Нуучча тылыгар “вина” уонна онтон үөскүүр “виновный” диэн тыллар бааллар. Ону сахалыы судургутук “буруй” уонна “буруйдаах” диэн быһаарыахха сөп. Оттон суут-сокуот хараҕынан көрөр эбит буоллахха, киһи буруйдааҕын-суоҕун суут эрэ быһаарар кыахтаах. Ол эрээри...
Оҕо мэниктии, оонньуу сылдьан остуолга турар вазаны үлтү түһэрдин. Буруйдаах буолар дуо? Буолар. Ким эрэ сүүрэн иһэн саннынан атын киһини таарыйан ааспыта охтон түстүн. Буруйдаах буолар дуо? Буолар. Бу түбэлтэлэргэ оҕо уонна сүүрээччи буруйдаах буолалларын суут эрэ быһаарар үһү дуо? Суох. Ол ханнык даҕаны суута-сокуона суох, сиэр-майгы, уопсастыбаҕа олоҕурбут үөрүйэх быһыытынан быһаарыллар дьыала. Уопсайынан, буруй уонна буруйдаах диэн туох ис хоһоонноох тылларый? Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытыгар маннык суруллар. “БУРУЙ II аат. Сиэр-майгы куолутун, бэрээдэгин кэһии”. “БУРУЙДААХ – буруйу оҥорооччу, ыар буруйу оҥорбут киһи”. “Сиэр-майгы” диэн тугу этэллэрий? Эмиэ тылдьыты көрөбүт. Онно маннык суруллар. “СИЭР-МАЙГЫ аат. Киһи өйүн-санаатын көрдөрөр ис хаачыстыбалара, ол хаачыстыбалара этика нуормаларыгар, киһи тутта-хапта сылдьарыгар көстүүлэрэ”.
Оттон массыынанан киһини үнтү көтөн өлөрбүт суоппар буруйдаах дэниэн сөп дуо? Биллэн турар, үгүс киһи “буруйдаах” диэҕэ. Ол эрээри олоххо араас буолар эбит. Ол холобурун бу матырыйаалга ааҕыҥ.
Бүгүн мин иннибэр суол быһылааныгар аҕатын сүтэрбит эдэр кыыс-дьахтар олорор. “Үс сыллааҕыта аҕабытын биир киһи массыынанан түҥнэри көтөн өлөрбүтэ эрээри, силиэстийэ “холуобунайы көбүтэр төрүөт суох” диэн дьыаланы сабан кэбиспитэ. Ама, оннук буолуон сөп үһү дуо?! Дьиҥэр, кимэ-туга биллэр, эспиэр быһаарыыта, туоһулар көрдөрүүлэрэ бааллар эрээри... Аҕабытын өлөрбүт киһи билигин туох да буолбатаҕыныы сылдьар. Муҥ саатар сиэр быһыытынан бырастыы гыннарыа баара дуо?! Ол да суох!”, – диэн аһыы-аба туолбут харахтарынан утары көрөн олорон Гульнара Афанасьева кэпсиир. Сүтүктээх сүүй айыылаах. Кырдьыгын булбатах кыыс баҕар хаһыакка кэпсээтэхпинэ бэйэм кырдьыкпын булаайабыный, баҕар, оччоҕуна туруорсар дьыалабыт оннуттан хамсаарай диир. Салгыы тылы киниэхэ биэрэбит.
Барыта биһиги туспутугар
(Хаартыскаҕа: аҕабыт дьиэ кэргэниниин)
Мин ийэлээх аҕам олус сэмэй дьон. Сунтаар Элгээйитигэр олорбуттара. Ийэм билигин даҕаны онно баар.
Ийэм Варвара Алексеевна үйэтин тухары, түөрт уонча сыл устата, оскуолаҕа муоста сууйааччынан үлэлээн биэнсийэҕэ тахсыбыта, билигин даҕаны үлэлии сылдьар. Аҕам Эдуард Александрович Афанасьев эмиэ сааһын тухары хара үлэҕэ сылдьыбыта, оробуочайдыыра, сыбааркалыыра, быстах үлэҕэ ылсан харчылаһара. Дьоҥҥо сирдэрбэт үлэһит, үчүгэй булчут-балыксыт этэ. Кини бааһынай хаһаайыстыба тэринэр ыра санаалааҕа. “Төһө даҕаны тус-туһунан куоратынан-тыанан ыал буолан сырыттаргыт, мантан олорон эһигини бэйэ аһынан хааччыйыа этибит буоллаҕа” диэхтиирэ. Мэлдьи биһиги туспутун саныыра.
