“Арассыыйа норуоттарын тылларын туһунан” федеральнай сокуон 1991 с. ылыллан, баччааҥҥа диэри үлэлээн кэллэ. Ол эрээри сокуоммут олох да туора сотуллан эрэр сураҕын иһиттибит.
Состоруу тыл эрэ курдук
Итинэн сибээстээн, тыл билимин дуоктара, ГЧИуоХНПИ Социолингвистика киинин салайааччыта Нина Иннокентьевна Иванованы истиэххэ.
– Бастакыттан саҕалыыр буоллахха, Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин “РФ норуоттарын тылларын сокуонун” уларытарга сорудахтаабыта. Сорох киһи соһуйуо эрээри, дьиҥэ, ити үлэ барбыта 3–4 сыл буолла. Кэнсиэпсийэ биир барыла Арассыыйа Билимин академиятын Тыл институтугар (Институт языкознания) оҥоһуллубута, 2023 с. олунньуга онлайн-дьүүллэһиитэ буолбута. Ол биһиги курдук, аҕыйах ахсааннаах норуоттар кэбирээн эрэр тылларыгар быһаччы көмөлөһөр, тылларын уйуктаах оҥорор кэнсиэпсийэ этэ. “Биһиги усулуобуйабытыгар бу кэнсиэпсийэни толору ылыныахтара суоҕа” диэн билэ-билэ, исписэлиистэр уу тэстибэт гына, бэркэ кичэйэн бэлэмнээбиттэрэ. Хомойуох иһин, ол кэнсиэпсийэ биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр улаханнык биллибэтэҕэ-көстүбэтэҕэ.
Биһиэхэ Тыл сүбэтэ диэн баар да, өрөспүүбүлүкэҕэ тылга сыһыаннаах дьону мунньан, федеральнай сокуоннары ырытар быраактыка олохтоно илик. Дьиҥэ, ол Тыл сүбэтин быһаччы үлэтэ буолуохтаах этэ да... Биһиги “Тыл института оҥорбут кэнсиэпсийэтин киэҥник дьүүллэһиэххэ” диэн туруорса, этэ сатаабыппыт үрдүнэн – туолбатаҕа. Эрэгийиэннэр бары дьүүллэһэн, оччолорго сурук суруйан киллэрбиппит буоллар, баҕар, билигин атын буолуо этэ.
Билигин сокуон барыла РФ Үөрэҕириитин министиэристибэтэ оҥорбут барыйаанынан баран эрэр. Ол, биллэн турар, нуучча тылын эрэ барҕарыытыгар туһуланар. Оттон Арассыыйа Федерациятын норуоттарын тылларын туһунан онно состоруу эрэ курдук киирбит. Сокуон барыла олох чочуллубатах, үчүгэйдик толкуйдамматах.
Харахха быраҕыллара тугуй?
Холобур, тыллар ыстаатыстарын олох уларыппыттара көстөр. Нуучча тыла бэйэтин “РФ судаарыстыбаннай тыла” диэн ыстаатыһын тута сылдьар, биһиги курдук субъектар судаарыстыбаннай таһымнаах тыллара баар буоллаҕына, ону сэргэ аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыллара “кинилэр ыстаатыстара маннык” диэн ханна да чопчу ыйыллыбатах, быһаарыы тыл диэн суох. Аны 34 сыл устата тылларга уларыйыы-тэлэрийии бөҕө буоллаҕа дии. Онуоха хайа тыл кэбирээбитин, хайа тыл өссө мөлтөөбүтүн, хайа тыл туругурбутун учуоттаабатахтар. Ол иһин “хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларын ыстаатыһа 28 эрэгийиэн докумуонугар “официальнай” диэн киирэ сылдьар, ону кытта Арассыыйа тылларын эрэйиэстиригэр баар. “Ону ураты суолталаан, атын тыллары кытта сүппэтин-симэлийбэтин туһугар ыстаатыстарын чорботон биэриэххэ” диэн эппитим.
Нуучча тыла – РФ гражданнарын төрөөбүт тыла?
Аны II ыст. 5-с пуунугар “нуучча тыла РФ гражданнарын барыларын төрөөбүт тыла” диэн киирбит. Ол ханнык да чинчийиигэ олоҕурбатах, ол иһин олоҕо суох, барсыбат этии буолара харахха тута быраҕыллар. Холобур, туох баар улахан чинчийиилэр түмүктэринэн, ыччат төрөөбүт тылын билбэт да буоллаҕына, төрөөбүт тылынан бэйэтин омугун тылын билинэрин көрдөрүүтэ кэнники үрдээн иһэр. Онон бу этии Төрүт сокуону даҕаны кэһэр, аан дойдутааҕы докумуоннары даҕаны утарар.
