Алааска от үлэтэ бүттэр эрэ бө­һүө­лэк сүөһүтэ мэччийэригэр диэн күрүөнү-хаһааны аһан кэбиһэллэрэ. Инньэ гынан кэмиттэн кэмигэр көрөн-истэн кэлэрбит. Былаан быһыытынан, үргүлдьү хоту үрэҕи кэрийэр, түбэс­тэхпитинэ, киэһээҥҥи күөскэ куобах ытар кэпсэтиилээхпит.

   Көрдөхпүтүнэ, саастаах эр киһи, балачча ыар сүгэһэрдээх. Онто биһиги үрүсээкпитигэр ханан да чугаһаабат, акка ындар бэрэмэдэйгэ майгынныыр. Ол быыһыгар саннын быатын көн­нөрүнэр. Сүгэ сылдьар эргэ саата бэрт дьээбэтик көстөр – уһун уос­таах, таһынан сомуоктаах. Салгыы иннин хоту барбакка, чочумча тохтоон турда. Онтон кэлбит сирин туһаайыы­тынан, эргэ тыа суолунан, өрө дабайан төттөрү барда. Мэхээлэ бэркэ соһуйбут көрүҥнээҕэ.

   – Пахыый, былыр үйэҕэ өлөн хаалбыт Мөрүөн оҕонньор хаама сылдьар дии, – диэбитин истэн хааллым. Дьонум кыратык сүбэлэһэ түһэн баран, хайысхабытын уларытан, сайылыкка баар дьоммутугар баран кэлэргэ сананныбыт. Мэхээлэбит улаханнык со­һуйбут көрүҥэ таһыттан биллэрэ. Салгыы кини кэпсээниттэн тугу өйдөөн хаалбыппын сэһэргиим.

   – Уолаттар! Эһиги абааһыны көр­дүбүт диэмэҥ. Мөрүөн оҕонньор бэрт үтүө санаалаах, киһи кэрэмэһэ этэ. Ити салгыҥҥа олорон хаалбыт көстүүтэ быһыылаах. Бу суолунан тиэстэн аҕай биэрбит, орох тэппит сирэ. Сааһын тухары төрөөбүт-үөскээбит үрэҕиттэн тэйбэккэ ол эҥээр сааһын моҥообут кырдьаҕас. Ол эрээри дьоҥҥо кэпсээн оҥостумаҥ. Кырдьаҕас уруккуну-билиҥҥини арыйан көрөр кыра бө­лүһүөк этэ. Кини сорох этиилэрин олохтоох сэбиэт сөбүлээбэтэ биллэр. Былааһы утары ону-маны саҥараҕыт диэн баайса сылдьыахтара.

   Мин эһэм ааҕы кытары ыаллыы этилэр. Икки уола сэриигэ баран төн­нүбэтэхтэрэ. Баҕар, оҕолоругар сүтүк­тээх киһи саҥа былааска хомолто­лооҕо буолуо. Холкуоһуттан тахсан өтө­ҕөр төннүбүтэ. Кэргэнэ, оҕолоро кыраларыгар эрдэ өлөн, огдообо хаалбыт. Бэйэтэ да сааһыран баран ыал буолбута үһү. Сүөһүнэн буолбакка, сылгынан барбыта дииллэрэ. Ол сааһын тухары тыаны бата сылдьан сүөһүгэ хаайтарбата биллэр. Эдэригэр иҥиир-ситии киһи сааһыран да баран кыанара бэрдэ эбитэ үһү. Дьиктитэ диэн, киһититтэн тутулуга суох, сылын аайы бөһүөлэк быстарбыт ыалыгар күһүҥҥү идэһэтиттэн уонна булдуттан кыра эт бэрсэрэ дииллэр. Өлөр сылыгар, 50-с сс. бүтүүлэрэ, атаһыгар, мин эһэбэр, кэлэн, нэдиэлэ кэриҥэ хонон-өрөөн барбыта. Бэйэлэрэ туох кэпсэтиилээхтэрин билбэтим. Арай алтынньы саҕана булчут ыта биһиэхэ тиийэн кэлбитигэр эһэм аҕабын кытары оҥостон оҕонньордоругар барбыттара. Хаһаайына хайдах ытын сорудахтаан дьоммор илдьит ыыппытын өйүм хоппот.

   Тыыннааҕын баттаспыттара үһү. Оҕонньордоро өлбүтүн кэннэ, бэйэтэ эппитин курдук, кистээн киирбиттэрэ. Ол ыта барахсан иччитин уҥуоҕар сытан хаалбыта үһү. Эһэм оҕонньор ытын аһынан, төннөн тахсан батыһыннара сатаабыт да, ыта ойуурга түспүтүнэн төннүбэтэх. Ханна тиийээхтээбитэ буолла. Мин Мөрүөн оҕонньортон биири сөҕө истибиттээҕим. Ол маннык.

