Бүлүү улууһун Дьөккөнүгэр олохтоох Сөдүөт туһунан өрөспүүбүлүкэбит олохтоохторо ким эрэ кыратык, ким эрэ үчүгэйдик, бары да истэр-билэр буолуохтаахтар.
Бу нэдиэлэҕэ бэрт киһи Уйбаан Уххан көмөтүнэн, киниэхэ кэлэн ыалдьыттаан олорор норуот эмчитин Сөдүөт Бөтүрүөбүс Уйбаныабы-Дьөккөн Сөдүөтүн көрсөр чиэскэ тигистибит. Кини туһунан баччааҥҥа диэри сурах-садьык, үһү-таамах курдук эрэ истэр дьоҥҥо бу бэрт соһуччу буолла. Холобур, тус бэйэм бэрт өрдөөҕүттэн бу Сөдүөт өссө эдэр сылдьан Үөһээ Бүлүүгэ олохтоох норуот аатырбыт эмчитэ Ньыыкан кырдьаҕаска уонна Буруустаах Сахаарга, Иенгра улуу удаҕана Мотуруона Кульбертиноваҕа, аар-саарга аатырбыт тоҥус ойуунугар Савейга баран уһуйуллубутун, ол эбэтэр саха-тоҥус ойууннара үйэлэргэ түмүллүбүт муударастарын иҥэриммитин истэр этим. Аны туран бу улуу дьон бары кинини анаан бэйэлэрэ ыҥыран ылан уһуйбуттара үһү. Онон, туох да омуна суох, Сөдүөт былыргы ойуун дьарыгын дьиҥнээх утумун илдьэ сылдьар, бу ураты идэ тиһэх бэрэстэбиитэлэ дэниэн сөп. Кэнники кэмҥэ кинини Саха сирин тас өттүгэр да элбэхтик ыҥыран көмөлөһүннэрэллэрин туһунан сурах-садьык элбэх да, ону мин киниттэн “сөбүлүө суоҕа” диэн чуолкайдаһа барбатым.
Сөдүөт быйыл 55 сааһын туолар, саха кээмэйинэн, эдэрси киһи эбит. Ортону үрдүнэн уҥуохтаах, лоп-бааччы, түс-бас дьүһүннээх, быһата, уулуссаҕа сырыттаҕына ким да “бу туспа айдарыылаах, идэлээх киһи сылдьар” диэн билбэт киһитэ. Аны туран, олус сэмэй, биллэ-көстө сатаабат, кими да, тугу да быһа эппэт. Ол да иһин баччааҥҥа диэри ким да кини тас дьүһүнүн билбэт буоллаҕа. Онон бу көрсүһүүнү тэрийбитигэр Уйбаан Уххаҥҥа махтаныах кэриҥнээхпит.
Даҕатан эттэххэ, бу Сөдүөт хаһыакка аан бастакы тахсыыта. Урут интервью биэрэн көрө илик эбит. Аны, сурук-бичик тылыгар ураты болҕомтолоох сыһыаннааҕын өйдөөтүм (“урут кини туһунан тугу эрэ суруйалларыгар олус элбэх алҕаһы, сиирэни-халтыны таһаарбыттар быһыылаах, ол иһин итэҕэйбэт” дии санаатым). Аны туран, ойуун идэтин кистэлэҥин эҥин туһунан үгүһү-элбэҕи тэнийэ барбат, тугу эмэ сөбүлээбэтэҕинэ туох да муоҕа-чуоҕа суох тута биллэрэр майгылаах эбит. Ону салгыы туоһулаһан туһа суох.
2004 сыл бүтүүтүгэр “Кыым” хаһыат балаһыанньата ыараан, үбүлээһинэ эстэн, бэрт уустук, тахсар-тахсыбат турукка тиийэн турар этэ. Инньэ гынан, 2005 с. тохсунньутун туругунан “Кыым” хаһыаты өрөспүүбүлүкэ барытын үрдүнэн 1 эрэ киһи суруппута. Бүлүү улууһуттан. Кэлин “Кыым” хаһыат кыаҕырбытын кэннэ ол ким саамай бэриниилээхтик, тиһэҕэр диэри хаһыаппытын сурута сылдьыбытын билээри почталартан ыйыталаһа сатаан кэбиспиппит да... булбатахпыт.
