“2020–2024 сс. СӨ судаарыстыбаннай уо.д.а. тылларын харыстааһын уонна сайыннарыы” бырагырааматынан, былырыын Гуманитарнай чинчийии института 5–17 саастаах оҕолор сахалыы саҥарар таһымнарын быһаарар социолингвистика чинчийиитин 14 улууска (Амма, Бүлүү, Горнай, Мэҥэ Хаҥалас, Нам, Ньурба, Орто Халыма, Сунтаар, Таатта, Уус Алдан, Үөһээ Бүлүү, Дьааҥы, Хаҥалас, Чурапчы), Дьокуускай куорат сахалыы иитэр-үөрэтэр тэрилтэлэригэр ( “Кэнчээри”, “Кэскил”, “Мичээр”, “Туллукчаан” уһуйааннарга, “Айыы Кыһата” гимназияҕа, Саха гимназияҕа, А.Г. уонна Н.К. аатынан ДьКНГ) ыыппыта.
Чинчийиини институт үлэһитэ Вилюяна Никитина ааптарыскай ньыматынан оҥордо. Бу чинчийиигэ улуустар Киин бибилэтиэкэлэрин 98 үлэһитэ, анал үөрэҕи ааһан, үлэлэстилэр.
Улуустарга оҕо бүттүүн ахсааныттан, быһа холоон, 7 %-на хабылынна. Барыта холбоон 4052 оҕону интервьюлаан, кэтээн көрөн, сахалыы саҥарар таһымнарын, тылы туттар үөрүйэхтэрин быһаардыбыт. Билигин дьиэ кэргэҥҥэ, уопсастыбаҕа тыл туругун туһунан ыйытыкка барыта 1649 төрөппүт, 96 иитээччи, 131 учуутал хоруйдаатылар.
Дьокуускай куоракка уонна улуустарга көрдөрүү араастаһарын иһин, улуустар түмүктэрин туспа холбоотубут, Дьокуускай куораты туспа көрдөрдүбүт.
Чинчийии көрдөрбүтүнэн, билигин саха оҕотун 47,64 %-на (1-с, 2-с таһымнар) толору сахалыы саҥарар кыахтаах, ол эрээри оҕолору кытта – 29,19%, төрөппүттэрин кытта 38,09% толору сахалыы кэпсэтэр. Ол эбэтэр, аныгы саха улуустарыгар оҕо аҥаарыттан аҕыйах бырыһыана толору сахалыы саҥарар. Биллэрин курдук, социолингвист Нина Иванова дааннайынан, саха улуустарыгар саха дьонун 90-тан тахса бырыһыана саха тылын толору билэр, туттар (2021). Оттон кинилэр утумнарын салгыахтаах оҕо төрөөбүт тылын билиитэ 2 төгүл кыччаабыт.
Саха улуустарыгар оҕо 47,67 %-на саха тылын толору билбэт (3-с, 4-с таһым), оттон нууччалыы эрэ саҥарааччыта – 4,69 % (5-с, 6-с таһым). Бэйэ бэйэлэрин кытта алтыһыыга нуучча тылын талар оҕо элбэҕин табылыыссаҕа көрүөххэ сөп.
Төрөппүт 55,33 %-на оҕотун кытта толору сахалыы (1-с, 2-с таһымнар) кэпсэтэр. Бу сыыппараны төрөппүттэр ортолоругар ыытыллыбыт ыйытык эмиэ бигэргэтэр курдук (52,2 %). Онон, саха улуустарыгар төрөппүт аҥаарын эрэ кэриҥэ оҕотун кытта толору сахалыы тылынан кэпсэтэр (!).
Төрөппүттэр ыйытынньыктарыттан көстүбүтүнэн, кинилэр оҕо эрдэхтэринэ, ийэлэрэ-аҕалара кинилэрдиин 83,6 % толору сахалыы тылынан алтыспыттар. Бу көрдөрүү, этиллибитин курдук, билигин 52,2 % буолан турар. Онтон түмүк оҥоробут: “Саха ыалын иһигэр биир көлүөнэ устата төрөөбүт тылынан саҥарыы 31,4 % көҕүрээн иһэр!”
Онон дьон-сэргэ “саха тыла сүтээри гынна!” диэн айманара сөп.
