Бэс ыйа. Бороҕоҥҥо Саха сиригэр олорор Норуоттар оонньууларын тэрийэ сылдьабыт. «Чараҥ» диэн икки этээстээх көстүүнэйгэ түһэрдилэр. Михаил Ефимович уонна кинини кытта үлэлиир эдэрчи соҕус дьон уончабыт. Бары бэрэсидьиэммитин бэйэ киһитинэн ааҕабыт, туттарын-хаптарын, саҥарарын-иҥэрэрин сөбүлүү көрөбүт, ылынабыт. Биир киэһэ хойутуу соҕус төгүрүк остуол тула олорон аһаатыбыт. Бэрэсидьиэммит аһаан баран, иккис этээскэ утуйа таҕыста. Биһиги, ону-маны балкыһан, син балай да өр олордубут. Туохтан саҕаламмыта эбитэ буолла, өйдөөбөппүн, биир-биир Михаил Ефимович кыттыгастаах көрдөөх кэпсээннэри кэпсэтэн бардыбыт. Дьэ, үөрүү-көтүү, күлсүү-салсыы, алларастааһын бөҕөтө. Арай мин кэпсии олорон хараҕым кырыытынан көрбүтүм Михаил Ефимович кирилиэһинэн түһэн иһэр эбит, биһиги диэки кытаанах баҕайытык көрөр. Дьэ, ах бардыбыт. Киһибит тахсан баран киириэр диэри түргэн үлүгэрдик ороммутун буллубут.
Сарсыныгар стадиоҥҥа барыыга биир да киһи Михаил Ефимович аттыгар чугаһаабат, арай мин эрэ сэргэстэстим. Киһим «ол-бу диэн киһини саҥара сылдьаҕыт» диэн хомуруйар. Мин мөккүһэн турдум: «Ол-бу тэрилтэҕэ, уулуссаҕа киһи аатын биэрэллэрэ, онно-манна пааматынньык туруораллара киһи аатын-суолун үйэтиппэт. Дьон тылыгар-өһүгэр киһи өйө-санаата, дьүһүнэ-бодото, тыла-өһө суох буоллаҕына, син биир умналлар. Ити Лениҥҥэ тоҕо итиччэ улахан пааматынньыгы туруорбуттарын аныгы оскуола оҕолоро билбэттэр, билэ да сатаабаттар. Киһини норуот үһүйээнэ үйэтитэр быһыылаах. Эллэй баһылык бастакы ыһыаҕы сахаларга ыһан, уос номоҕор киирэн биллэр. Тыгын Дархан хайдах дьүһүннээҕин, хаһан олоро сылдьыбытын биир да киһи этэр кыаҕа суох. Ол эрээри Тыгын Дархан диэн хаҥаластар баһылыктара кэлии саалаах-саадахтаах омуктартан дьонун-сэргэтин көмүскээн утары туруммутун саха барыта билэр. Аныгы кэмҥэ ыһыах ыһан дуу, атын омуктары кытта сэриилэһэн дуу уос номоҕор киирбэккин – кэмэ атын. Саха, айылҕаттан дьоҕурдаах буолан, биллэр-көстөр дьонноро туох ис санаалаах, туруктаах сылдьалларын өтө көрөн, көхсүнэн сэрэйэн билэр. Ол дьон олохторун кэрчик кэмнэрин арааһын хайдах баарынан дьоҥҥо-сэргэҕэ кэпсээн тиэрдэр буоллахпытына, норуот бэйэтэ туох диэн өйдөбүлү уос номоҕо оҥостуон бэйэтэ билиэ». Киһим тугу да саҥарбата.
Атырдьах ыйыгар Эдьигээммит Уоттааҕар, Михаил Ефимовичка эдьигээннэр тутан биэрбит даачаларыгар, сынньана, балыктыы сылдьабыт. Күнүс эбэ кытылын устун кумаҕынан хааман истэхпитинэ, Михаил Ефимович: «Бииктээр», – диир. «Тугуй, Михаил Ефимович?». «Ити эн сэһэннэргин мунньан кинигэ таһаартарыаҥ этэ...» «Михаил Ефимович, арыый эрдэ буолуо. Дьонуҥ-сэргэҥ суохтаан, ахталларын-саныылларын саҕана суруйар ордук буолуо, оччотугар ааҕыахтара уонна оттон кыратык онтон гонорар аахсыам этэ буоллаҕа...» Киһим «һы» эрэ диэн кэбистэ. Бэчээккэ тахсар ахтыы сурук элбэҕиттэн сылыктаатахха, саха дьоно барахсаттар баһылыктарын саныыллара-ахталлара элбээн эрэр дуу дии санаатым.