Урукку сокуоҥҥа “икки тылланыы”, “элбэх тылланыы”, “икки тылланыыны сайыннарыы” “төрөөбүт тыл”, “төрөөбүт тылы сайыннарыы” диэн өйдөбүллэр баар буоллахтарына, бу сокуоҥҥа олор суохтар. Дьаалатынан туттуллан, симэлийээччитэ симэлийиэ, ол бэйэбит хайдах дьаһанарбытыттан эрэ тутулуктаах курдук оҥоһуллубут. “Икки тылланыы”, “элбэх тылланыы” диэн олох суох, арай, өйөбүл (поддержка) диэн баар. “Мэктиэ” (гарантия) туһунан олох суох. Ол иһин 1-кы ыст. 2-с, 3-с пууннарыгар, 3-с ыстатыйаҕа этиллиэхтээҕин эмиэ суруйан биэрбиппит.
“Субъектар тылларын нуорматын, сурук бэлиэтин, таба суруллуутун барытын Арассыыйа Бырабыыталыстыбата быһаарар” диэбиттэр. Ити эмиэ олоҕо суох. Тоҕо диэтэххэ, тыл нуормата биһиэхэ барыта кодификациялаах, барытын бэйэбит быһаара сылдьар буоллахпыт. Оттон аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын нуорматын Арассыыйа таһымыгар бигэргэтиини туруорсаллар. Уруккуттан ити улахан мөккүөрдээх боппуруос.
Быһата, киһи сөбүлэспэтэ хара баһаам. Ил Түмэҥҥэ бу мунньахтар иннинэ бырайыагы ырыппыппыт. Ол кэннэ этиилэрбитин сокуон барылын кытта бастакы билсиһиигэ номнуо ыыппыппыт. Госдумаҕа Ильдар Гильмутдинов олунньу 19 күнүгэр кэмитиэтигэр мунньах ыыппытыгар биһиги этиилэрбит киирбиттэрэ.
Биһиги “кэбирээбит тыллары уруккутааҕар өссө күүскэ өйөнүллүөхтээх” диэн бириинсибинэн салайтарабыт. Ону атын күүстэр атыннык саныыллар быһыылаах. Үлэ сылы быһа барара буолуо, сокуон барыла ырытыллыа, биһиги ону мэлдьи кэтии-маныы сылдьарбыт, дьүүллэһиигэ көхтөөхтүк кыттарбыт ирдэнэр.
“Төрөөбүт тыл”/Родной язык
Бу туһунан Вилюяна Никитина, ГЧИуоХНПИ билим үлэһитэ, “Ийэ тыл кэскилэ” уопсастыбаннай түмсүү салайааччыта, маннык санаалаах:
– Саҥа сокуон барылыгар төрөөбүт тыл туһунан олох суох. Барыта “языки народов РФ” диэн. Арай биир эрэ сиргэ “родной” диэн тыл баар: “русский язык является родным для всех граждан РФ” диэн. Ол аата тугуй? Төрөөбүт тыл диэн омук, норуот, этнос тыла, биһиги бу өйдөбүлү ылынабыт. Онон төрөөбүт тылы норуот култууратын, үгэһин, сиэрин-туомун кытта ситимниибит. Маннык сыһыан оччоҕо-баччаҕа диэри салҕанан кэллэ. Бу өйдөбүл Арассыыйа Конституциятыгар эмиэ бигэргэнэ сылдьар.
Атын дойдуларга төрөөбүт тылы атыннык ылыналлар, “төрүөххүттэн бастаан саҥарбыт тылыҥ – төрөөбүт тылыҥ” диэн. Төрөөбүт тылын киһи бэйэтэ талар кыаҕын үрдүктүк туталлар. Онон, сороҕор “бастакы тыл” диэн өйдөбүлү тутталлар. Ити кэнсиэпсийэни тутустахха, билигин сахалыы саҥарбат оҕолор “төрөөбүт тылбыт – нуучча тыла эрэ, тоҕо диэтэххэ, ордук билэбин, тоҕо диэтэххэ, төрөөбүт тылбын бэйэм талабын” диэн туруохтарын сөп. Оччоҕо тыл омук тыына буолан бүтэр. Онно тиэрдээри сокуону уларыталлар дуо?
