Сокуоҥҥа төрөөбүт тылбыт өйдөбүлүн суох оҥорон эрэллэр!

Төрөөбүт тыл диэн тугуй? Билимҥэ араас элбэх быһаарыы баар. Ол эрээри ол быһаарыылары икки гына араарыахха сөп.

1.      Төрөөбүт тыл – омук, норуот, этнос тыла.

Бу — биһиги өйдөбүлбүт. Төрөөбүт тыл — биһиги омукпут тыла диэн урут уруккуттан ылынабыт. Ол иһин төрөөбүт тылбытын наар омукпут култууратын, үгэһин, сиэрин-туомун кытта ситимниибит. Ийэм — саха, аҕам — саха, онон мин сахабын, ол аата мин төрөөбүт тылым — саха диэн. Ол иһин биһиги "эн саха буолан баран, сахалыы саҥарыахтааххын" диэн ирдэбили туруорабыт. Нуучча омугар тыл сүдү оруолун К.Д. Ушинскай курдук дьон этэннэр, боронсуустан төттөрү нуучча тылыгар көһөн, төрөөбүт тылларын сайыннарбыттара. Бу сыһыан оччоҕо-баччаҕа диэри салҕанан кэллэ.

Маны «аксиологическай, эбэтэр этническэй подход» дииллэр.

РФ Конституциятыгар бу өйдөбүл эмиэ бигэргэммит. Ол курдук, 68-с ыстатыйа үһүс пуунугар маннык баар: «Российская Федерация гарантирует всем ее народам право на сохранение родного языка, создание условий для его изучения и развития».

Көстөрүн курдук, төрөөбүт тыл норуоттарга мэктиэлэммит.

Биллэн турар, тус быраап эмиэ баар: «Каждый имеет право на пользование родным языком, на свободный выбор языка общения, воспитания, обучения и творчества» (26-с ыстатыйа).

Ол эрээри манна төрөөбүт тылы киһи талбат, төрөөбүт тылынан туттар кыахтаах диэн!  Оттон кэпсэтэригэр хайа баҕарар тылы талар.

Оттон арҕаа дойдуларга төрөөбүт тылы атыннык ылыналлар:

2.      Төрөөбүт тыл - биирдиилээн киһи бэйэтин тыла.

«Эн төрүөххүттэн бастаан саҥарбыт тылыҥ – төрөөбүт тылыҥ» диэн өйдөбүлү тутуһаллар. Сороҕор — ордук үчүгэйдик билэр тылыҥ, толкуйдуур тылыҥ. Ол иһин атын сиргэ көһөн баран, ол сир тыла эн төрөөбүт тылыҥ буолар кыахтаах. Төрөөбүт тылын киһи БЭЙЭТЭ талар кыаҕын үрдүктүк туталлар. Бэйэмсэх буолууну өрө тутар дойдуларга маннык санаа баһыйара туох да олуоната суох. Онон, сороҕор "бастакы тыл" диэни тутталлар.

Бу когнитивистскай, эбэтэр функциональнай подход диэн ааттанар.

Иккис кэнсиэпсийэни тутустахха, билигин сахалыы саҥарбат буолбут саха оҕолоро "төрөөбүт тылбыт — нуучча эрэ тыла, тоҕо диэтэххэ – ордук билэбин, тоҕо диэтэххэ – төрөөбүт тылбын бэйэм талабын" диэн туруохтара дии.

Оччоҕо тыл омук тыына буолан бүтэр!

Дьэ, манныкка тиэрдээри сокуону уларытан эрэллэр. Ол курдук, 1991 сылтан үлэлии турар "РФ Норуоттарын тылларын туһунан" сокуону сотон туран, итинник ааттаах олох атын сокуон бырайыагын оҥорбуттар.

Ол саҥа сокуон бырайыагар төрөөбүт тыл туһунан олох да суох. Барыта — "языки народов РФ" диэн сылдьар. Арай биир эрэ сиргэ "родной" диэн тыл баар: "Русский язык является родным для всех граждан РФ".

Ол аата тугуй? Биһиги нуучча эрэ төрөөбүт тыллаах буолабыт дуо?

Маннык этии "төрөөбүт тылын киһи бэйэтэ талар" диэн өйдөбүлтэн тахсыбыт.

Аны туран, уураах баар. Билигин оскуолаҕа төрөөбүт тылбыт предметэ "Родной язык и родная литература" диэн ааттаах. Ону "Языки народов РФ" диэн уларытарга уураахтаабыттар. Ол аата, билигин оҕо күннүгэр, наардалга, "сетевой куорат" платформатыгар түмүк сыаналарыгар сурулларынан, "родной" диэн тылы көрө сылдьар эбит буоллаҕына, ол суох буолар!

Оччоҕо төрөөбүт тылыгар истиҥник сыһыаннаһар оҕо тахсыа дуо? Оччоҕо төрөөбүт тылы үөрэтэр буолуохтара дуо? Бу ыччат "төрөөбүт тыл" өйдөбүлүн конституцияҕа да суох гыннахтарына, кыһаныа дуо?

Бу 2018 сыллаахха саҕаламмыта: "закон о добровольности выбора языка образования" киирбитэ. Ону кытта "русский как родной" диэн өйдөбүлү РФ Үэрэҕин туһунан сокуоҥҥа укпуттара.

Ол салгыыта, дьэ, билигин тиийэн кэллэ!

Ким бу арҕааҥҥы сыаннастары өрө тутан, олохтоох төрөөбүт тыллары суох гынарга турунна?

Биһиги бэйэбит өйдөбүлбүтүн сокуон хонуутугар тутан хааллахпытына эрэ, тылбыт тыыннаах сылдьыа диэн өйдөөн туран, төрөөбүт тыл предметин аата, сокуон уруккунан хаалалларын туруорсуохтаахпыт!

Вилюяна Никитина.