кута ити сиргэ хаалбыт дэһэллэрэ. Утуйа сытан угаардаан, тумнастан бараахтаабыт. Бу саҥа дьиэ кирилиэстэринэн түүн ытыы-ытыы: «Где мой дом? Почему я здесь? Помогите, пожалуйста...» -- дии-дии хаамар дииллэрэ...
Аһаҕас эттээх түүҥҥү диспиэччэр илэ көрбүт. Атыттар атаҕын тыаһын уонна ботугуруур саҥатын түүн үлэлэригэр утуйа сытан баттатан истэллэр эбит,.
Мин харабыллыы сылдьан төһө эмэ сэрэппиттэрин үрдүнэн, үөһээ этээскэ ким да суох дьыбааннаах хоһугар тахсан утуйарым. Кыыс саамай хаамар сиригэр. Напарнигым аллараа аан таһыгар хаалар этэ.
Биир түүн ол хоско утуйа сыттахпына, кыыс хобулугун тыаһа көрүдүөртэн олох илэ бааччы аан нөҥүө киирэн кэлбитэ. Оруобуна били эппиттэрин курдук, биллэр-биллибэттик ытаан сыҥсыйара, тугу эрэ ботугуруур курдуга. Түүлүм быыһынан ыҥыранан, мөхсөн, хаһыытаан (баттатан) нэһиилэ төлө барбытым. Аллара түспүтүм уонна хаһан да итиннэ аны хоно тахсыбатаҕым. Кыыс барахсаны аһына санаабытым.
Е.В. Дьокуускай куорат.
