Ардах ыаҕастаах уунан кута турар киэһэтэ. Массыынаҕа толору таһаҕаһы тиэнэн, дойдум диэки уһун унньуктаах айан. Онуоха суолга биир киһи тохтотон, «чугастааҕы дэриэбинэҕэ бырах эрэ» диэн буолла. Хата киһим кэпсээннээх-ипсээннэх буолан, бэрт сэргэхтик суолбутун ортолотон айаннаан иһэбит.
Арай эмискэ киһим «билигин суолга дьахтардаах эр киһи тахсан кэлиэхтэрэ. Кинилэргэ олох тохтоойоҕун. Гаастыы тураар» диэтэ. Мин бастаан утаа тугу этэрин ситэ өйдөөбөтүм. Онтон, доҕоо-ор, дьэ, илэ харахпынан көрдүм ээ! Киһим эппит тылын дорҕооно сүтэ да илигинэ, суолга икки киһи «барыс» гынан тахсан кэллилэр. Мин хайдах буоларбын билбэккэ, арыт суол диэки, арыт киһим диэки көрөн олорбутум. Арааһа, харахпын симэн баран айаннаабытым быһыылааҕа. Онтон «һуу, аһардыбыт» диэн саҥа иһиллибитэ. Ол түүн сап-салыбырас, ип-илибирэс буоламмын, хайдах дьиэбин булбуппун күн бүгүҥҥэ диэри өйдөөбөппүн.
Онтум баара, маннык эбит. Бу айан суолугар урукку сылларга хааннаах-сииннээх, тыын быстыылаах алдьархайдаах оһоллор буолан ааспыттар үһү. Быһылаан кэмигэр суорума суолламмыт «айанньыттар» туох эмэ алдьархай буолаары гыннаҕына, сэрэтэллэр эбит. Кинилэргэ хайа да суоппар тохтуо суохтаах диэн өйдөбүл баар.
Суоппар кэпсээнэ.
Сайылык дьахталлара
Ол сайын ийэм сарсыарда 4-5 чаастан илэ барар буолбута. Хара тыаҕа тахсан сүтэн хаалара. Миэхэ күөрчэх ытыйан остуолга бэлэмниирэ. Мин күнү супту чугастааҕы күөлгэ сөтүөлээн, лыахтары сырса мэниктээн, күҥҥэ сыламнаан күммүн билбэккэ атаарарым. Дьиҥэр, ийэм устар олоҕун тухары миэхэ эйэҕэс, элэккэй, сылаас сыһыанынан үтүө холобур буолара. Арай ол сайын тосту уларыйбыта. Холорук курдук «тымныы» сыһыаннаах этэ.
Биир сарсыарда эмиэ ойуур саҕатыгар лыахтары сырсан буһа-хата, сүүрэ-көтө сылдьыбытым. Тыа иһэ чыычаах ырыатынан-тойугунан туолан турара. Ити сылдьан, икки уһун былаачыйалаах дьахталлары кытары ийэм күлүү-салыы бөҕөтө буола сылдьарын дьиктиргии көрөөт, «ийээ, ийээ...» дии-дии, кинилэр диэки сүүрбүтүм. Ийэбэр чугаһаан, өйдөөн көрбүтүм, ханнык да дьахталлар аттыгар суохтара. Ийэм соҕотоҕун туох да буолбатаҕын курдук, ыллыы-ыллыы ыаҕайатыгар дьэдьэн хомуйа олорор этэ. Хата, мин диэки кытаанах харахтарынан көрөн кэбиспитэ уонна тугу даҕаны саҥарбатаҕа.
Кэлин ийэбин кытары ол дьахталлары үгүстүк көрөр буолбутум. Ол эрэн кинилэргэ чугаһаары гыннахпына, хараҕым далыттан, салгыҥҥа суураллыбыттыы, түргэн үлүгэрдик сүтэн хаалаллара. «Тыый, кинилэри кытары ийэм тоҕо аһара дьоллооҕуй?» дии саныыр буолбутум. Киниттэн дьахталлар тустарынан туоһулаһаары гыннахпына, ис-иһиттэн кыйаханар, ньиэрбинэйдиир, хаһыытыыр-ыһыытыыр этэ.
Ити күһүн ийэм улаханнык ыарытыйан тэллэх киһитигэр кубулуйбута. Өр-өтөр буолбатаҕа. Сүрэҕэ эмискэ аккаастаан, кыһын диэки Орто дойдуттан күрэммитэ.
Билигин сааһыран баран саныыбын ээ... Ол дьахталлар ийэбин «ылаары» сайыны быһа арыалдьыт буолбуттар эбит. Маныаха отчуттар, масчыттар, булчуттар кэпсииллэринэн, биһиги алааспытыгар үс дьахтар билиҥҥээҥҥэ диэри субу-субу көстөн ааһаллар үһү. Олортон биирдэстэрэ, баҕар, мин ийэм буолуон сөп...
Суумкатын көрдөппүт
Киһи Орто дойдуттан күрэнэригэр хайаан даҕаны бэйэтин кытары сөбүлүүр малын-салын уган ыытыахтааххыт диэн өйдөбүл баар.
Биһиги эбэбит икки сыллааҕыта олохтон барбыта. Кистэммит маҥнайгы күнүттэн хас биирдиибитигэр түүлбүтүгэр киирэр буолбута. «Суумкабын укпатаххыт, эрэйи көрдүм» диэн. Өссө ийэбитигэр түүн ортото илэ бэйэтинэн кэлэн, суумкатын ыла сатаан улаханнык моһуоктаабыт этэ.