   «... Үйэҕит уларыйыытыгар бу түөл­бэлээн олорор сиргит киһи билбэт буола уларыйыа. Дьон-сэргэ төрөөбүт алааһыттан олус тэйэн, майгы-сигили биллэ алдьаныа. Сиргэ-уокка чанчарык сыһыан үөскүө. Тиэргэннэрин бөҕүнэн-сыыһынан толоруохтара. Киһи киһиэхэ сыһыана быста мөлтүө».

   «... Дьон-сэргэ бэйэ-бэйэтин кытта тура-хаама сылдьан салгын курдат кэпсэтэр-ипсэтэр идэлэниэ. Хас эмэ көс ыраах сытар сиргэ тахсар араас быһылааны истэр, билэ-көрө олорор дьоҕурдаах дьон элбиэҕэ. Халыҥ омуктар тастан киириилэрэ, кинилэр «тыыннара» дьон-сэргэ майгытын тосту уларытыа. Онон олох сайдыытын мөкү да, үчүгэй да өрүтэ баар буолуо».

   «... Чугастааҕы ойуур маһа баранан, булт-алт намырыыр чинчилээх. Мас көтөрө, кус-хаас ахсаана кумааҕыга тиһиллэр күнэ тирээн кэлиэ. Уу балыгар тиийэ бобор-хааччахтыыр олох кэлиэҕэ».

   Оччолорго итинниги истэр бэрт олуона этэ. «Эстэрбит чугаһынан да эбит» диэн соччото суох санаа киирэрэ. Ол Мэхээлэ барахсан эмиэ халдьаайыга тахсан сыппыта быданнаата. Аны кэлэн, кимтэн тугу кистээн. Ол кырдьаҕас Мөрүөн оҕонньор этиилэрэ олоччу «сиэттиспитинэн» кэллилэр диирбитигэр эрэ тиийэбит.

 

 

 

   Биир сайын бөһүөлэктэн сэттэ-аҕыс биэрэстэлээх, суола-ииһэ суох кута-маар сиргэ лааҕыр аһан үлэлэп­питтэрэ. Бөһүөлэктэн өйүө таһыытыгар оҕолор уочаратынан сылдьаллара. Ардыгар ардаан, биир-икки хонукка бары дьиэлэригэр баран кэлэллэрэ.

Арай оҕолор оннук сылдьан дөрүн-дөрүн аара суолга, үрэх нөҥүө, кыра сүгэһэрдээх, тайахтаах киһини көрөр буолбуттар. Ити диэки ким даҕаны сир ылан оттуура биллибэт этэ. Барыта кута-маар дойду. Аны айанньыт хойуу баҕайы ыарҕа талах быыһынан үдүк-бадык көстөн ааһара, ыттара киһи баар диэн үрбэтэ үһү.

   Оҕолор дьиктиргээн, бастаан звеноводтара Түмэппиэйэпкэ эппиттэрин киһилэрэ истэн эрэ кэбиспит. Арай кэлин хаста да хатыламмытын кэннэ, дьиибэргээн, бэйэтэ баран көрөргө санаммыт.

   Түмэппиэйэп кинилэртэн көстөн тэйиччи сиргэ сопхуос отчуттара баалларыгар сылдьа таарыйа, оҕолорго бэҕэһээҥҥи охсууну сараҕыйарын кур­дук, күнүс киирэн тарҕатан биэрэллэригэр сорудахтаан баран, киэһэ чэйгэ эргиллиэм диэн барбыт.

   Ол киэһэ оҕолор мээчиктии сырыттахтарына отууларыгар сатыы дьон тиийэн кэлбиттэр. Кэлбит дьон от үлэтэ түмүктэммитинэн сибээстээн, лааҕыр сабылларын уонна мантан киэһэ тута хомунан бары бөһүөлэккэ киирэллэрин туһунан эппиттэр. Хаалбыт оту сопхуостар бэйэлэрэ хомуйуохтара диэн буолбут. Малы-салы кэлин тыраахтарынан киллэриэхтэрэ диэн эрэннэрбиттэр. Оҕолор муодарҕаан «туох ыксала буолла?» диэн ыйыталаспыттарын, бу эҥээр сирдэри бүтэрэ охсон хоту үрэххэ көһөөрү ыксыылларын эппиттэр. Сындалҕаннаах от үлэтэ бэрт түргэнник түмүктэммитинэн, үөрүүлэ­ригэр буолан, оҕолор тугу да иҥэн-тоҥон ыйыталаһа барбатахтар. Кэлин бөһүөлэккэ киирэн баран биирдэ истибиттэр.

   Лааҕыртан тэйиччи отуулана сытар звено отчуттара тайах мастаах, хаамарыттан сылыктаатахха, сааһырбыт көрүҥнээх биллибэт киһилэрэ ыраа­ҕынан кэлэн ааһарын эмиэ муодаргыы көрбүттэр. Аны дьоҥҥо чугаһаабата, үөгүлээтэхтэринэ, ончу кыһаммата үһү. Бара сатаан, хаайыыттан куоппут кү­рүө­йэх буолуо диэн, бөһүөлэккэ киирэн тыллыырга санана сылдьыбыттар. Ол эрээри кырдьаҕастара ханна да ыксаабатын көрөн, эмиэ да чугас ходуһа сирдээх моой отчут буолуо диэн тохтообуттар.