Сахалыы саҥардыбыттар
Михаил Ефимович тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ буолбут. Ол саҕана Мэҥэ Хаҥалас улууһа сүөһү иитиитигэр, оҕуруот аһын олордууга биир бастыҥынан ааҕыллар эбит. Балаҕан ыйын ортотугар тымныы сытыырхайан түүн хаһыҥныыр буолан, тыа дьоно хаттык таҥас таҥныбыт, тэлигириэйкэ, бэргэһэ, үтүлүк да кэппит кэмнэрэ. «Саҥа миниистир тахсан Майаҕа мунньахтыыр үһү, Эдьигээҥҥэ үлэлээбит, илим көрөрүн сөбүлүүр үһү» диэн кэпсээн-ипсээн тарҕаммыт. Мунньах кэнниттэн илим көрдөрүөхпүт диэн, биир оҕонньору илимниир күөлүгэр ыыппыттар.
Михаил Ефимович мунньаҕын ыыппыт, этэр тылыгар биир да сахалыы тылы кыбыппатах: мунньах нууччалыы барбыт. Мэҥэлэр мунньах кэнниттэн ыалдьыттарын аһатан баран, икки киһини арыаллатан оҕонньордоругар барбыттар. Киэһэ халлаан чуумпуран, айылҕа иһийэн, ой дуораана ыраахтан дуораһыйан иһиллэр чэбдик киэһэтэ буолбут. Оҕонньорго тиийэн, улахан саҥата-иҥэтэ суох чэй иһэн баран, Михаил Ефимовичтаах иккиэ буолан илим көрө киирэр буолбуттар.
Кытылга икки тыы турар эбит. Биирдэрэ – мас, иккиһэ – эрэһиинэ. Оҕонньор эрдииһитинэн киирэр киһиэхэ «мас тыы муоҕа түһэн хаалбыт, күөлбүт дириҥэ сүрдээх, эрэһиинэ тыынан киирэргит ордуга дуу» диэн талларбыт. Балыксыттарбыт илимнэригэр чугаһаан истэхтэринэ, эрэһиинэ тыылара хайа баран, тимирэн хаалбыт. Ыксал буолбут, халыҥ таҥастаах дьон баата тэлигириэйкэлэрэ көхсүлэригэр үллэн тахсыбыт, куруму саппыкылара, истээх ыстааннара илийэ охсон, уунан туолан, аллара тардан киирэн барбыт, тыын былдьаһан булумахтаммыттар, тыа диэки ыттыы харбыы сатыыллар үһү да – өнүйүү суох. Отууга хаалбыт киһи сүүрэн киирэн, мас тыынан дьонун быыһаары эрдэн элэҥнэппит. Ол мучумаан саҕана оҕонньор саҥата «бастаан сахатын быыһаа, бастаан сахатын быыһаа!» диэн хаста да хаһыытаабыта ой дуораана буолан, туһааннаах дьоҥҥо дуораһыйан тиийбит. Арай «нуучча» миниистирдэрин ыксаабыт куолаһа «мин эмиэ сахабын» диэбитэ билиҥҥэ диэри уостан уоска бэриллэн, кэпсээн буола сырыттаҕа. Дьонун быыһаабыт эрэт кэлин тыраахтар бэлэхтэппит диэн сурах баара. Туох барыта төлөбүрдээх буолара эмиэ да сөп ээ.
«Па!»
Михаил Ефимович, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ, кыра сылдьан землянка дьиэҕэ дьонунуун олорбут. Аҕатын моонньугар олорон өрүскэ киирсэр, тахсыһар дьоллоох кэмнээх эбит. Кэлин үөрэҕин бүтэрэн баран, оройуон хомсомуолун бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбитин, Силипиэнтэп оҕонньору кытта эрдииһиттээн Уоттаах диэн Эдьигээнтэн үөһэ икки биэрэстэлээх сиргэ сайын аайы балыктаабыт сирин ахтан, атырдьах ыйын бүтүүтэ Эдьигээҥҥэ тиийбит.