Баҕатын хоту 40 хонугар суумкатын илдьэн уурбутум. Ити кэнниттэн кими да аймаабат буолбута...
Хаһаайка “буулаабыт” дьиэтэ
Дэриэбинэҕэ бастаан көһөн кэлэн баран, оннубутун булуммакка, үгүс кыһалҕаны көрсүбүппүт. Ол эрэн аан бастаан олоро сылдьыбыт дьиэбитин умнубаппыт.
Оччолорго аҕабыт суоппардыыр буолан, күнү-түүнү быһа айаҥҥа сылдьара. Онон икки ыйдаах кыра уолбун кытары мин дьиэ хаһаайыннара буолан олорбуппут. Уолбут маҥнайгы күнтэн хаппырыыстанан, ыалдьан барбыта.
Биир киэһэ эмиэ иккиэйэх сырыттахпытына, ааммытын ким эрэ улахан баҕайытык дибдийбитэ. Тахсан ыйыппыппар «туустааххыт дуо?» диэн дьахтар куолаһа иһиллэр этэ. Мин туус таһааран биэрбитим. Ол гынан баран, сирэйин өйдөөн көрбөтөҕүм. Хара, уһун сонноох этэ. Ити курдук, биир ый устата хаста даҕаны арыт туус, арыт саахар көрдүү кэлэр буолбута. Кэлин олох даҕаны ааны тоҥсуйа-тоҥсуйа сүтэн хаалар быһыыламмыта. Өссө кэргэмминиин, ыаллыы олорор иһээччи дьахтар диэммит, улахаҥҥа уурбатахпыт. Биир киэһэ кэргэним баарыгар эмиэ тоҥсуйбута. Онуоха оҕонньорум ох курдук оҥостон, уоту-күөһү уматан, кэпсэтэрдии тахсыбыта . Мэлигир. Тиэргэн иһигэр ким даҕаны суоҕа. Оннооҕор хаарга атах суола кытары суох этэ. Дьэ, өй ылан, ол киэһэ атын сиргэ көспүппүт. Саҥа дьиэҕэ тиийээппитин кытары оҕобут үчүгэйдик аһыыр, утуйар буолбута.
Кэлин истибиппит, дьиэ хаһаайката 10-ча сыл анараа өттүгэр ыалдьан өлбүт. Ордук кыра оҕолоох ыаллары дьиэтиттэн «күрэтэр» үһү.
Өлөксөй түүлэ
Өлөксөй тыаҕа олохсуйбута ыраатта. Ыраах тыа быыһыгар турар чороҥ соҕотох эргэ дьиэҕэ олорор. Тугу аһаан-таҥнан сылдьарын ким да билбэт. Дэриэбинэ диэки мээнэ быгыалаабат. Олохтоохтор кинини «хара киһи» диэн хос ааттыыллар. Маҕаһыын иннигэр биирдэ эмэ бүк түһэн олордоҕуна, дьон-сэргэ куттанан, сүпсүлгэн бөҕөтүн тэрийэллэр. Тулаайах киһини атаҕастаан, абааһыга тэҥнииллэр.
Түүн ортото буола оҕуста. Таһырдьа тыал-күүс сүрдэннэ. Эмискэ дьиэ аана нэлэс гынан аһылла биэрдэ да, хараҕа-сирэйэ көстүбэт хара бараан киһи киирэн кэлбит. Дьиэлээх хаһаайын сүрэҕэ быллыгыраабыт, илиитэ-атаҕа салыбыраабыт, этэ-сиинэ уу билик буолбут. Арай ыалдьыт киһи «кэпсэтиэххэ, Өлөксөй» диэбит уонна олох-дьаһах, эрэй-муҥ туһунан кэпсээн барбыт:
– Эн курдук соҕотохсуйбут киһибин. Эдэр сылдьан алҕаһааммын, массыынанан биир кыра оҕону үлтү көтөн кэбиспитим. Ол оҕо тута өлбүтэ. Бу түбэлтэ куппун-сүрбүн аймаан, ким да тиийбэт, ким да билбэт сиригэр олохсуйа барбытым. Бу түбэлтэ кэнниттэн тоҕо эрэ икки атахтааҕы абааһы көрөбүн. Арааһа, абааһы, бит курдук сылдьары сөбүлээтим быһыылаах. Эйигин абааһы дииллэрин ылынаҕын дуо?
Онуоха Өлөксөй хас да сыллаах муунтуйбут санаата, кута-сүрэ аһыллан, «суох, суох!» дии-дии маккыраччы ытаабытынан уһуктан кэллэ. Дьиэ иһэ уу чуумпу. Аттыгар ким даҕаны суоҕун курдук суох. Ити курдук, түүлүгэр көстүбүт хара киһи кутун-сүрүн аймаан ааспыт.
Бу түүл кэнниттэн Өлөксөй соҕотохсуйуон уонна күннээҕи кыһалҕаттан иллэҥсийиэ эрэ кэрэх – бииртэн биир санаалар устан ааһар буолбуттар. Кэлин тиһэҕэр сааһыран, боччумуран, саныыр санаата сааһыланан, өйдүүр өйө өһүөлэнэн киһи курдук олохтоммут. Олохтон күрэниэр диэри бур-бур буруо таһааран, дэриэбинэҕэ олохсуйбут үһү диэн кэпсээн баар.
Кэпсээн 80-с сылларга олорон ааспыт Өлөксөй олоҕуттан.