   Хайалара буоларын таайа сатаабыттар. Кэлин ыксаан, тахсан инчэҕэй сиргэ суоллуу сатаабыттар эрээри, киһилэрэ ханан да үктэнэн ааспыта, суолун омооно да суоҕуттан, бэркэ дьиксиммиттэр.

   Биир күн отчуттарга Түмэппиэйэп тиийэн кэлэр. Аара кэлэн иһэн үрэх нөҥүө тайахтаах оҕонньору көрсүб­түн, 50-ча хаамыылаах сиртэн туран кэпсэтэ сатаабытын анараата кыһам­матаҕын, кимин билбэтэҕин кэпсээбит. Арай күн уотугар быһа сиэппит, өҥө-түүтэ биллибэт буолбут чараас таҥас кууркалааҕын, кылгас остоох хара эрэһиинэ саппыкылааҕын, дьоҕус сүгэһэрдээҕин өйдөөн хаалбыт. Түмэппиэйэп барарыгар кырдьаҕаһа талах быыһыгар туран хаалбыт.

   Отчуттар төһө да үлэҕэ ыктара сырытталлар, сүбэлэһэн баран, Түмэппиэйэби сирдьиттэнэн, баҕар, муна сылдьара буолуо диэн, төрдүө буолан оҕонньору аҕала бараллар. Өтөр үрэҕи туораан били сиргэ тиийбиттэрэ, оҕонньордоро мэлигир. Киһи сылдьыбыт суола да суох. Көрдөөн да туһа тахсыбатах. Ааранан сирдьиттэрин уорбалыах курдук буолбуттар. Ол турдахтарына, арай Түмэппиэйэптэрэ талах быыһыттан бэрт куһаҕаннык сарылыы түһээт, ойон тахсан баран, уҥан түспүт.

   Киһилэрэ өйдөнөн баран, биир кэм тыын ыла сатаан эппэҥнии олорбут. «Ити... Өлүкэ-өлүкэ буолбут... Итиннэ турбута дии... Итинник буолан хаалбыт» диэн үлүгүнэйэр үһү. Киһилэрэ ыйбыт сирин диэки баран көрбүттэрэ, отунан-маһынан саба үүммүт, көтөҕө­нөн бүрүллүбүт киһи өлүгэ, уҥуох кырамтата сытара үһү. Быһа холоон балтараа-икки сыллааҕы өлүк буолуон сөп диэн сылыктаабыттар. Бокуонньук Түмэппиэйэп ойуулаабытын курдук, ол эрээри хайыы-үйэ уоттуйан хаалбыт хара саппыкылаах, таҥас кууркалаах, хортуустаах эбит.

   Аттыларыгар биир-икки хардыылаах сиргэ чаҕылҕан хайа охсубут ма­һын бэлиэтии көрбүттэр. Онно киһи курданарынан холобурдаах үрдүккэ, мас хайдыытыгар, олус кытаанахтык, киһи дэбигис туура тардан ылбатын курдук, бэрт сиэдэрэйдик чочуллан оҥоһуллубут бокуонньук тайах маһа кыбыта анньыллан турара. Сыл-хонук төһө даҕаны аастар, букатын бэҕэһээ эрэ хаалларан барбытын курдук үһү. Арааһа, баар-суох тирэх оҥостор та­йаҕын булумуна, эрэйи-муҥу көрө сытан тыына быстыбыт буолуон сөп курдук. Отчуттар тута дэриэбинэҕэ киирэн тыллаабыттар эрээри, оччотооҕу сиэринэн ону-маны көрбүппүтүн айах кэпсээнэ оҥостумуоҕуҥ диэн сүбэлэс­питтэр.

 Сотору биллибитинэн, ити аҕыйах сыллааҕыта сураҕа суох сүппүт ыаллыы нэһилиэк оҕонньоро эбит. Ону аймахтара таҥаһынан сэдиптээн бигэргэппиттэр. Оҕонньор сүппүт дьылыгар аймахтара, нэһилиэгин дьоно бэйэлэрин күүстэринэн ыкса күһүҥҥэ диэри көрдүү сатаабыттар эрээри булбатахтар. Эһэлэрэ оҕонньор ыарыы буулуоҕуттан дьиэтиттэн атах балай барар идэлэммит. Кэмигэр син кэтии сылдьан, аараттан булан аҕалаллара үһү. Ол гынан баран, тыына быстыах быатыгар, биир күн мүччү тутан кэбиспиттэр.

   Онтон ити түбэлтэ кэнниттэн Тү­мэп­пиэйэп сирин уларытан, дьонун илдьэ дойдутугар көспүтэ.