Сардаанам – Сардаана Багынанова “Киин куорат” хаһыат суруналыыһа, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ – Орто дойду олоҕуттан букатыннаахтык барбыта бу сыл балаҕан ыйын 26 күнүгэр 40 хонугун туолар. Соһуччу, кыһыылаах баҕайытык Дьылҕа Хаан миигиттэн игирэм аҥаарын – балтыбын Сардаананы – ытаппытынан-соҥоппутунан, дэгиэ тыҥыраҕынан кытаахтаан илдьэ барда. Букатын... Маны хайдах ылыныахха сөбүй? Билбэтим. Сатаан санаабаппын. Өссө даҕаны тэҥинэн айа-тута, суруйа, үөрэ-көтө сылдьыахтаах, үйэбитин бииргэ моҥуохтаах этибит. Тоҕо? Тоҕо?...
Бачча сааспытыгар диэри олох арахсыспакка, иллээх-эйэлээх, дьоллоох баҕайытык сылдьыбыппыт ээ – үүт-үкчү таҥнан-симэнэн, бүрүчүөскэлэнэн, биир мөссүөннэнэн, тэҥҥэ туттан-хаптан, саҥаран-иҥэрэн, игирэ буоларбытынан киэн туттан, дьоллонон. Оттон билигин... Аҥаар кынатым тостон, соҕотох хааллым. Утуйан турдахпына “арааһа, түүл быһыылаах” диэн, илиибин кымаахтаан көрөбүн. Ыалдьар. Оо... түүл буолбатах, дьиҥнээх эбит уонна олус хомойобун, түүл буолбатаҕыттан. Курутуйабын, саппаҕырабын, “чахчы” да, букатыннаахтык барбыт диэн. Ол эрээри син биир итэҕэйбэппии-иин, санаам уоскуйбат, буолуммат.
2021 сыл, атырдьах ыйын 18 күнэ. Сарсыарда 7 чаас 40 мүнүүтэ. Бу күн олоҕум “хара” мэҥэ буолан, сүрэхпэр оспот бааһы хааллардаҕа... Куоттарбытым кыһыытыа-аан, абатыа-аан. Игирэм, тоҕо миигин хаалларан, быраҕан, сүрэҕим аҥаарын илдьэ бардыҥ? Эйигинэ суох соҕотоҕун салгыы хайдах сылдьабыный? Мэлдьи бииргэ наһаа да дьоллоохтук, үөрэн-көтөн сылдьарбыт. Эргиллибэт аны, олохпут ол дьоллоох кэрэ түгэннэрэ...
“Игирэ – дьылҕа бэлэҕэ” дэһэрбит...
Биһиги иккиэн Үөһээ Бүлүү Боотулуутугар 10 оҕолоох Иван Степанович Багынанов уонна Анна Ивановна Яковлева дьиэ кэргэннэригэр 6-с уонна 7-с оҕонон, 10 мүнүүтэ арыттаах, күн сирин үтүөтүн көрбүппүт. Мин урутаан төрөөбүт киһи этиргэн, онтон балтым барахсан хачаайы буолан төрөөбүппүт. Ону оччолорго төрөппүт быраас: “Улахан оҕоҥ искэр сылдьан, аһын барытын былдьаан аһаабыт, ол иһин иккис оҕоҥ хачаайы эбит”, – диэн быһаарбыт. Онтон балыыһаттан дьиэбитигэр тахсыбыппытыгар, аҕабыт кыра кыыһын көрөөт “оо, бу эрэйдээх сотору “халдьаайылыыһы” диэн саҥа аллайбыт.
