90-с сс. саҕаланыыларыгар, төрүт тылга, култуураҕа, итэҕэлгэ эргиллии, ону сөргүтүү долгунугар оҕустаран, араас үтүө хамсааһыннар тахсыбыттара. Ол иһигэр сахалыы билбэт, атын омук дьонун саха тылыгар, култууратыгар үөрэтии, сыһыарыы барбыта. Хомойуох иһин, оччотооҕу кэм күүрээнэ уостан, ол барыта сыыйа умнулла быһыытыйбыта.
Онтон бу соторутааҕыта СӨ Тыл сүбэтин кэнники мунньаҕар Ил Түмэн дьокутаата Александр Подголов: “Мин сахалыы ааҕа-суруйа сатаабаппын! Сахалыы кэпсэтиэхпин уонна дьон тугу диирин өйдүөхпүн эрэ баҕарабын! Онно үөрэтэр судургу мэтиэдьикэ баар дуо?” – диэн туруору ыйыппыт этэ. Кырдьык даҕаны, куоракка аангылыйалыы, кытайдыы, кэриэйдии үөрэтэр куурус баһаам. Ыраахтан олорон араас омук тылыгар үөрэниэххэ сөп. Оттон сахалыы билбэт дьону үөрэтэр, дьарыктыыр оскуола дуу, куурус дуу баарын тымтыктанан да булбаккын. Ким ону иилиир-саҕалыыр? Туох үөрэтэр мэтиэдьикэ баарый?
Учуонайдар, учууталлар, чунуобунньуктар, уопсастыбаннас, куорат, атын да тэрилтэлэр кыттыылаах төгүрүк остуолга ол туһунан кэпсэтии таҕыста.
Атын өрөспүүбүлүкэлэргэ
Уопсастыбанньык, СахаБикипиэдьийэ төрүттээччитэ Николай Павлов-Халан, Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр улахан дьон тылы үөрэтиитин билсибит. Холобур, Удмуртияҕа 300 тыһ. удмуурт олорор, кинилэр нэһилиэнньэ 21%-нын ылаллар. Ол дьонтон 58,7%-на удмуурт тылын төрөөбүт тылым диир. Бу дьон улахан аҥаара “ийэ тылын ситэтэ суох туттабыт” дииллэр. 1958 с. удмуурт тылын үөрэтии сэттэ кылаастан начаалынай оскуола түөрт кылааһыгар диэри түспүт, 1972 с. – 1–3 кыл. эрэ буолбут, 90-с с. сс. букатын да сүтэ быһыытыйбыт буоллаҕына, ол өйдөнөр... Онон төрөөбүт тылы сөргүтүүнү улахан дьону тылга үөрэтиини кытта ситимнээн, ону тэрийэр суолу тутуспуттар. Кэнники 15 сылга сыл ахсын куурустары ыыталлар эбит, ол гос-бырагыраама чэрчитинэн үбүлэнэр. Сүрүн тэрийээччи, граны туһанааччы – төрөөбүт тыл учууталларын “Выжы” (Силис) ассоциацията. Оскуола учууталлара бу идиэйэни киллэрбиттэр, грант куонкуруһугар эмиэ кинилэр кытталлар. Барыта 8 былаһаакка үлэлиир, куурус 3 ыйдаах, нэдиэлэҕэ 2-лии чаастаах икки дьарык буолар. Табылыыссаттан көрдөххө, бастаан саҕалыылларыгар үс эрэ бөлөх, кэнники уонтан тахсалыы буолбут, атын куораттарынан тэнийбит.
Мордовияҕа үөрэтии кууруһун тэрийээччи О.Белкина дьон мокша тылын тоҕо үөрэтэрин билээри ыйытык ыыппыт. Онно эмиэ дьон тылы үөрэтиэн олус баҕарара көстүбүт. Хотугу Осетияҕа-Аланияҕа Таймураз Темиров нэдиэлэҕэ үстэ дьарык ыыталларын кэпсээбит, икки күн – түөрүйэ, биир күн – быраактыка. Эдэр дьон тылы кэбэҕэстик ылынарын, дьиэлээх-уоттаах, ыал дьон үөрэҕи уустугурдарын, быраҕарын эппит. “Үс ый үөрэтии – саамай табыгастаах, – диир эбит Теймураз. – Уһаатаҕына, салгыы дьон салҕар. Бу саҕалааһын кууруһу аастахтарына, ону уларытан биэрэр, салгыы атын уустук таһымҥа үөрэтэр сөп”, – диир эбит.