Бу аҕыйах хонуктааҕыта билбиппит, ол Бүлүү Дьөккөнүн олохтооҕо Сөдүөт Бөтүрүөбүс Уйбаныап буолуон сөп эбит. Кини ол туһунан маннык кэпсээтэ:
– “Кыымы” уруккуттан сурутабын. Кэлин хаһыат аҕыйах лиистэммитин, кып-кыра форматынан тахсар буолбутун да кэннэ, тохтообокко сурута сылдьыбытым. Почта үлэһитэ: “Ким да аахпат, сэҥээрбэт буолбут, эстибит хаһыатын тоҕо сурутаҕын? Сурутан бүт”, – диир этэ. Ону мин, били Ньыыкан кырдьаҕас эппитинии, “бэрт аҕыйах эрэ сыллар күлүктээн сыталлар, онтон “Кыым” хаһыат ыал аайы баар буолуоҕа” диэн хоруйдуур этим.
Бөһүөлэкпэр саамай бүтэһиккэ диэри “Кыымы” мин соҕотоҕун суруппутум.
Онон, Дьөккөн Сөдүөтэ былыргыттан быйылга диэри биһиги “Кыыммыт” эрэллээх ааҕааччыта эбит! Эбиитин, “Кыым” хаһыатын туһугар тиһэҕэр диэри турууласпыт Федора Егорова хаһыат туһугар долгуйан, киниэхэ тиийэн эмиэ алҕата сылдьыбыттаах эбит.
– Сөдүөт, эн туох эрэ ураты идэлээххин хаһааҥҥыттан билбиккиний?
– Киһини өйдүөхпүттэн ыла оннукпун. Онтон кыбыстар этим. Ол саҕана ону “айдарыылаах” диэбэттэр этэ, “былыргылыы санаалаах” эҥин диэн курдук буолара. Ийэм төрдүгэр оннук дьон бааллар эбит.
1971 с. оскуолаҕа киирбитим. Ол сыл, быһыыта бэс ыйын ортотугар этэ, убайым кэлэн “халлаан күөҕэ сымыыттаах чыычаах уйатын буллум. Чыычаах бэйэтэ көппөт, тутаары гыннахха эрэ сүүрэр. Иккиэ буоллахпытына тутуохпут. Барыах” диэн хаайда. Мин батынан кэбистим. Тоҕо эрэ барыахпын олох баҕарбатым. Убайым хаай да хаай. Ол курдук, сөбүлэһэн, киэһэлик бөһүөлэкпитигэр сөмөлүөт түһэр пуордун таһыгар баран ол уйабытын көрдөөтүбүт. Ол сылдьан тоҕо эрэ наһаа дьиксинэн, дьаарханан, “төннүөххэ, барыахха” диэн убайбын хаайа сатыыбын. Булбатыбыт. Ол сырыттахпытына, эмискэ, туох да сүрдээх улахан киһи хаһыыта иһилиннэ, эргиллэн көрбүтүм, уҥа санныбар туох эрэ уота олорон сандаарыс гынна... “Абааһы кэллэ!” диэн уҥуоҕум хамсыар диэри куттанан, хаһыытыы-хаһыытыы куоппатым дуо... Сүүрэн тиийэн бүтэй аннынан сылыпыс гынан хаалбыппар, хаһыы эмискэччи тохтоон хаалла. Этим сааһа барыта аһыллыар диэри куттаммыт киһини убайым арыычча уоскуппута... Ити курдук соһутан, куттаан эккин-хааҥҥын арыйаллар эбит этэ. Онтон саҕаламмыта... Ол күһүнүттэн өйбүн сүтэрэн, ити билиҥҥи эпилепсия курдук, ыалдьар буолбутум. Хата, дьонум балыыһаҕа көрдөрбөтөхтөрө. Олохтоох биэлсэр кэлэн көрөрүн, аҕам көтөҕөн олорорун өйдүүбүн. Кэлин ону Ньыыкан кырдьаҕаска кэпсээбиппэр, “ол өбүгэлэриҥ чугаһаабыттар, эккин-сааскын арыйан биэрбиттэр. Былыр да киһи этин итинник арыйаллар этэ” диэн быһаарбыта.
Мин оскуолаҕа киирэн үөрэнэ сылдьар кэммэр Үөһээ Бүлүүгэ Ньыыкан дьону эмтиир сураҕа иһиллэрэ. Онно кини эмтэнэ кэлэр-барар дьонунан сурах ыытар эбит этэ. “Дьөккөҥҥө киирэ түһүүгэ биир уол оҕо баар. Айылҕаттан кыра итэҕэстээх. Ол уол кэлин ситтэҕинэ-хоттоҕуна улахан киһи буолан тахсыаҕа”, – диэн. Ону мин 4-с кылааска үөрэнэ сылдьан истибитим. Бөһүөлэгим олохтоохторо онно миигин кытта саастыы биир атын уолу “кинини этэрэ буолуо” диэн күтүрүүллэрэ. Оттон мин ону хайдах эрэ “ол миигин этэр” диэн сэрэйэрим.