Ил Түмэҥҥэ мунньах
Кулун тутар 6 күнүгэр Ил Түмэн вице-спикерэ Александр Жирков көҕүлээн ыыппыт мунньаҕар сокуон барылыгар өрөспүүбүлүкэ киллэрэр этиилэрин өссө төгүл дьүүллэһии, чөкөтүү буолбута. Манна Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы С.В. Местников, туһааннаах министиэристибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ, тыл бэлиитикэтин управлениетын, билим институттарын үлэһиттэрэ, уопсастыбанньыктар кыттыбыттара уонна сокуон барылын дьүүллэспиттэрэ. СӨ Үөрэҕин уонна билимин министиэристибэтин бэрэстэбиитэлэ бу боппуруоска олох бэлэмэ суоҕун бэлиэтээн, А.Н. Жирков: “Эһиги, уопсайынан, маннык сокуон барыла киирэн эрэрин билэҕит дуо? Туһааннаах министиэристибэ төрөөбүт тыллар кыһалҕаларыттан туора туруута бастакы түбэлтэтэ буолбатах”, – диэн сэмэлээтэ. Уопсастыбанньыктар, билим үлэһиттэрэ чунуобунньуктардааҕар ордук бэлэмнээхтэрин киһи сөхпөт буолбута ыраатта.
Александр Николаевич: “Сокуону хайа сатанарынан ылына охсоору, түргэтэтэр үгэстээхтэр, онон биһиги кулун тутар 11 күнүгэр диэри өссө бириэмэлээхпит, онно өрөспүүбүлүкэ аатыттан биир сомоҕо этиибитин киллэриэхтээхпит”, – диэтэ. Сүрүннээн, киирбит этиилэргэ олоҕуран, кини: “Биһиги бу сокуон барылын “концептуально” утарабыт диэхтээхпит”, – диэн түмүктээтэ.
Оттон киирбит этиилэр бары даҕаны ити үөһэ ахтыллыбыт этиилэргэ тирэҕирдилэр.
“Киксэрии дуо?”
Кулун тутар 11 күнүгэр, оптуорунньукка, Константин Могилевскай диэн РФ үөрэҕириитин солбуйааччы миниистирэ сокуон барылын дьүүллэһэр мунньаҕы ыытта. Кини “сокуон барылын Култуура министиэристибэтэ бигэргэттэ, 55 субъект бигэргэттэ, 16 субъект этиилэрин ыыттылар, онно “концептуальнай” сэмэчээнньэ суох” диэн истэҕинэ, хата Бэрэсидьиэн Ис бэлиитикэҕэ управлениетын Национальнай бэлиитикэҕэ дэпэртээмэнин начаалынньыга Татьяна Вагина тыл ылан, норуоттар дьыалаларыгар федеральнай ааҕыныстыба (ФАДН) 5–6 улахан сэмэчээнньэлэрин кытта сөбүлэһэрин биллэрдэ. Чуолаан, кини: “Төрөөбүт тыл” Төрүт сокуоҥҥа 1948 сылтан баар, ону хайдах ылан быраҕан кэбиһээри гынаҕыт? Нуучча тыла “язык межнационального общения” буолар оруола эмиэ көстүбэт. Эрийиэстир туох сыаллаах оҥоһуллубута суох. Ити эрийиэстир оҥоһулуннаҕына, ким-туох привилегияны ылара суох. Холобур, Арассыыйаҕа олохтоох хаһаахтар, ньиэмэстэр тыллара онно киирэр дуу, киирбэт дуу, ыстаатыстарын хайдах араарыллара – ол суох. РФ-га таджик тыла көмөҕө наадыйар дуу, суох дуу, ол эмиэ көстүбэт”, – диэтэ.
Утарыта туруортуур сокуон дуу?
Госдума кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин э.т. И.Гильмутдинов: “Госдумаҕа өр сылларга үлэлээтим да, бачча суолталаах тиэмэҕэ сокуон маннык чэпчэки сыһыаннаах оҥоһуллубутун саҥа көрөбүн. Ордук, тыл туһунан сокуоннар барыл оҥоһуллуон быдан инниттэн, үгүс үлэ ыытыллыбытын кэннэ оҥоһуллар буолаллара. Бу сокуон барыла билиҥҥи туругунан Арассыыйа норуоттарын утары туруортуур ис хоһоонноох. 1991 с. бэриллибит кэлим оҥоһуллубут мэктиэлэр (гарантия) суох буолбуттар. Билигин норуоттар тылларын балаһыанньатын кэбирэтэр, намтатар сокуону олох ылыныа суохтаахпыт. “Нуучча тыла Арассыыйа гражданнарын барытын төрөөбүт тыла” диэн бу тугуй, провокация дуо, туох сыаллаах-соруктаах киирдэ?! Барылы хат көрүөххэ!” – диэн эттэ.