Нанай тылын үөрэтэр Василий Харитонов үөрэнээччилэрин орто сааһа – 40 саас. Кини “тылы үөрэтэр баҕаны (мотивацияны) хас биирдии дьарыкка көҕүлүүр наада” диэбит. Онон, тылга үөрэтэр учууталга эмиэ улахан ирдэбил туруохтаах. Оттон филология билимин дуоктара Н.И. Иванова (ГЧИуоХНПИ) салалтатынан ылыллыбыт дааннайдарынан, Саха сиригэр олорор нуучча 21%на саха тылын үөрэтиэн баҕарар диэн.
Онон үөрэтиини Бырабыыталыстыба эбэтэр муниципалитет үбүлүүрэ, НКО нөҥүө уопсастыбаннас, кэмиэрчэскэй оскуолалар олоххо киллэрэллэрэ, дьиэни-уоту үөрэх кыһалара – университет, колледжтар, бибилэтиэкэлэр биэрэллэрэ көстүбүт. Тылы үөрэтэр баҕаны мэлдьи көҕүлүү сылдьар наадатын, нэдиэлэҕэ иккитэ-үстэ дьарыктыыр 2–3 ыйдаах куурус ордук табыгастааҕын ыйбыттар.
Мохсоҕоллооххо үөрэтэллэр!
Хаҥалас Мохсоҕоллооҕор төрөөбүт-үөскээбит эбэтэр иккис дойду оҥостубут нуучча дьонун сыдьаана элбэх. Ол да иһин олохтоох бибилэтиэкэ дириэктэрэ Ольга Лысенко сахалыы үөрэтэр кууруһу көҕүлээбит: “90-с сылларга эмиэ тэриллэ сылдьыбыта да, учууталбыт баран хаалбыта”. Билигин тыл үөрэхтээҕэ Марина Македонова бэйэтин бырагырааматынан дьарык ыыта сылдьар. Биир бааһынай көрүҥнээх эдэр кыыс: “Мин саха эбэлэрбэр сахалыы иитиллибитим. Биһиги аймахха төрүт тылы илдьэ сылдьар соҕотох эбэбит эрэ хаалла, Бэстээх бөһүөлэгин урукку баһылыга. Онон саха тыла умнуллубатын диэн, билиибин өссө хаҥатыахпын баҕарабын”, – диэтэ.
Уопсай “мэтириэт”
Нина Иванова, ГЧИ учуонайа, ф.б. дуоктара өссө 2006, 2007 сс. бу боппуруоһу СӨ Тыл сэбиэтигэр көтөҕө сылдьыбытын, ким даҕаны сэҥээрбэтэҕин аҕынна. Оччолорго бастакы уох уостан, ээл-дээл сыһыан бүрүүкээн эрэр кэмэ буоллаҕа. Дьэ, онон саха тылын үөрэтиэн баҕалаах билигин кимнээҕий?
Кинилэр тылы үөрэтиэн баҕарар төрүөттэрэ араас эбит. Ким эрэ “таптыыр киһим тыла” диир, сорох оҕолоро билбэтиттэн дьиксинэр. Бу үксэ сахалыы билбэт бэйэбит дьоммут, сахалар. Баһыйар үгүс аҥаара, 63% – дьахтар. Ийэлэр, эбэлэр буолуохтаах. Аны, бу дьон 95%на – “мин сахабын” диэн билинэр эбит! Тыл уонна омук диэн быстыспат ситимин бэркэ өйдүүр дьон буоллаҕа. Үгүстэрэ “сахалыы билэбит, таһымын тупсараары гынабыт” диэбиттэр.