Саха улуустарыгар оҕолор сахалыы саҥарар таһымнара:
Таһымнар |
Оҕо тылы баһылаабыта |
Тылы талан туттуу |
||
Оҕо оҕону кытта |
Оҕо төрөппүтү кытта |
Төрөппүт |
||
1 - ыраастык сахалыы |
2,03% |
0,55% |
0,83% |
2,58% |
2 – толору сахалыы эрээри нууччалыы кыбытык тыллары туттар (короче, конечно, вообще, даже, о.д.а.) |
45,61% |
28,64% |
37,26% |
52,75% |
3 – биирдиилээн нууччалыы тылы туттар |
37,15% |
43,79% |
43,53% |
32,05% |
4 -- сахалыы саҥарар эрээри, нууччалыы этиилэри кыбытар |
10,52% |
17,70% |
11,51% |
7,42% |
5 – нууччалыы саҥарар, сахалыы тыллары билэр, кыбытар |
3,02% |
6,53% |
4,61% |
3,85% |
6 – толору нууччалыы саҥарар |
1,67% |
2,79% |
2,27% |
1,35% |
Чинчийии көрдөрбүтүнэн, аныгы Дьокуускай оҕолоро киһи этин-сиинин чаастарын (иэдэс, сүүс, тоҕонох, тобук, хаас, сыҥаах, кыламан...), айылҕа көстүүтүн (былыт, ый, сулус, кустук, чаҕылҕан, этиҥ...), кыыл-сүөл, үөн-көйүүр (саһыл, тииҥ, кымырдаҕас, ооҕуй оҕус,..) сахалыы аатын букатын билбэттэрин кэриэтэ.
Оҕолор сахалыы тылынан толору этиини оҥороллорун ыарырҕаталлар. Кылгас этиинэн, тыл холбоһуутунан, ардыгар биирдиилээн тылынан муҥурданаллар.
Сахалыы саамай мөлтөхтүк саҥарар оҕолор – 10, 11, 12 саастаахтар. Маннык көрдөрүү икки төрүөттээх буолуон сөп: 1) хоруона хамсыгын кэмигэр саҥа үөрэнэ киирбит оҕолор; 2) саха тылыгар болҕомто ууруллубат кэмигэр тылы баһылаабыт оҕолор.
Төрөппүттэртэн “оҕо сахалыы саҥарара тоҕо мөлтөөтө?” диэн ыйыттахха, дьон маннык хоруйдууллар: гаджеты көрүү – 77,7 %; нууччалыы саҥарар атын оҕо элбэҕэ – 35,6 %; дьиэҕэ сахалыы кэпсэтии аҕыйах – 30,7 %; сахалыы эйгэ аҕыйах – 28 %; уһуйааҥҥа-оскуолаҕа иитии-үөрэтии мөлтөх – 5,1 %.
Мантан көстөрүнэн, саха тылын эйгэтэ кыарыыр сүрүн төрүөтэ – гаджет (суотабай төлөпүөн). “Оҕоҥ гаджеты төһө элбэхтик көрөрүй?” – диэн ыйытыкка төрөппүт хоруйа: “күнү быһа” – 35,3 %; “күҥҥэ 3-5 чаас” – 39,2 %; “күҥҥэ 1-2 чаас” – 14 %; “күҥҥэ 1 чаастан кыра кэм” – 1,1 %; “күн аайы буолбатах” – 8,8 %; “билбэппин” – 1,5 %.
Төрөппүт 69,6 %-на “оҕо элбэх тылынан (саха, нуучча, атын омук тыла) саҥарара туһалаах”, 28,6 %-на – “саха уонна нуучча тылынан иккиэннэринэн саҥарыахтаах”, 1,2 %-на – “нуучча уонна атын омук тылын...”, 0,4%-на “нуучча эрэ тылын билэрэ сөптөөх” дии саныыр. Ол аата, төрөппүт барыта кэриэтэ (98,2 %) оҕо ийэ тылынан саҥарара туһалааҕын өйдүүр, билэр эбит. Ол эрээри, төрөппүт 52,2 эрэ бырыһыана оҕотун кытта толору сахалыы кэпсэтэр. Атыннык эттэххэ, төрөппүт оҕотун саҥатын сайдыытыгар бэйэтин оруолун ситэри өйдөөбөт, өйдүүр да буоллаҕына, ону ситэ туһаммат. Онон, бу хайысхаҕа күүстээх өйдөтүү үлэтэ ирдэнэр.
Оҕото сахалыы саҥарарыгар анаан дьарыктанар төрөппүт ахсаана: “элбэхтик” – 22,6 %, “ыйга биирдэ-иккитэ” – 24,6 %, “санаатаҕына эрэ” – 31,8 %, “дьарыктаммат” – 31,8%.
Сахалыы кинигэни оҕо ааҕыытын туруга: 3,9 % – “күн аайы”, 11,1 % – “нэдиэлэҕэ хаста эмэ”, 11,2 % – “нэдиэлэҕэ биирдэ”, 15,5 % – “ыйга биирдэ-иккитэ”, 43,3 % – “биирдэ эмэ”, 14,9 % – “хаһан да аахпат”.
Онон, сахалыы эйгэлээх сирдэргэ төрөппүт үксэ саха тылын билии наадатын өйдүүр эрээри, ону олоххо киллэрэр туһугар үлэни ыытааччы бэрт кэмчи.
