Түгэх хостортон саҕалаан көтү­рүү­түн өр гымматыбыт. Эр­кин кытыыты­нааҕы эрэ харбыыл хаптаһын­нар мөл­төх туруктаахтара. Аны муостатын ып­сарыыта диэн – ханан да уу бычыгыраабат. Ол, аныгы тутааччылар, дьиэ муос­татын тоһоҕонон бардырҕап­пыппыт диэхтээн. Былыргы уус­тарыҥ хаптаһыннарын барытын сыыбынан ыпсаран, үйэ­лэргэ оҥорон хааллардахтара.

   Биһиги сөҕөммүт, саҥата суох тула мустан турдахпытына, убайбыт Кириил соһуй­да-өмүрдэ. Бу дьиэҕэ кинилэр бүтэһик олорбут ыаллар этэ. Саас саҥа дьиэлэригэр кө­һөн барыахтарыттан эргэ дьиэ кураанах турбута. Ол малларыттан хаһааҥҥыта эрэ сү­түктээбит, үлэҕэ кэтэ сылдьыбыт дороххой баҕайы халыҥ кууркатын, онтон аҕатын табах уурунар былыргы табакыаркатын, эргэ хамсатын бу­латтаата. Салгыы бэйэтин зажигалкатын, икки-үс испиискэ хаатын ороото. Ону тэҥэ оҕо бытархай оонньуурдарын, уокка холбонор чаанньык сунуурун уонна умайан, ууллан хаалбыт уу оргутар кыра кипэтиинньиги таһаарда. Ол кэнниттэн араас өҥнөөх харандаастар, эргэ уруучукалар эҥин уонна буолар-буолбат бытархай бөх бөҕөтө баара.

   Дьэ, соһуйуу-өмүрүү буоллубут! Убайбыт бэрт ыксалынан улахан уолун сорудахтаата. Кырдьаҕас эһэ­лэрин та­һы­нааҕы дьиэттэн ыҥыртар­да. Таай­быт Тэрэнтэй киирэн көрдө-иһиттэ. Биһиги эмиэ муоста аннын, тула өттү­бүтүн көрүнүү буоллубут. Үлэни быстах кэмҥэ тохтоторго диэн быһаардыбыт. Ол хостоммут малы-салы төттөрү миэстэтигэр хаалларыҥ диэн Тэрэнтэйбит сорудахтаата.

   Аны сыппытын курдук уураары соруммуппут – мэлигир. Хайдах дьапталлан, си­миллэн баппытын сөҕө­бүт эрэ. Бүтэһигэр Тэрэнтэй оҕон­ньор: «Буору бэйэм алдьатабын», – диэн биһигини чугаһаппатаҕа уонна күрдьэ­ҕинэн тулатынааҕы сирин кэҥэтэн харыс кэриҥэ дириҥ­нээх хаһыы оҥорбута. Барытын бэйэтэ тутан-хабан оннук тү­мүктээн кэбиспитэ.

   Нөҥүө күнүгэр биһиги үр­дүнэн саҥа муостаны начаас тэлгэтэммит, өрөмүөннээн бүп­пүппүт. Биири өйдөөн хаалбытым диэн, кырдьаҕаспыт оннук-маннык арыгынан эҥин айах тутан алҕаабатаҕа. Арай дьиэ муннуктарыгар арыылаах килиэптэри уурарын көр­бүтүм. «Былыргы дьон ары­гы­та да суох сиэри-туому ту­ту­һан кэлбиттэрэ. Сиргэ-уокка сылдьан, айах туппута буолан айгыстаҥҥыт туох абаа­һы дьарыгын буллугут», – диэн мөҕүттэр быһыылааҕа.

Ол дьиэҕэ олохтоох дьа­һалта эдэр үлэһиттэри олордор этэ. Туох да баарын урут даҕаны истибэтэхпит, кэлин оннук кэпсээн баара эмиэ биллибэт этэ.