Сааһынан араардахха, 36–50 саастаахтар баһыйаллар. Онтон 17–25 саастаахтар, ол кэннэ орто саастаахтар – бу, арааһа, кыра оҕолоро уһуйааҥҥа, оскуолаҕа киирбит дьон. Кинилэр үксүлэрэ үөрэх, култуура, билим эйгэтигэр үлэлииллэр (36%), устудьуоннар (17%), үлэлээбэт биэнсийэлээхтэр (9%) уонна АйТи-эйгэтин үлэһиттэрэ, инженердэр (8,32%).
“Урбаан, өҥөнү оҥоруу, атыы-эргиэн эйгэтин үлэһиттэрэ (10,4%) тылы үөрэтиэхтэрин баҕараллар эбит. “Бу эйгэҕэ үлэлиир дьон саха тылын билиэн баҕарара олус үчүгэй, ол аата, тылы табаар быһыытынан хамсатыахха, туһаныахха сөп. Холобур, туризм эйгэтигэр”, – диэтэ учуонай. Түмүккэ: “Хамсааһын аллараттан тахсар буоллаҕына, туох эрэ уларыйар. Үөһэттэн түһэрдэххэ, туох даҕаны сатанааччыта суох”, – диэн уот харахха эттэ.
“90% сахалыы билиэн баҕарар”
“Билиҥҥи кэмҥэ уопсастыбаннай санаа лиидэрдэрэ – блогердар” диэни мэлдьэһэр табыллыбата буолуо. Артыыс, блогер Паулина Турмэль кэпсэтиигэ кыттыбыта “тыас таһаарыы” эрэ буолбатах. Соцситимнэргэ кини 30 тыһыынчаттан тахса сурутааччылаах. Күн аайы сториһын 20 тыһыынча киһи көрөр. Бу эдэр ийэлэр, дьахталлар, ыччаттар. “Биирдэ өйдөөбүтүм – оҕолорум сахалыы олох билбэттэр. Онон сахалыы билиэхтээхпин, төрүт тылбынан санаабын сайа этэргэ үөрэниэхтээхпин диэн, оҕолорбун сахалыы оскуолаҕа көһөрбүтүм. Дьон төһө да күлүү-элэк гыннын, онтон толлубакка бэйэм сахалыы саҥара, үөрэтэ сатыыр буолбутум”, – диэн Паулина кэпсиирин итэҕэйэҕин.
“Куоракка аангылыйа тылын үөрэтэр түргэн куурустар баар эбит буоллахтарына, сахалыы куурус туһунан биир да угуйук суох. Ыйыттахха, ким да билбэт. Дьон бэйэтэ үөрэтиэн ыарырҕатар. Онон улахан дьоҥҥо, оҕолорго, омуктарга саха тылын куурустара, дьарыктар наадалар”, – диэтэ блогер.
Блогар ыйытык ыыппытыгар 11 тыһ. киһи кыттыбыт, онтон 90%-на “саха тылын үөрэтиэхпитин баҕарабыт” диэбит. Дьэ, хайдаҕый?
Ол дьонтон “тылга ханна үөрэтэллэрин билэҕит дуо?” диэн ыйыппытыгар, ким да билбэт, арай соҕотох киһи “бибилэтиэкэҕэ куурус баар” эрэ диэбит. Онон Паулина “аныгы сыыппара үстүрүмүөннэрин кыайа-хото туһанан, араас көрүҥнээх дьарыктары тэрийиэххэ, ону эрэкэлээмэлиэххэ” диэбитэ саамай сөп.
“Интэриниэт дапсылара”
Бу хайысхаҕа ылсан үлэлии сылдьар “Сай саха” бырайыак биир төрүттээччитэ Уйгулаана Николаева чобуо, сытыы-хотуу тыллаах-өстөөх оҕо эбит. “Биһиги үөрэхпит эбии үөрэх курдук” диэтэ. Тэриллибиттэрэ сыл буолбут эрээри, номнуо 20 тыһ. киһини интэриниэтинэн үөрэппиттэр. 300-чэ курдук матырыйаал бэлэмнээбиттэр, онон ким баҕарар киирэн, туһаныан, тыл литэрэтииринэй нуорматыгар, тылы сөпкө туттарга үөрэниэн сөп.