Тыа ыалын сиэринэн, биһигини, алта оҕону иитээри-аһатаары, сүөһүлээхтэрэ-астаахтара. Сыллата биэс-алта ынаҕы ыыллара, сайынын онтуларбытыгар оттуурбут. Биһиги туох да баай, кыахтаах ыал буолбатахпыт. Ол иһин бэйэбин өйдүүрүм тухары аҕам матассыыкылтан атын тиэхиньикэтэ суоҕа. Окко кыһыл илиибитинэн сылдьарбыт, наада буоллаҕына, дьону кэпсэтэн көмөлөһүннэрэрбит.
Дьоммут биһиги эрэ туспутугар олороллоро. Бэйэлэрэ саастарын тухары атах-бытах, кыра үлэҕэ-хамнаска сылдьыбыт буолан, үөрэҕи-билиини улаханнык сыаналыыллара. Мэлдьи: “Биһиги үөрэҕи билбэтэхпит, саатар эһиги үөрэниҥ, үтүө үлэһит дьон буолуҥ. Хаһан да дьону албыннаабат, кырдьыксыт буолуҥ”, – дииллэрэ. Кинилэр үтүө алгыстарынан, өйөбүллэринэн түөрт улахан оҕо үөрэҕи баһылаан, билигин үөрэхтээх, үлэһит, ыал дьоммут. Кыраларбыт устудьуоннар.
Хайдах буолбутай?
Ол күһүн аҕабыт ыаллыы турар Кутана нэһилиэгэр быстах үлэҕэ кэпсэтэн, табаарыһа, үөлээннээҕэ С. кытта тимир боруота оҥоро сылдьыбыта. Онно өссө оҕо сааһын доҕоро, Кутана олохтооҕо Р. көмөлөспүтэ. С. оҕото-уруута суох, сулумах киһи этэ. Кини балта, учуутал дьахтар, өссө аҕабар “хата, С. бэйэҕэр сыһыаран илдьэ сылдьарыҥ үчүгэй даҕаны” диэн махтанар этэ. Иккиэн тыаҕа-ойуурга бииргэ сылдьаллара, үлэлииллэрэ даҕаны.
2017 с. балаҕан ыйын 20 күнэ үүммүтэ. Аҕам аах үлэлэрин бүтэрэн баран киэһэ аҕыс чаас саҕана, күһүҥҥү халлаан хараҥарбытын кэннэ, Кутанаттан “Иж-Юпитер-5” кэлээскэлээх матассыыкылынан төттөрү Элгээйилээн иһэн, фаралара моһуоктаан “Бүлүү” ФАД 893 км. тохтоон, оруобуна тоҕой таһыгар, оҥосто турбуттар. Ол турдахтарына эргиир кэнниттэн бэрт сыыдамнык, кыччаабыта 85 км/ч түргэннээхтик, массыына сүүрдэн тахсыбыт да, утары балаһаҕа киирэн кинилэргэ кэлэн түспүт. Аҕам барахсан миэстэтигэр тыла суох барбыт, оттон табаарыһа С. тааһын уҥуоҕун, атаҕын тоһуппут, өйүн сүтэрбит. Кини ити быһылаан кэннэ комаҕа түһэн баран ахсынньыга биирдэ өйүн булбута, ыараханнык эчэйбитэ. Баҕар ол да содулуттан буолуо, олоҕо уһаабатаҕа. Соторутааҕыта өлбүтэ.
Ол эрээри...
Дьиҥэр, быһылаан буоллаҕа, аҕабын өлөрбүт киһи кимэ-туга биллэр, туоһулар бааллар эрээри, мин санаабар, силиэстийэ сатаҕайдык ыытыллыбытын түмүгэр дьыала кыайан көбүтүллүбэтэ, буруйдаах эппиэккэ тардыллыбата. Муҥ саатар, ити кэннэ кэлэн бырастыы да көрдөспөтө.