 

 

   Куоракка киирэ сылдьаммын, 2004 сыллаахха эбит, уулуссаҕа бииргэ үөрэммит табаарыспын көрүстүм. Эбиэттэн киэһэ Хаҥаласка, дойдутугар бараары массыына күүтэрэ. Орджоникидзе болуоссатыгар ыскамыайкаҕа олороммут устудьуон сылларбытын, бииргэ үөрэммит уолаттарбытын- кыргыттарбытын аҕынныбыт. Герман биир түгэни кэпсээтэ.

 

   «Кэргэним дьоно кырдьа­ҕас куоскалаахтар. Уоппускабар сылдьабын. Син иллэҥ кэм баар курдук. Аллара киирэммин өрүскэ күөгүлүүбүн. Бытархай, күстэх эҥин диэбит курдук балыкка. Ол – куоскаларыгар кэһии буолар. Сорох күн мэлийэбин. Дьэ, доҕоор, бииртэн муодаргыы сылдьабын. Куоскаларыгар кэ­һиитэ суох тиийдэхпинэ, дьиибэбит саҕаланар. Дьиэҕэ киирээри туран, хоспоххо киллэрэн уурбут күөгүм таһы бааччы сүтэн хаалар идэлэннэ. Көрдөөн туһа суох. Дьиэлээх хаһаайын оҕонньор хараҕынан көрбөт. Эмээхсин – инсуллаан дьиэттэн букатын тахсыбат кырдьаҕас. Онон кинилэри күтүрүүр сатаммат. Ол хатанан турар хоспохтон ханна симэлийэ сүтэрин өйүм хоппот. Дьиэбитигэр оҕо, сиэн эҥин диэн суох. Бары манна, куорат лааҕырыгар, кэлбиттэрэ. Кэргэним оҕолоруттан чугас буолаары куоратынан сыбыытыыр, кэлэр-барар. Быһата, бэйэм эрэ тиэстэбин.

   Хайыамый, талаҕынан са­ҥа күөгү уга оҥостобун. Кү­рү­чүөк эрэ дэлэй. Дьээбэтэ диэн, киирэммин өр буолбаппын, тугу эрэ сылтаҕыран хоспоххо тахсыам эрэ кэрэх – мэлигир. Арай куоскаларын күтүрүүбүн. Туох эрэ сибики баарын билэр курдук. Дьээбэлээх хоспох быһыылаах, куоска онно букатын үктэммэт. Син кутуйахтыа эбитэ буолуо дии. Букатын киирбэт.

   Ааспыт нэдиэлэҕэ оҕон­ньор­го кэпсээбитим. Кырдьа­ҕас­тарым күлэн мүчүҥнэһэл­лэр. Туох эрэ баарын ситэ эп­пэттэр курдук. Арай оҕон­ньор: «Ол күөгүҥ угун тосту үктээн кэбис уонна хоспоххор хааллар. Ол кэннэ сүппэт-мэлийбэт буолуо», – диэбитэ. Хайыамый, балыкпыттан мэлийэн кэлбитим уонна хоспоххо киллэрэммин өйөннөрө ууруом иннинэ, күөгүм угуттан, синньигэс сиринэн, төбөтүн булгу үктээн баран, оннук хаалларбытым. Үөрэхтээх киһи буолан баран эҥин-дьүһүн буола сылдьарбыттан бэйэм да бэркиһиибин. Арай бу аҕыйах хонуктан бэттэх туох даҕаны сүппэт буолла. Ол эрээри куоскабыт син биир хоспоххо чугаһаабат, ырааҕынан сылдьар», – диэн кэпсээнин түмүктээбитэ. Кэлин табаарыспыттан ыйытыы суох. Хайдах-туох түмүккэ кэлбитэ буолла?

 

 

   Оҕо сылдьаммыт туох улахан дьарыга кэлиэй. Сайылыкка элбэх буолан мустаммыт лапталаһа, сасыһа, иэс баайса эҥин оонньуурбут. Арай биири өйдөөн хаалбыппын. Хаптаҕас буһарын саҕана обургу саастаах кыргыттар, бу санаатахха 9-10 кылаас оҕолоро быһыылаах, сайылыктан чугас хаптаҕастыы тахсан баран сүтэн хаалбыттара. Ити – 80-с сыллар саҕаланыылара этэ.