Ол саҕана биһиги нэһилиэкпитигэр Сиидэрэп диэн сахалыы эмтиир оҕонньор баара. Ийэбинэн аймаҕым Чорос диэн киһи домноон эмтиирэ. Саха эмчиттэрин ассоциациятын тэрийбит Владимир Кондаков эмиэ биһиги нэһилиэкпит киһитэ. Кинини кытта 1985 сылтан ыла хара өлүөр диэри алтыспытым.
1981 с. күһүн Үөһээ Бүлүү Боотулуутугар чып кистэлэҥинэн бара сылдьыбытым. Оччолорго 17 саастааҕым. Онно тиийэн “нэһилиэкпитигэр биир уолу эн билгэлээбит уолгар күтүрүүллэр этэ” диэн кэпсээбиппэр, күлбүтэ. “Ол эйигин эппитим” диэбитэ. Ньыыкан сиэнэ, эмчит Зоя Пестрякова кэлин эһэтэ көнньүөрдэҕинэ ыйга биэстэ-алтата мин туспунан сэһэргиирин кэпсээн турардааҕа. Арай, ааппын эппэт эбит этэ.
1982 с., Ньыыкан кырдьаҕас сүбэтинэн, Мэйиккэ Маай диэн учаастакка олорор, “100 бырыһыан сахалыы ыллаан эмтиир” Сахаар диэн оҕонньорго сылдьыбытым, кини алгыһын ылбытым. Ол оҕонньор дьарыгын наһаа кистиир этэ. Оччотооҕу киһи урут ойууннары хабыр тутуу-хабыы кэмнэрин өйдүүр, билэр буоллаҕа.
1995 с. Иенграҕа олохтоох, 106 саастаах, тоҥус удаҕана Мотуруона Кульбертиноваҕа тиийэ сылдьыбытым. Кистээн ыҥырбыта. Эмээхсин сахалыы эйигиннээҕэр-миигиннээҕэр үчүгэйдик саҥарара. Эбэтэ саха эбит этэ. Дьэ, чахчы, улахан эмээхсин этэ. Уҥуоҕунан буолбатах, идэтинэн... Эһиилигэр, 107 сааһыгар өлүөхтээҕин билэн олороро. Кини эмэгэттээх этэ...
2000 с. эмиэ Иенграҕа олохтоох Савей кырдьаҕас ыҥыран ылбыта. Кинини кытта 13 сылы быһа сибээстэспиппит. Дьону эмтииригэр хаста да кутуруксуттаабытым. “Кутуруксуттуур” диэн кыырар кэмигэр илии-атах буолан көмөлөһөрү этэллэр. Ону көннөрү да киһи толоруон сөп. Ньыыкан кырдьаҕас бастаан эмиэ ойууннарга кутуруксуттуура эбитэ үһү.
Савейга сыл аайы бара сылдьан дьону эмтэһэрим. Савей сахалыы саҥарбат, тоҥ этэ. Онон, 4 улахан киһи алгыһын ылбытым. Билигин бу улахан дьон алгыстарын эппэр-хааммар иҥэрэн, ону сайыннаран, эмтии сылдьабын.
Уопсайынан, ойуун таҥаһын 16 саастаахпар, 9-с кылааска Хампаҕа үөрэнэр кэммэр, оҥостубутум. Түүлбэр-биппэр киирэн соруйан, ыйан-кэрдэн биэрэллэрэ. Түүлбэр көрөрбүн үтүгүннэрэн, биир ыйы быһа оҥорбутум. 21 сааспар дүҥүр оҥорторбутум. Ол да саҕаттан ойууннуохпун наһаа баҕарарым. Сайыҥҥы өттүгэр оттуу сылдьан иччитэх өтөхтөргө баран, кыһын соҕотоҕун хочуолунайга киирэн алҕанан тыыммын таһаарынарым.
1989 с. күһүнүттэн маассабайдык эмтээн барбытым.
– Ньыыканы “тоҥустуу тылынан кыырара” диэн кэпсииллэр. Эн кэлин Кульбертинова, Савей курдук эбэҥки ойууннарыгар уһуйуллубут эбиккин. Оччоҕуна, эн “тоҥустуу оскуолалаах” киһи буоллаҕыҥ?
– Хайатын да төрдө биир. Туспа буолбатах. Былыр даҕаны саха ойууна – тоҥуһу, тоҥус ойууна саханы уһуйуон сөп этэ. Холобур, Ньыыкан ойууннууругар тоҥустуу тылынан кыырара. Ону сорох билбэт дьон “түҥ былыргы сахалыы тылынан эбэтэр хоролуу саҥарар” эҥин диэччилэр. Оннук буолбатах. Ньыыкан – хас да тоҥ тоҥус ойуунугар уһуйуллубут кырдьаҕас. Этигэр-хааныгар былыргы тоҥус ойуунун эмэгэтэ иҥпит киһи.