Силиэстийэ уонна СӨ ИДьМ ЭКЦ тэхиниичэскэй эспэртиисэтэ мин аҕам уонна С. арыгы иһэн баран фарата суох матассыыкылынан суол хабыллар-хаба ортотунан түргэнник айаннаан испиттэр, ол иһин утары иһэр массыына кинилэри хойутаан көрбүт, туормастыы сатаабытын үрдүнэн табыллыбатах, онон өлбүт киһи бэйэтэ буруйдаах дииллэр.
Кырдьык, бу түгэҥҥэ С. уонна Р. үлэлээн бүтэн баран маҕаһыынтан арыгы атыылаһан кыратык испиттэрин, онно мин аҕам баарын мэлдьэспэппин. Ол эрээри 2017 с. балаҕан ыйын 22 к. эспиэр 41 ¹-дээх быһаарыытыгар аҕам хааныгар арыгы суоҕа көстө сылдьар, ол аата кини өйдөөх эбит. Ол үрдүнэн дьыалаҕа саба быраҕан аҕам ааҕы иккиэннэрин “итириктэр” диэн суруйаллар.
Иккиһинэн, төһө эмиэ туоһулар баалларын, “матассыыкыл турар этэ” диэн көрдөрүү биэрбиттэрин үрдүнэн, силиэстийэ “матассыыкыл фарата суох айаннаан испит” диэн быһаарар.
Үсүһүнэн, тэхиниичэскэй эспэртиисэ силиэстийэ биэрбит көрдөрүүтүгэр олоҕуран, аҕам ааҕы түҥнэри көппүт массыына суоппара 85 км/ч түргэннээхтик иһэн быһылаантан куотар кыаҕа суох этэ диир. Дьиҥэр, ол тоҕойго Сунтаартан Кутана диэки барыыга суолга төһө эмэ “кутталлаах эргиир” диэн суол бэлиэтэ баар, эргиири суол кытыытынааҕы мастар хаххалыыллара көстөр эбээт. Онон суоппар бэлиэни көрөн бытаарыахтааҕа, утары балаһаҕа тахсыа суохтааҕа. Биһиги ИДьМ эспэртиисэтин кытта сөбүлэспэккэ былырыын ахсынньыга тутулуга суох эспэртиисэни ыыттарбыппыт, ол түмүгэ сабаҕалааһыммытын толору дакаастыыр. Эспэртиисэ суоппары быраабыланы тутуспута буоллар “имел техническую возможность предотвратить столкновение” диир.
Төрдүһүнэн, ити этиллибит чахчылар уонна туоһулар көрдөрүүлэрэ (ол иһигэр кэлин С. өйүгэр кэлэн баран кэпсээбитэ) дьыалаҕа киллэриллибэтэҕэ.
Дьиктиргиирбит, өйдөөбөппүт элбэх
Биһиги, сүтүктээх дьон, дьыала хайдах тэриллэн барбытын хара ааныттан астымматыбыт.
Холобур, быһылаан буолбут сиригэр туоһулары (понятойдары) Кутанаттан, түҥнэри көппүт суоппар бөһүөлэгиттэн, аҕалбыттар этэ. Саахал буолбут сирин полиция үлэһиттэрин кытта кинилэр эрэ көрбүттэрэ. Биһиги аймахтан ким даҕаны ыҥырыллыбатаҕа. Ол эмиэ элбэҕи толкуйдатар.
Аҕабыт суох буолбутун туһунан ийэбэр уонна убайбар сарсыныгар эрэ эппиттэрэ, ону истэн улаханнык уолуйбуппут, бары ыар санааҕа ылларбыппыт. Урукку өттүгэр итинниги билбэтэх-көрбөтөх дьон, бэл, киһини хайдах көмөр туһунан да өйдөбүлбүт суоҕа, барыта түүл-бит курдуга. Биллэн турар, убайдарым эр дьон быһыытынан ыар сүтүктэн кыһыйбыттара-абарбыттара, саатар аҕабытын өлөрбүт киһи хараҕын утары көрбүт киһи дэспиттэрэ эрээри, аҕабыт доҕоро Р. “буолла да буоллаҕа, хайыыр да кыахпыт суох, өлбүтү төннөрбөппүт. Суоппар эдэр киһи, үс оҕолоох, кини олоҕун алдьатар эмиэ табыллыбат, онто да суох моһуокка тэптэрдэҕэ” диэбит курдук алы гынан, мин ону ылынан убайдарбын уоскутан, суут-силиэстийэ кырдьыгы быһаарыа дии санаан, оннук аһаран кэбиспиппит. Барыта бэйэтэ быһаарылларыгар эрэммиппит. Ол биһиги саамай улахан алҕаспыт эбит.