Эдьигээннэр үөрүү-көтүү бөҕө буолан, мунньахтаан, ирэ-хоро кэпсэтэн баран, киһилэрин Соболоох Мэйээн диэн өрүс уҥуор баар үрэххэ кустата илдьибиттэр. Уончалар эбит. Тиийиэхтээх сирдэригэр тиийэн, ким балаакка туруора, ким мас мастыы, ким ас астыы үрэх эниэтигэр тахсыбыттар. Сүрдээх иһирэх, чуумпу, ой дуораана ыраааххыы диэри дуораһыйар киэһэтэ буолбут. Икки киһи Михаил Ефимовичтыын ону-маны сэһэргэһэ аллара үрэх кытылыгар турбуттар. Үөһэттэн «үрэҕинэн кустар иһэллэ-ээр!» диэн саҥа иһиллибит. Үрэх маһын төбөлөрүн арыый үрдүнэн икки чыркымай тылыбырайан ахан иһэллэр эбит. Аттыгар турар киһи Михаил Ефимовичка «ыт» диэбит. Үөһэ да, аллара да турааччылар ылы-чып баран, бары “табар дуу, таппат дуу” диэх айылаах иһийэн турбуттар. Биһиги киһибит кыҥаан-кыҥаан баран, сыыһа ытан кэбиспит. Үөһэ көрөн турбут киһи улахан баҕайытык «Па!» диэн саҥа аллайбыта ой дуораана буолан, үрэх устун хатылана-хатылана бара турбут. Аллара турааччыларга кэпсэтии-ипсэтии бүппүт, миниистирдэрэ саатын хомуйан, оҥочоҕо киирэн олорунан кэбиспит. Миниистири кытта кэпсэтэ турбут дьон «бээ, биһиги дьоммутугар көмөлөһүөхпүт» диэн баран, эниэ диэки хаампыттар. Үөһээҥҥилэр эмиэ саҥата-иҥэтэ суох балааккаларын туруоран, астарын астаан, остуолларын тардан баран миниистирдэрин ыҥыртара аллара киһи ыыппыттар. Наарыһынайдара кэлэн «киһибит тугу да саҥарбат, оҥочоҕо олорор» диэбит. Хайыахтарай, хоноһолорун хомоппут дьон, саҥата-иҥэтэ суох хомунан, түүннэри Эдьигээннэригэр төннүбүттэр.
Алҕас саҥа саханы ханна-ханна тиэрдиэ эбитэ буолла...
“Хеннеси”
90-с сыллар саҥаларыгар тутулбут уларыйан, омук сириттэн ол-бу араас табаар кэлэр буолбута. Михаил Ефимович бэрэсидьиэн буолан, кэлэрэ-барара, мунньахтыыра, олох-дьаһах алдьаммытын быһаара, дьонугар эрэли үөскэтэ сатыыра, тулабыт барыта ыһылларыттан-тоҕулларыттан сылааргыыра да элбээбит кэмэ этэ.
Биир сайын Будимир Дмитриевич Слепцову, Иннокентий Иннокентьевич Тарбаховы кытта чугас улууска катерынан барбыттар. Тиийиэхтээх сирдэригэр тиийэн, Будимирдыын күнүс мунньахтыы тахсыбыттар уонна киэһэ олох хойут кэлбиттэр. Сирэйдэриттэн-харахтарыттан көрдөххө, мунньахтара ыараханнык ааспыт курдук үһү. Тарбаахап аһын тардан, остуол тула олорон, саҥата-иҥэтэ суох аһаан испиттэр. Арай Михаил Ефимович аа-дьуо саҥа таһаарбыт: «Киэсээ, били аһылыкпыт баар дуо?» – диэн буолбут. Киэсэ: «Ээ, баар, баар», – диэт, каютатыттан “Хеннеси” ханньаагы аҕалан остуолга уурбут. Бытыылка быһаҕас үһү. Бэрэсидьиэннэрэ кыыһыран турбут, «ыйыппакка киһи арыгытын иһэ сылдьаҕыт» эҥин диэн мөҕөттөөбүт. Тарбаахап мөҕүллэрин быыһыгар «биһиги испэтэхпит, Москубаттан киһи кэлэ сырыттаҕына кинилиин испиккит» эҥин дии сатаабыт да, тойонноро олох истибэт үһү. Мөҕөн-мөҕөн баран, бүтэһигэр «бэрт дьон, киһи суоҕар өссө ыстакаанынан хантатаргыт буолуо» диэбит. Астара ас буолбакка, тарҕаһарга барбыттар.