– Саха сирин саамай бүтэһик ойууна кимий, эн санааҕар?
– Туох да саарбаҕа суох, Савей. Кининэн ойууннар муҥурдаммыттара. Кини бүтэһик ойуун этэ. Уопсайынан, “ойуун” диэн тылы олох сөбүлээбэппин. “Кыырар” диэни эмиэ. Мин ойуун буолбатахпын, саха эмчитинэбин. Илбийэн, отоһуттаан, алҕаан эмтиибин. Ити тыйаатырдарга, араас тэрээһиннэргэ түбэһиэх дьон ойууннаабыта буолан, харахтарын өҥүргэһинэн көрө-көрө, сценаҕа иирээкини ыытан кэбиспит курдук дьүһүлэнэллэрин адьас сөбүлээбэппин. Кыбыстабын.
Уопсайынан, киһи киһи айыллыыта тус туһунан. Мин кими да “күүстээх”, “мөлтөх”, “орто” диэн кэрдиис, сыана быспаппын. Ону болҕомтобор ылбаппын. Ол мин дьыалам буолбатах. Итэҕэйээччи – итэҕэйэр, суох буоллаҕына – суох. Онно мин букатын кыһаллыбаппын. Мин дьону итэҕэтээри эмчит буола сылдьар буолбатахпын.
– Ойуун буоларга туспа айдарыы наада дуо? Наһаа баҕарбыт киһи бэйэтэ дьарыктанан ойуун буолуон сөп дуу?
– Былыр өлбүт ойуун эмэгэтэ көтөн кэлиэхтээх. Сорох ойуун эмэгэтэ 3, сорох 7, сорох 9 үйэ буолан баран бэйэтин биир эмэ удьуоругар бэриллэр. Улахан ойууннар 7, 9 киһи үйэтэ буолан баран төннөллөр. Өскөтүн бэйэтин удьуоругар табыгастаах киһи суох буоллаҕына, онто былыт буолан салгыы көрдүү барар, атын киһини булар.
– Билигин былыргылыы ойуун айатын тардар, үөрбэлээх, кэрэхтээх-куочайдаах ойууннар, оччоҕуна, суох буоллахтара?
– Үөрбэлэнэр, айа тардар ойуун суох. Билигин идэлээхтэр идэлэрэ улаханнык мөлтөөн турар. Урукку курдук уһуйар, идэ кистэлэҥнэригэр үөрэтэр улахан дьон суохтар.
– Саха сирин саамай улахан ойууннарын алгыһын ылбыт, кинилэргэ уһуйуллубут киһи быһыытынан, эн кими да идэҕэр үөрэппэккин дуо?
– Арыычча эдэрбин. Кэмэ кэллэҕинэ, эттэхтэринэ, кырдьан айанныырым чугаһаатаҕына эрэ... Холобур, Кульбертинова Мотуруона миигин кытта 106 сааһыгар, өлүө биир сыл эрэ иннигэр көрсөн ааспыта. Мин билигин уһуйар кэрдиискэ сылдьыбаппын.
– Бу билигин төһө бэрт үйэ кэлэн турарый?
– Туох да кистэл суох, куһаҕан үйэ. Айылҕа киэбэ алдьанна, сайын аайы ойуурбут умайан бүтэн эрэр, баай-дьадаҥы диэн арахсыы барда, ас-үөл хаачыстыбата иэдэйдэ, ыарыы бөҕө көбөн таҕыста... Дьиҥнээх хапыталыыһым ыар тыына ыган кэллэ. Истэриҥ буолуо, ити хоту туох эрэ сэрии сэбин эстилэр быһыылаах...
Кыра омукка – куһаҕан кэм. Ол хаһан эмэ тупсан кэлиэн саарбахтыыбын. Уларыйбат былаас кэллэ.
Сэбиэскэй былаас – норуот былааһа этэ. Брежнев кэмигэр, холобур, саха эмчиттэригэр сыһыан сымнаан барбыта. Урукку өттүн билбэтим, ол гынан баран сэбиэскэй былаас кэнники сылларын Ньыыкан кырдьаҕас эмиэ “баай-тот, кыра-хара дьоҥҥо үчүгэй былаас” диэн сөбүлүүр, хайгыыр этэ.
– “Кыым” хаһыат ааҕааччыларыгар туһаайан тугу этиэҥ этэй?
– “Кыымҥа” сурутуҥ, кэрэхсээҥ, ааҕыҥ, туруулаһан көмүскээҥ. Сахалар суос-соҕотох хаһыаппыт “Кыым” буоллаҕа.
Түмсүүлээх буолуоҕуҥ. Саха тылын, итэҕэлин, төрүт дьарыгын салгыаҕыҥ!
Иван Гаврильев.