Дьокуускай куорат көрдөрүүтэ:
Таһымнар |
Оҕо тылы баһылаабыта |
Тылы талан туттуу |
||
Оҕо оҕону кытта |
Оҕо төрөппүтү кытта |
Төрөппүт |
||
1 - ыраастык сахалыы |
- |
- |
- |
0,47% |
2 – толору сахалыы |
45,97% |
4,74% |
18,48% |
45,97% |
3 – биирдиилээн нууччалыы тылы туттар |
26,54% |
7,11% |
24,17% |
31,75% |
4 - сахалыы саҥарар эрээри, нууччалыы этиилэри кыбытар |
16,59% |
17,54% |
26,07% |
16,11% |
5 – нууччалыы саҥарар, сахалыы тыллары билэр, кыбытар |
9,00% |
18,48% |
21,80% |
5,21% |
6 – толору нууччалыы кэпсэтэр |
1,90% |
52,13% |
9,48% |
0,47% |
Оскуола орто, улахан саастааах оҕолоро: “Сахалыы үчүгэйдик саҥарар буолуугар туох ордук көмөлөстө?” – диэн ыйытыкка, “оскуолаҕа үөрэппиттэрэ”, “араас күрэхтэһиилэргэ кыттыбытым” уо.д.а. дииллэр. Чахчы, иитээччи кыһаллан үлэлиир уһуйаан бөлөхтөрүгэр оҕолор сахалыы саҥарар таһымнара лаппа үрдүк буолар. Холобур, Дьокуускай куоракка “Кэнчээри” уһуйаанын икки “бэлэмнэнии бөлөҕөр” чинчийии ыытыллыбыта. Онтон “Ымыычаан” бөлөххө оҕолор бары кэриэтэ киһи этин-сиинин чаастарын, кыыл-сүөл, айылҕа көстүүлэрин сахалыы ааттарын билэллэр, ситимнээхтик саҥараллар. Бу – Дьокуускай куоракка ханна да суох көрдөрүү! Манна Нонна Филиппова, Ньургуйаана Скрябина диэн иитээччилэр ааптарыскай ньымаларынан үлэлииллэр эбит.
“Мичээр” уһуйааҥҥа “Чуораанчык” улахан бөлөх оҕолорун ситимнээх саҥалара эмиэ үрдүк таһымнаах. Ол Анна Васильева диэн иитээччи үлэтин кытта ситимнээх. Бу курдук, энтузиаст, сатабыллаах иитээччилэр уонна учууталлар үлэлиир бөлөхтөрүгэр, кылаастарыгар оҕолор сахалыы саҥарар таһымнара быдан үрдүк буолар.
Ол аата, оҕо төрөөбүт тылынан саҥата сайдара дьиэ кэргэнтэн эрэ буолбакка, үөрэх тэрилтэтиттэн эмиэ олус улахан тутулуктаах: уһуйааҥҥа – иитээччиттэн, оскуолаҕа – учууталтан, иитэр-үөрэтэр эйгэттэн.
Мантан көстөрүнэн, дьиэтигэр сахалыы үөрэтиини ирдиир төрөппүттээх оҕо тылын баайа уһуйааҥҥа, оскуолаҕа өссө дириҥиир. Дьиэ кэргэҥҥэ “күннээҕи, дьиэ иһинээҕи” эрэ тыл сайдар. Дьиэ иһигэр күн аайы күн-дьыл туругун кэпсэппэттэр, үөнү-кыылы, киһи уорганын, о.д.а. ырыппаттар. “Кэл-бар” эрэ таһымынан муҥурданаллар.
Мантан туох түмүктэри оҥоробут? Сүрүн болҕомтону каадырга ууруллуохтаах. Анал идэни баһылыыр орто, үрдүк үөрэх кыһаларыгар үрдүк таһымнаах каадыры бэлэмниир үлэ барыахтаах. Ону таһынан, иитээччилэр, учууталлар, логопедтар таһымнарын үрдэтэр, сатабылларын тупсарар элбэх куурус, үөрүйэх үллэстиитэ, анал мэтиэдьикэ, ыйынньык, сөптөөх учуобунньук баар буолуохтаах.
***
Бу чинчийэр үлэбит сахалыы эйгэлээх эрэ сирдэргэ барда. Оттон нууччалыы эйгэлээх үөрэх тэрилтэлэригэр, нэһилиэктэргэ саха тылын туруга быстар мөлтөҕө өйдөнөр. Холобур, Нам улууһун Граф Биэрэгэр былырыын ыытыллыбыт чинчийиигэ сахалыы толору саҥа суоҕа көстүбүтэ, оттон быйыл – Амма уонна Покровскай куорат нуучча оскуолаларыгар. Ол эрээри, оскуолаҕа саха тылын биридимиэт быһыытынан үөрэтэр оҕолор сахалыы син билэллэр. “Дьиэбитигэр нууччалыы эрэ кэпсэтэбит” да диир оҕолор ортолоругар, “оскуолаҕа сахалыы саҥарарга үөрэннибит” диэччи элбэх. Граф Биэрэгэр, бэл, сахалыы элбэх тылы билэр, сахалыы өйдүүр нуучча оҕолоро кытта бааллар. Онон тылы биридимиэт да быһыытынан үөрэтии – улахан суолталаах.