Тарбаахап иһитин сууйан, сарсыҥҥы аһылыгын бэлэмнээн баран, уоскуйа түһэн ылаары аһыыр остуолга олороотун кытта, Будимир киирэн кэлбит. «Киэсээ, буруйа суохпар буруйданан, сатаан утуйбатым, били, бэйэбит «Биэлэй Аиспыт» баар дуо?» диэбит. Киэсэ туруон сүрэҕэлдьээн, чугас турар ыскаап түгэҕиттэн бытыылка уонна кырыылаах икки ыстакааны ылбыт. Ханньаагын ыстакаан быһаҕаһынан кутаттаабыт, бытыылкатын тоҕо эрэ остуол анныгар туруорбут. Чочумча олоро түһэн баран, ыстакааннарын саҥа хантатыах курдук буолан истэхтэринэ, Михаил Ефимович киирэн кэлбит уонна «эппэтэҕим дуо» диэн күллэртээбит. Эйэ олохтоммут.
«Үөрэнэр саас»
Михаил Ефимович Саха сирин бэрэсидьиэнин аатын саҥа ылан олордоҕуна, Японияттан дьахталлар дэлэгээссийэлэрэ кэлэр диэн буолбут. Саҥа былаас салайааччыта омуктары кытта хайдах-туох үлэлиэхтээҕин боротокуола эҥин оҥоһулла илик кэмэ. Бэрэсидьиэн, администрациятын үлэһитэ Михаил Иванович Егоровы ыҥыран ылан, утары хоһугар чэй бэлэмнииригэр сорудах биэрэр. Михаил Иванович бэйэтин курдук эмиэ 60 сааһын ааһан эрэр Алексей Амбросьев диэн киһилиин маҕаһыын кэрийэн ыстакаан, бэчиэнньэ, чэй, үүт ылбыттар, үүттээх чэйи иһиэхтэрэ диэн бэлэмнээн баран, приёмнайга олорор Валентина Степановнаҕа этэн баран барбыттар.
Кыра баҕайы уҥуохтаах уонча дьахтар киирэн кириэһилэлэргэ олорбуттар. Бэрэсидьиэн миэбэлин ким атыылаһан аҕалбыта буолла: киэҥ-куоҥ, үрдүк баҕайы Европа ыстандаардынан оҥоһуллубут дууп остуол, эмиэ киэҥ-куоҥ баҕайы, киһи олордоҕуна, тимирэн хаалар сымнаҕас кириэһилэлэр турбуттара. Михаил Ефимович киирбитэ дьонун сүүстэрэ, сорохторо баттахтара эрэ көстөр үһү. Син кэпсэппитэ буолан тарҕаспыттар. Ол туһунан Михаил Иванович маннык кэпсээбитэ: «Сорудаҕы толордубут диэн үлэбитигэр дьоһуннанан олордохпутуна, Валентина Степановна ыксаабыт баҕайы куолаһынан төлөпүөннээн «Михаил Ефимовичка срочно киирэр үһүгүт» диэбит. «Оо дьэ. Тугу эрэ сыыһа оҥордохпут” диэн ытырыктата санаатым да, хайыахпытый, бардыбыт. Бэрэсидьиэммит үлэлиир хоһугар икки оҕонньор наҥнарыһан киирдибит уонна сэрэнэн аан таһыгар турдубут. Киһибит тэйиччи соҕус туран: «Ити хайдах буолан саха эмээхситтэрэ киэһэ чэй иһэр улахан баҕайы чааскыларын ыллыгыт? Омуктар итинник иһиттэн чэй испэттэр. Аны атыыласпыт бэчиэнньэлэргит киһи ытыһыттан лаппа улахаттар, кыра, дьоҕус, төгүрүк бэчиэнньэлэр баар буолааччылар ээ», – дии-дии, тойон эрбэҕин төбөтүн сөмүйэтин төбөтүн кытта холбуу тутан көрдөрөр үһү. Оннук мөҕүллэ туран Михаил Иванович быыс булан «үөрэнэн иһиэхпит буоллаҕа» диэбит. Тойонноро чочумча иккиэннэрин саҥата суох үөрэтэрдии көрөн тура түһэн баран: «Үөрэнэр да сааскыт кэлбит курдук көрөбүн ээ», – диэбит уонна күлүөн туттунан «һык» диэбит. Ону истээт, дьоно, күлүктэригэр имнэнээт, ааны былдьаспыттар.