Уйгулаана: “Тылга сыһыаммыт олус мөлтөөтө – ким хайдах истэр да оннук саҥарар, суруйар. Онон тыл нуорматын тутуһарга ким эрэ кымньыылаан биэрэрэ наада диэммит ылыстыбыт. Тыл таһыма баар буолуохтаах, ону билэр киһи сыаналаныахтаах”, – диэн саамай сөпкө эттэ. Онон “Сай саха” – “тыл саньытаарын” быһыытынан, билиҥҥи кэм бастакы бырайыага диэххэ сөбө дуу? Эбэтэр “Интэриниэт дапсыта” да диэххэ сөп. Ааспыт ыйтан оҕолору үөрэтиигэ бырагыраама барылын оҥорбуттар – бу маладьыастары!
Аҥаардас “бэйэ баҕата” хайдаҕый?
Бу сүҥкэн үлэни биир-биэс харчыта суох, устудьуон оҕолор бэйэлэрэ ыыта сылдьалларыттан киһи соһуйар уонна хараастар. Уйгулаана: “Барытын бэйэбит истипиэндьийэбитинэн, төрөппүттэрбит ыытар харчыларынан оҥоробут. Бырайыакпыт туох да “монетизацията” суох. Аҥаардас бэйэ баҕатынан, кыахпытынан сылдьабыт. Биһиги холобурбутунан Тыва өрөспүүбүлүкэтигэр маннык бырайыак баар буолла. Атын омук актыбыыстарын уопуттарын, ханнык өйөбүл бырагыраамалара баалларын сиһилии билсиэхпит, былааммыт элбэх. Ол эрээри салгыы үлэни ыытарга өйөбүл наада. Тирэхтээх, өйөбүллээх буоллахпытына, төһө баҕарар кэҥиир, тэнийэр кыахтаахпыт. Аҥаардас баҕа санаа эрэ итэҕэс”, – диэтэ. Саамай сөп! Маннык ыччаттарбытын кыах баарынан өйүөххэ, кинилэри өрө тутуохха! “Бу туһалаах бырайыак хайаан да өйөнүө” диэн итэҕэйэбит.
Ханна, хайдах тэрийиэххэ?
Тылы үөрэтиини тэрийии көрүҥнэрин, мэхэньиисимнэрин туһунан б.б.х. Светлана Семёнова кэпсээтэ. Тэрийии мэхэньиисимнэригэр барыта 5 көрүҥ (мадьыал) баар.
I мадьыал – үөрэтиини судаарыстыбаннай (муниципальнай) сорудаҕынан тэрийии. Холобур, өрөспүүбүлүкэҕэ култуура тэрилтэлэрэ: Национальнай бибилэтиэкэ, Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтэ, Уус-уран айымньы дьиэтэ, Арчы дьиэтэ, о.д.а. бааллар, тэрийээччилэрэ – СӨ Култууратын министиэристибэтэ, СӨ Тас сыһыаннаһыыга министиэристибэтэ.
Бу тэрилтэлэр юридическай өттүнэн ыллахха, судаарыстыбаннай сорудах быһыытынан саха тылын үөрэтиини тэрийэр кыахтаахтар. Онно “уопсастыбаннай суолталаах тэрээһиннэри ыытарга судаарыстыбаннай сорудах” диэн сөп түбэһэр хайысханы таллахтарына, ол иһинэн үөрэтэр кыах баар. Култуура тэрилтэлэрэ эбии үлэ көрүҥүн быһыытынан, үөрэтэр лиссиэнсийэ ыллахтарына, бүддьүөттэн харчы ылан, тиһигин быспакка маннык куурустары ыытар кыахтаахтар.