Уларыйыылары учуоттаатын
Федерация Сэбиэтин үөрэхтээһиҥҥэ, билимҥэ, култуураҕа хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Петр Толстаев диэн Мордовия бэрэстэбиитэлэ: “Балаһыанньа уларыйа турар, тыл балаһыанньата эмиэ, онон сокуон уларыйара тоҕоостоох”, – диэтэ. Кини субъектар тылларын нуорматын суруйууну бэйэлэригэр хаалларар наадатын, икки тылланыы, элбэх тылланыы суоҕун бэлиэтээтэ. Эрэгийиэннэр санааларын учуоттаан, сокуону оҥорон ылына охсор наадатын эттэ. Аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыллара олох мөлтөөн турарынан, “кинилэри өйүүр наада дуо?” диэн мунаарар курдук эттэ.
Оттон ФАДН салайааччытын солбуйааччыта, бүрээт Цыбиков: “Уларытыылары учуоттаан, сокуон барылын көрөр наада. Конституция “төрөөбүт тыл” диэн өйдөбүлү барытын чуолкайдаан турар, “быраап” уонна “мэктиэ” онтон сиэттэрэн тахсыахтаах. Эрийиэстир туохха наадата суруллубатах”, – диэн бэлиэтээтэ.
Александр Жирков: “Дьиксинэбит”
Онтон Ил Түмэн вице-спикерэ Александр Жирков тыл эттэ. “Бу сокуон барылыттан дьиксинэн олоробут. Саҥа сокуон Арассыыйа норуоттарын түмэр, биир сомоҕо гынар сокуон диэн кэтэспиппит, оннук буолбата”, – диэтэ. Кэнсиэпсийэтэ ситэриллибэтэҕин, урукку РФ норуоттарын тылларын туһунан уонна кэлиҥҥи нуучча тылын судаарыстыбаннай тыл буоларын туһунан сокуоннартан холбоон ылан оҥоһуллубутун эттэ. Судаарыстыбаннай тыллары кытта атын тыллары булкуйар олох табыллыбатын эттэ – атын-атын ыстаатыстаах тыллар буолалларынан. Саҥа “новеллалар” баар буолбуттар, ол ситэриллиэхтээҕин эттэ (“нуучча тыла төрөөбүт тыл курдук” эҥин диэн). Быһата, саҥа барыл улахан уларыйыыны ирдиирин эттэ.
Тыл этиилэр
Андрей Поминов диэн Татарстан үөрэхтээһинин уонна билимин миниистирин I солбуйааччы эмиэ “докумуон ситиэхтээх” диэн эттэ. РФ Бырабыыталыстыбатын Сокуон уонна быраап институтун билимҥэ үлэһитэ, юрист Екатерина Никитина тыл эттэ. Кини киһи төбөтүгэр баппат кыһалҕалар баалларын ыйда. Сокуон “концептуальнай, понятийнай уонна терминология” өттүнэн доҕолоҥнуурун, ол аата мөлтөх сокуон буоларын ыйда. Кини: “Барытыгар нуучча тылын сокуонун туһаммыттар. Оччотугар булгуччу субъектар судаарыстыбаннай ыстаатыстаах тыллара уонна атын норуоттар тыллара диэн эбиллэн иһиэхтээх. Докумуон 3/1 барыта “отсылочнай нуорма” буолбут, итинник сокуон хаһан да үлэлиэ суоҕа”, – диэтэ. Биир да мэктиэ (гарантия) суоҕун, киһи быраабын хайдах көмүскүүрэ биллибэтин эттэ. Урут “О языке обращения” диэн баара, ол билигин суох. Сокуон, дьэ, ону көрүөхтээҕин, киһи быраабын көмүскүөхтээҕин эттэ. Ону сэргэ кини “муниципалитеттар таһымнара олох көстүбэт” диэтэ. Кашкин диэн РБА Нуучча тылын институтуттан билим үлэһитэ: “Кибер-эйгэ, СМИ, медиа, саҥа информтехнологиялар билигин улахан ресурса буолан турар эйгэ да, ханна да ыйыллыбатах, киирбэтэх”, – диэтэ. “Модальноһы уларытыллыахтаах, кытаанах соҕус буолуохтаах” диэтэ. Ону сэргэ кини: “Не нужно говорить якутам и татарам, какой язык у них родной”, – диэн итини олох сыыһа диэтэ. Дьэ онон, сокуон барылыгар үлэ салҕанар.
Хаартыска: Дьокуускай куорат уокуруктааҕы дьаһалтатын Үөрэх управлениета
Бэлэмнээтэ Нина ГЕРАСИМОВА.
Сэҥээриилэр