Ханна да үҥсүҥ...
Биһиги саамай улахан алҕаспыт – кэмигэр хамсамматахпыт. Тоҕо диэтэххэ, бириэмэ ааһан испитэ. Биһиги кэмиттэн кэмигэр эрийэн дьыала хайдах баран иһэрин сураһарбыт. Ол аайы бастаан утаа “бара турар” дииллэрэ. Онтон кэлин, дьиктиргиэхпит иһин, “маннык дьыала хас эмэ сылы быһа барар, бэйэбит биллэриэхпит” диэн тимир-тамыр курдук эппиттэрэ, биһиги “бу дьон кэпсэтэллэрэ тоҕо кытаанаҕый, тоҕо кыыһыралларый, арааһа, сөбүлээбэттэр быһыылаах” дии санаабыппыт эрээри, силиэстийэ биһиги туспутугар салаллыа диэн өссө да эрэнэрбит. Эрийэллэрин күүппүппүт.
Ол курдук икки сыл кэриҥэ кэм ааспыта, 2019 с. үүммүтэ. Даҕатан эттэххэ (билигин кэлэн өйдөөтөххө оннук буолуо суохтаах эбит), ити тухары биһиги биир даҕаны кумааҕыны да, ыспыраапканы да туппатахпыт, эгэ, дьыала ис хоһоонун билсиэхпит дуо? Онтон онно-манна билсэн-көрсөн баран манна туох эрэ дьикти баар диэн ытырыктата санаан, “харахпыт арыллан”, мин 2019 с. тохсунньутугар СӨ ИДьМ “сунтаардар тугу да биллэрбэттэр” диэн сурук суруйбутум уонна ый курдук буолан баран хоруйбун тутан улаханнык соһуйбутум: “буруйа оҥоруу састааба суоҕунан дьыала 05.10. 2018 с. сабыллыбыта” диэн суруллубут этэ! Мин сурукпун суруйуом 4 ый иннинэ саппыттар! Ол тухары туох да биллэрии суох. Ити кэннэ улуус борокуруоругар киирэ сылдьыбытым эрээри, кини эмиэ дьыала сабыллыбыт, ханна баҕарар үҥсүөххүтүн сөп диэбиттии эппитэ. Онтон илиибэр дьыалабыт суоҕун билэн, көрөн турдахпына силиэдэбэтэллэргэ эрийбитэ, дьыаланы биэрэллэригэр көрдөспүтэ эрээри, онно суруктаах да тиийэн туһамматаҕым. Кэлин тиһэҕэр сайабылыанньам букатын да сүтэн хаалбыта. Ити кэннэ дьыала сабыллыбытын туһунан уурааҕы ийэбэр ханнык эрэ учаскыабайынан ыыппыттар этэ. Дьиҥэр, бэйэтин ыҥыран, илии баттатан, официальнайдык туттарыахтаахтара буолуо дии. Наарыһынайынан ыытардыы буолбакка.
Уопсайынан, аҕабыт өлүүтүгэр сыһыаннаах дьыаланы албакааттар кыттыспыттарын кэннэ соторутааҕыта эрэ илиибитигэр туттубут, дьэ сиһилии үөрэттибит уонна сөпсөспөт түгэммит олус элбэҕин биллибит. Силиэстийэ-дьыала биһиги туспутугар сиэрдээхтик ыытыллыбыт диэни кытта сөбүлэспэппит. Биһиги туруорсар дьыалабыт тиһэҕэр тиийиэ, олоҕо суох тахсыбыт уураах көтүрүллэн, аҕабытын өлөрбүт киһи эппиэккэ-миэрэҕэ тардыллыа диэн эрэнэбит, сууттан ону туруорсабыт.
“Кыымҥа” анаан
Николай Захаров.