II мадьыал – судаарыстыбаннай (муниципальнай) сакааһынан үөрэтиини тэрийии. Сорудах диэн атын, “сакаас” диэн олох атын. Бу харчытын тус сыаллаах (целевой) субсидия быһыытынан судаарыстыбаннай, муниципальнай бырагырааматтан “подведомственнай” тэрилтэлэр ылаллар. Кини бүддьүөтү тыырааччы быһыытынан, субсидияны атын тэрилтэлэргэ үллэрэр бырааптаах. Холобур, МВС, Култуура министиэристибэтэ бэйэлэрин тэрилтэлэригэр биэрэллэр. Олор атын тэрилтэлэргэ харчыны тыыран, бырайыак оҥортороллор.
III көрүҥ – уопсастыбаннай граннарынан үлэ. Бу эмиэ олох атын. Манна бүддьүөт тэрилтэтэ кыттыбат, куонкуруһунан ыытыллар. Федеральнай, өрөспүүбүлкэ куонкурустара, араас пуондалар, уорганнар бааллар. IV көрүҥ – успуонсардар көмөлөрүнэн тэриллэр. V көрүҥ – төлөнөр үөрэх. Ону ханнык баҕарар тэрилтэ тэрийиэн сөп.
***
“Саха сиринээҕи ресурс киинин” пуондатын генеральнай дириэктэрэ Ольга Вешникова ханнык граннар баалларын, онно хайдах киирсиэххэ сөбүн туһунан кэпсээтэ:
–Биһиги көмө оҥорор аналлаах тэрилтэбит. Өрөспүүбүлүкэҕэ 2,5 тыһ. тахса НКО баар. Үксүлэрэ да хантан-туохтан саҕалыылларын билбэттэр. Ол эрээри тиһиктээхтик үлэлиир уопсастыбаннай түмсүү ону кыайар. Ханнык баҕарар бырайыак – идиэйэттэн, оттон ол “амбассадортан” саҕаланар. Биир санаалаахтар хамаандалара үөскүүр, салгыы ресурса түмүллэр. Уруккуттан үлэлиир, устааптаах НКО да иһинэн граҥҥа кыттыахха сөп, туспа да саҕалыахха сөп. Билигин кыттааччы олус элбэх, күөн күрэстэһии олус үрдүк, – диэтэ, уопсастыбаннай түмсүүлэри кыттарга ыҥырда.
Бибилэтиэкэ бырайыактара
Национальнай бибилэтиэкэ дириэктэрин солбуйааччы Светлана Попова муус устарга биллиилээх полиглот Дмитрий Петрову кытта саха тылын түргэнник үөрэтии бырайыагын саҕалаары сылдьалларын кэпсээтэ. Ону сэргэ Ийэ тыл күнүгэр сахалыы саҥаны сурукка киллэрэр “Саҥа-сурук/Speechtotext/речь в текст” бырайыак сүрэхтэммитин билиһиннэрдэ, хото туттарга, туһанарга ыҥырда. “Ордук суруналыыстар үөрүөхтэрэ” диэтэ. Биир бырайыактара – Оҥоһуу Өй (ИИ) көмөтүнэн сахалыы кинигэлэри сахалыы саҥардыы, ол эмиэ саҕаланан эрэрин кэпсээтэ.
Екатерина Колесова, Белинскэй аатынан бибилэтиэкэ үлэһитэ, РФ Бэрэсидьиэнин гранын куонкуруһугар кыттан тыллары хараанныырга, сайыннарарга, үөрэтэргэ-тарҕатарга анаммыт 1,5 мөл.солк. грант сүүйбүттэрин кэпсээтэ. Бырайыак чэрчитинэн, куорат оскуолаларыттан 28 оҕо кэлэн, сахалыы нейросеть, видео устуутугар, подкаст оҥоруутугар, тылы сайыннарыыга дьарыктаналлар эбит. Бастакы грант түмүгүнэн планшет ылбыт буолан, оҕолор баҕаран туран сылдьаллар үһү. “Бары бииргэ ылсаммыт, бу үтүө дьыалаҕа биир ньыгыл сомоҕо буолуохха”, – диэн ыҥырда кини.