 

   Биһиги, кыра оҕолор, санаабытыгар, букатын улахан, сиппит дьон курдук этилэрэ. Оччотооҕу обургу оҕолор, кырдьык, төрөппүттэрин кытары тэҥҥэ үлэ-хамнас бөҕөтө буоллахтара. Онон оҕустаран, кыргыттары улахан дьон курдук көрөрбүт.

   Дьэ, кыргыттарбыт сарсыарда сөп­кө хомунан барбыттара уонна мэлигир. Уһаты-туора хаампыт аҕай сирдэрэ, онон улаханнык мунаарар буолбатахха дылы этилэрэ. Түөртүүр саҕана сылгыһыт Баһылай барыбытын, бытархай оҕолору, батыһыннарбытынан көрдүү диэн бардыбыт.

Аара баран иһэн, күөмэйбит хатыар диэр үөгүлээн ыһыы-хаһыы бө­ҕөтүн түһэрдибит. Куйаас баҕайы күн этэ, саатар. Утаттыбыт эҥин. Хата, сайылыкпытыттан наһаа ырааппакка сырыттахпытына, тыа саҕатыттан ырааһыйа сиргэ кыргыттарбыт үһүөн утары хааман кэллилэр. Хайдах эрэ улаханнык куттаммыт, туохтан эрэ өмүрэ соһуйбут курдуктара.

   Баһылайбыт барыбытын батыһын­наран сайылыкпытыгар кэлбиппит. Аара ар­гыс­таһан иһэн улахан кыр­гыт­тарбыт кэпсээтилэр. Хап­та­ҕас­таан бүтэн баран бараары хомуна сырыттахтарына, ырааһыйа баҕайы сиргэ уончалаах кыыс оҕо тахсан кэлбит. Ыраах баҕайы сиртэн туран кинилэри үөгүлээбит. Илиитинэн далбаатыыр, ыҥы­рар курдук үһү. Кыргыттар «тыый, бу бөһүөлэктэн тахса сылдьар дьон быһыылаах. Оҕолоро муна сылдьар дуу хайдах?» диэн толкуйдаабыттар уонна сайылыкпытыгар сирдээн илдьэ барыахха диэн сүбэлэспиттэр. Батыһан көрбүттэр эрээри, кыыстара ситтэрэр аат суох. Хаамара-сиимэрэ оннук түргэн да буолбатар, дьалты хааман биэрэр үһү. Сорох ардыгар салгыҥҥа уйдаран устарга дылы буолан көстөр эбит.

   Кэлин кыргыттар ыксаан барбыттар. Бу мээнэҕэ көс­түбэтэх оҕо быһыылаах. Иччи дуу, абааһы дуу буолуон сөп диэннэр, тохтуу биэрбиттэр. Төннөөрү суолларын көр­бүттэрэ – букатын атын сиргэ кэлэн тураллар. Ыксаан хаалбыттар. Көрдөхтөрүнэ, кыыстара кинилэри батыһан тыа куулатынан, талахтар быыстарынан көстөрө үһү. Сорох ардыгар улахан кыргыттар тохтоон, туох буолар эбитий диэн, кэтэһэн турдахтарына, саараан, тиит мас күлүгэр киирэн, сүтэн хаалар эбит. Онон «аны муна сылдьар оҕону бэйэбит куттаан, биһиэхэ чу­га­һаабат быһыылаах» диэннэр, эмиэ төттөрү батыһаннар, оннук мэскэйдэнэн күннэрэ ырааппыт. Кэлин ыраахтан би­һиги хаһыыбытын иһиттэҕэ дуу, көстүбэт буолан хаалбыт. Биһиги, оҕолор, ону истэн куттаныы бөҕөтө этибит.

   Күһүөрү ити сайылыктан чугас сиргэ отонньуттар эмиэ кыыс оҕону батыһан муна сылдьыбыттарын кэпсээбиттэрэ. Эбэлэрэ эмээхсин кэлин өйдүү биэрэн, дьонун нэһиилэ тохтоппут үһү. Ыал аҕата киһи кыыһы ситэ баттаары эккирэтэн көрбүт эрээри, анараа оҕо салгыҥҥа устар курдук куотан биэрэрин туһунан улахан дьон кэпсэппиттэрин өйдүүбүн.