Мантан сиэттэрэн “төрөөбүт тылы булгуччулаах үөрэтии баара буоллар, дьон үксэ да сахалыы билиэ этэ” диэн санаа үөскүүр.
Биллэн турар, тылы үөрэтэр учууталтан элбэх тутулуктаах. Ону тэҥэ, саха тылын туругар үөрэтии чааһа кыччаабыта улахан охсуулааҕа өйдөнөр. Онон, федеральнай таһымҥа уларытыыны киллэрэргэ күүстээх үлэ барара ирдэнэр.
Ыытыллар үлэ көдьүүстээх дуо?
Сорох улуустарга 5, 6, ардыгар 7, саастаах оҕолор саха тылын 8, 9, 10, 11 саастаах оҕолордооҕор ордук билэллэрэ дьикти. Холобур, Аммаҕа 5, 6 саастаах оҕо 37,5 %-на сахалыы толору саҥарар, оттон 7-13 саастаах оҕолор таһымнара – 21-25 %. Нам улууһугар 5, 6 уонна 7 саастаах оҕолор сахалыы толору саҥараллара биллэ үрдүк – 60 %-тан тахса, оттон 8, 9, 11 саастаахтар көрдөрүүлэрэ – 36-37%.
Бу дьикти көстүүнү үгүс исписэлиистэр “төрөппүттэр оҕолорун саҥата сайдарыгар кыһаллар буолбуттарынан, киһи сайдыытыгар төрөөбүт тыл суолтатын өйдөөбүттэринэн” быһаардылар. Улуустарга 5, 6, 7 саастаахтарга маннык тупсуу барбыт эбит буоллаҕына, Дьокуускай куорат уһуйааннарыгар маннык тупсуу орто, кыра бөлөхтөргө, ол аата 3, 4 саастаах оҕолорго баара бэлиэтэннэ. Ол тупсуу иккис төрүөтүнэн оҕо 40-тан тахса бырыһыана сахалыы ойуулугу көрөр буолбутунан (ыйытыы көрдөрбүтүнэн) быһаарыахха сөп. Онон, сахалыы тыллаах ойуулуктары, киинэлэри салгыы сайыннарыы күүстээх дьайыылаах буолуон сөп эбит.
Сахалыы толору, ыраастык саҥарар оҕо ордук Дьааҥы, Орто Халыма курдук хотугу улуустарга элбэх (ол, бука, интэриниэт тарҕаныытын кытта ситимнээҕэ буолуо), оттон киин улуустарга: Мэҥэ Хаҥаласка (60 %) уонна Уус Алдаҥҥа (56%).
Билигин бу хайысхаҕа өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн араас таһымҥа үгүс үлэ оҥоһуллар. өрөспүүбүлүкэҕэ ылыллыбыт анал бырагырааманан үбүлэнэн, оҕо ойуулуктара тылбаастаннылар, саха уонна хотугу омуктар тылларыгар үөрэнэр босуобуйалар, кинигэлэр, видео-устуулар таҕыстылар, араас күрэстэр, билим чинчийиилэрэ уо.д.а. бардылар. Улуустарга, нэһилиэктэргэ уопсастыбаннас элбэх тэрээһини, хамсааһыны ыытар.
Бу үлэни нэһилиэнньэ 70–80 %-на билэр уонна сэргиир, улахан аҥаара “бу үлэ өссө итэҕэс” дии саныыр эбит. Дьон ордук ойуулук оҥоһуллар буолбутун, “Саха” НКИХ үлэтин хайгыыллар уонна аныгы кэм ирдэбилигэр сөп түбэһэр үлэни эбии ыытарга ыҥыраллар: блогердары өйүүрү, араас сыһыарыылары дэлэтэри, куйаар ситимҥэ саха тыла үгүстүк сатарыырын, дьиэ кэргэҥҥэ үлэ салҕанарын....
Саха тылын туруга мөлтүү турар. Өссө да элбэх үлэ ирдэнэр. Ол эрээри билиҥҥитэ “СӨ салалтата, дьон-сэргэ, уопсастыбаннас сахалыы саҥа сайдарын туһугар ыытар үлэлэрин үтүө түмүгэ биллэн эрэр” диэн түмүк оҥорор кыах толору баар.
Вилюяна Никитина.
Сэҥээриилэр