Биир ситим суох
Култуура миниистирин 1-кы солбуйааччы Мария Турантаева: “Биһиги сибээспит суох буолан, ким тугу гына сылдьарын билбэппит”, – диэн бэлиэтээн туран, Олоҥхо дэкээдэтигэр бэлэмнэнии хайдах барарын холобурдаата: “Үс ый инниттэн бырагырамаата, тэрээһиннэрэ барыта бигэргэнэр. Олоҥхо дэкээдэтин ыытарга хас биирдии киһитигэр тиийэ суруллубут, сүүрбэччэ сирэйдээх былаан ылыллар, онно хас биирдии нэһилиэк, улуус кыттыыта ыйылла сылдьар”, – диэн. Кырдьык, тэрээһин үлэтэ күүстээх, чопчу буолан, Олоҥхобут өрө таҕыстаҕа.
“Онон ол курдук эмиэ, Ийэ тыл күнэ буолуо аҕыйах кэм хаалбытыгар аймаммакка, эрдэттэн бэлэмнэнии барыан наада. Ахсынньыга бырагырааматын торума, күнэ-дьыла биллиэхтээх. Онон эһиилги төрүт тыллар дэкээдэлэрин бэлэмниир уопсай мунньаҕы алтынньы ыйга туруорар наада. Онно бары кыттыһан, “кини судаарыстыбаннай, кини уопсастыбаннай, оттон кини чааһынай” диэн арахсыбакка, бары биир улахан бырагыраамаҕа ылсыахха”, – диэтэ.
М.В. Турантаева: “Оччоҕо улуустарга баар үөрэх, култуура управлениелара бары кыттыһыа этилэр. Туох үлэ бара турара ырылхайдык көстүө, бэйэ-бэйэбитин кытта билсиэ этибит. Тыл бырагырааматын сүрүннээччитин быһыытынан, министиэристибэ уопсай сүрүннээһини ылыныан сөп”, – диэбититтэн Култуура министиэристибэтэ ыкса ылсан эрэр эбит диэн санаа киирдэ.
“Сахалыы” оскуола
Сардаана Осипова, “Сахалыы” оскуола салайааччыта:
– Биһиги “Сахалыы” диэн бырайыакпытыгар үлэлээбиппит үһүс сыла буолла. Дьарыкпыт онлайн, офлайн, тус бэйэлэрин кытта эмиэ барар. Саха сирин тас өттүгэр олорор омуктар, бэйэбит биир дойдулаахтарбыт даҕаны интэриэһиргииллэр. Таһымынан араарар буоллахха, саҕалааччыларга, эбии кырамаатыканы, саха тылын саамай сүрүн быраабылаларын үөрэтэбит. Салгыы кэпсэтэр таһымҥа таһаарар курдук куурус баар. Онтон өссө үрдүк таһымҥа тахсар дьарыктары ыытар баҕа санаалаахпыт, ааҕарга, толкуйдуурга үөрэтэр курдук.
Саамай улахан кыһалҕа – дьон биир ый үөрэнэн баран уостан хаалара. Бүтэһигэр уон киһиттэн алтата хаалар. Нуучча дьоно ыарырҕатар, сахалар, саха төрүттээх дьон чэпчэкитик ылыналлар. Араас таһымнаах дьону үөрэтэр, уопсайынан, уустук: ким эрэ түргэнник, ким эрэ бытааннык ылынар. Онон тус дьарыктааһын син биир наада. Мэтиэдьикэ өттүнэн бэйэбит боруобалаан, “бу үчүгэй” диэн талан үөрэтэ сылдьабыт.
Үөрэнээччи ситиһиитэ
РЛИ үөрэнээччитэ, сахалыы үчүгэйдик билбэт Георгий Артемьев бастаан бэйэтэ кылгас кэм иһигэр тылы үөрэппит. Онтон сыта-тура толкуйдаан, 2023 с. сахалыы үөрэтэр сыһыарыы оҥорон таһаарбыт. Ол сыһыарыытын хайдах оҥорбутун, туох уратылааҕын туһунан сиһилии кэпсээтэ, көрдөрдө. Олох билбэт, тылы саҥа үөрэппит киһи диэтэххэ, додо курдук кэпсээтэ-ипсээтэ. Кини сыһыарыыта тылы саҥа үөрэтэн саҕалааччыларга анамматах, арыый дириҥэтэн үөрэтиигэ анаммыт. Онон “маладьыас, Георгий” диир буоллахпыт.
Өссө үрдүк ситиһиилэри! Фольклор көмөтүнэн
Ульяна Фёдорова (Плотникова), “Сахалыы” оскуола уһуйааччыта, омук дьонун тэйиччиттэн үөрэтиигэ уопуттаах. “Мин эйигин таптыыбын” диэн босуобуйалаах эбит. Кини “мэтиэдьикэ” диэн тылы туттубата эрээри, уратыта – үөрэтэр дьонун фольклору, уус уран литэрэтиирэни туһанан, онно киллэрэн үөрэтии. Үөрэппит дьоно – омук дьоно, бэйэлэрэ сүрдээҕин интэриэһиргиир, бэлэмнээх буолан, бэл олоҥхону кытта тылбаастыыр буолан тахсаллара ураты ситиһии эбит.
ХИФУ: тылы билии таһыма, сэртипикээссийэ
Гаврил Торотоев, ХИФУ ХИНТуоКҮ дириэктэрэ, т.б.х., дьиҥэ, атын омуктарга саха тылын үөрэтии саҕаламмыта ырааппытын, ол Т.И. Петрова саҕаттан баарын эттэ. 2019 сылга диэри сылга 3 тыһ. киһи үс таһымынан үөрэнэр эбит. Онон “мэтиэдьикэ да баар, үлэ да барар” диэн буолла.
– Киһини сэргэхситэр ньымалары туһанан үөрэтэр наада. Биһиэхэ сэргэхситэр өттө тиийбэт (эмоция, экспрессия өттө). Оннук эбэн биэрдэххэ, омук тылын үөрэтиигэ чугаһаттахха, үөрэтии сатаныа. Элбэх оскуола, куурус баар буолан эрэрэ олус үчүгэй. Кыах да баар, база да баар.
Урут тылы билиини үс таһымҥа араарарбыт. Ону да дьон бэйэтин сыанабылынан. Үөрэтэ сылдьан көрдөххө, таһым быдан элбэх эбит. Ону чуолкайдаары, судаарыстыбаннай бырагыраама иһинэн бырайыак оҥорон, биһиги биэс таһымҥа араардыбыт. Дария Ивановна Чиркоева ону барытын оҥордо, сөп түбэһэр сүүһүнэн матырыйаал киирдэ. Онон таһыммыт элбээн биэрдэ. Омук тылын билиини сэттэ, сороҕор тоҕус таһымҥа араараллар, биһиги да онно тиийиэхпит. Саамай үрдүк таһымҥа айар-тутар дьоҕур, ойуулаан-оһуордаан саҥарар кыах аахсыллар, онно эрэдээктэрдэр, айар-тутар дьон киирсэллэрэ буолуо.
Онон тургутук ыытан, тылы билии таһымын быһаарар кыахтанныбыт. Киһи бэйэтэ “мин маннык таһымҥа сылдьар эбиппин” диэн билэрэ эмиэ үчүгэй. Университекка ону тэрийэн, дьон сэртипикээссийэ ааһар буолуоҕа. Оччоҕо “таһымым маннык” диэн чопчу тугу үөрэтэрэ биллиэҕэ – ол үөрэтэр да куурустарга туһалаах буолуо этэ, – диэн кэпсээтэ.
Тылтан – дьыалаҕа
Римма Жиркова, СӨ Тыл бэлиитикэтин управлениетын салайааччыта:
– 80-с сылларга Н.Попова, Ю.Васильев-Дьаргыстай буолан “Сэргэ” диэн тылы эрэ буолбакка, култуураны эмиэ үөрэтэр босхо куурустары тэрийбиппитигэр дьон олус сылдьыбыта. Онон “дьон аҥаардас тылы үөрэтиини эрэ сэҥээрбэт, култуураны эмиэ тэҥҥэ тутар наада” дии саныыбын. Билигин тылбыт сүрдээҕин киртийдэ, уустугурда. Онон үчүгэйдик саҥарар дьону тардан, учуутал курдук үөрэттэриэххэ сөп. Аны этиллибитин курдук, үөрэ-көтө, чэпчэкитик үөрэтэрбит буоллар. Национальнай бибилэтиэкэ элбэх үлэни ыытарыгар махтанабыт. Сүрдээх үчүгэй виртуальнай түмэл, төрүт омуктар тылларыгар куурустары тэрийдилэр.
Тыл сүбэтигэр сыһыаннаан эттэххэ, хомойуох иһин, онно тоҕо эрэ маннык боппуруостар тахсыбаттар. Былырыын мунньах таһымыгар “туох-ханнык этиилэри киллэрэбитий?” диэн ыйыталаспыкка биир да этии киирбэтэҕэ. Оттон маннык этиилэри Тыл сэбиэтин таһымыгар, уурааҕар тоҕо киллэртэрбэккит? Ону ситиһиэхтээххит. Кэпсэтии барара элбэх, ол эрээри сүрүнэ, тылтан – дьыалаҕа киириитэ.
Түмүк этиилэртэн
ХИФУ ХИНТуоКҮ саха тылын кафедратын сэбиэдиссэйэ Дария Чиркоева төгүрүк остуол резолюциятыгар олоххо киирбит үлэлэр ахтыллыбыттарынан бэлиэтээтэ. Кини мэтиэдьикэ баарын чопчулаан биэрдэ. Дарья Ивановна “улахан тэрилтэлэргэ, холобур, АЛРОСА-ҕа тылы үөрэтиини өйөөҥ диэн этиилээх тахсыахха сөп”, – диэн этии киллэрдэ.
***
С.Семёнова: “Улахан дьону үөрэтии – оскуолаҕа, үөрэх кыһатыгар үөрэтииттэн атын”, – диэтэ. СӨ Академиятын иһинэн Тыллары чинчийэр киин көҕүлээн, анал саайт оҥоһуллубут, 2024 сылга тэхиниичэскэй өттүнэн ситэн, интэриниэт ситимигэр турбут, 2025 с. устата контена хомуллан бүтүөхтээх. Онно “улахан дьону үөрэтии” диэн туспа салаа баарын, ханна, хайдах үөрэтэллэрин туһунан иһитиннэрии онно түмүллүөҕүн эттэ. “Үөрэтиини тэрийиини, үөрэтии көрүҥүн туспа, ньыматын туспа түмэн, сааһылыахпытын сөп”, – диэтэ. Таһымнарынан тус-туспа мэтиэдьикэ оҥоһуллара наадатын эттэ: “Холобур, “Сай саха” – бу сахалыы саҥалаах дьону үөрэтии. Атын омук дьонун үөрэтии, өйдүүр эрээри саҥарбат дьону үөрэтии эмиэ туспа. Онон араас мэхэньиисимнэр бааллар, онно араас куурус, бырагыраама наада”, – диэтэ.
***
Ити курдук, “кэмэ кэлбит” олус туһалаах кэпсэтиигэ элбэх түгэн чуолкайданна. Ыйытыылаах, мунаахсыйар дьон ыйытыыларыгар сөптөөх хоруй ыллылар. Бэйэлэрэ бэйэлэригэр булумахтана сылдьар үөрэтээччилэр мантан инньэ син тирэхтэниэхтэрэ. Ылыстахха, билиҥҥи кэм технологияларын көмөтүнэн, үөрэтиини төһө баҕарар тэрийиэххэ сөбө көһүннэ. Билигин – саха тылыгар дьон интэриэһэ үрдээн турар кэмэ. Саха киинэтин, саха култууратын сайдыыта онно олук буолла. Онон, түгэни мүччү туппакка, улахан дьоҥҥо тылы үөрэтэр үлэ сэргэхсийиэ, оннун булуо дии саныыбыт.
Нина ГЕРАСИМОВА.