* * *
Игирэ буоламмыт, дьиэ кэргэҥҥэ бэрт маанытык, улахан далбарга иитиллибиппит. Саамай улахан убайдарбыт Василий уонна Михаил (билигин 70-лаах ытык убайдарбыт) төрүүр дьиэттэн кэлбиппит кэннэ, ийэлэригэр көмө буолаары, иккиэн эр-биир үллэстэн, биһигини оҕолообуттар. Ас-таҥас мааныта барыта биһиэхэ тиксэрэ. Биһиги саастыы оҕолор сайын аайы ким ньирэй көрөөччүнэн, ким от биригээдэтигэр үлэлиир эбит буоллахтарына, дьоммут биһигини тоҕо эрэ үлэлэтэ сатаабат этилэр. Арай, 8-с кылааһы бүтэрбиппит кэннэ, аҕабыт (оччолорго сопхуоска управляющайдыыра), бэркиһээн буолуо, от биригээдэтигэр ыытан, оттото ыыппыт кэмнээҕэ.
80-с сыллар ортолоругар, оскуолабытын үөрэнэн бүтэрэн, ыра санаа оҥостубут Ташкент куораппытыгар баран, бибилэтиэкэр идэтин баһылаан, күннээх Узбекистаны иккис дойду оҥостон, 10 сыл олорон, үлэлээн, Сойуус ыһыллыбытыгар 1992 сыл балаҕан ыйыгар Сахабыт сиригэр төннөн кэлбиппит. Дойдубутугар да кэлэммит арахсыбатахпыт, мэлдьи бииргэ сылдьарбыт. Үллэстэрбит суох, барыта биир хааһах буолан, хаһан да улаханнык кыыһырсыбат, иирсэр-айдаарсар диэни билбэт ураты игирэлэр этибит. Мэлдьи биир мөссүөн, барыта биир таҥас, өй-санаа олохпут устата арыаллыыра. Ыраах айаҥҥа бардахпытына – хармааммыт биир, эйиэнэ-миэнэ дэспэппит. Барыта – уопсай. Арай кыра уратыбыт “кээмэйбитигэр” сытар. Мин 10 мүнүүтэ аҕа буоларым быһыытынан таҥаспытыгар 1 кээмэй улахаммын, 5 см өндөспүн.
Балтым үҥкүүлүүрүн наһаа сөбүлүүрэ. Ордук “илиҥҥи” үҥкүүлэри ордороро. Боотулуу орто оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан, “Сарыал” ырыа-үҥкүү ансаамбылыгар 6 сылы быһа үҥкүүлээбитэ. Онтон мин конферансьелыырым. Иккис дойдубут тэҥэ буолбут Узбекистаммытыгар бардахпытына, сыбаайбаларга, үбүлүөйдэргэ узбектыы үҥкүүлээн “былааһы” ылара. Наһаа сөҕөөччүлэр, үөрээччилэр, кууһан ылан махталларын биллэрээччилэр. Мин кини имигэстик үҥкүүлүүрүн мэлдьи киэн тутта көрөрүм. Дьэ, ол оннугар мин аппыт айаҕым сабыллааччыта суох, саҥаран баран саҥара турдаҕым үһү. Аһара уһуннук саҥараары гыннахпына, аттыбар туран өттүкпэр анньааччы кини буолара. Манна даҕатан эттэххэ, дьоҥҥо биллибэтинэн, бэйэ-бэйэбитигэр “бэлиэ” бэрсэр идэлээх буолааччыбыт. Ол барыта – сирэйбит мимикатынан, сөтөллүбүтэ буолар, о.д.а. иккиэн эрэ өйдүүр туттуубут-хаптыыбыт. Кини үҥкүүлүүрүн үтүктэ сатаан эрэйи да көрөөччүбүн. Эмиэ да биирбит, игирэбит. Ол эрээри итинник түгэҥҥэ майгыннаспат этибит. Онон таҥара биирбитин үҥкүүнэн, биирбитин саҥанан – дьоҕурдары биэрбит эбит. Дьэ дьикти...
* * *
Балтым киһи быһыытынан наһаа сэмэйэ, көнөтө, албыны-көлдьүнү билиммэт майгылааҕа. Ханна да сырыттар, дьон-сэргэ туох кыһалҕалааҕын интэриэһиргиирэ, сытыы тиэмэлэргэ суруйарын ордороро. Ол суруйбута түмүктээх буоллаҕына сэмэйдик үөрэрэ, астынара. Кини ураты көрүүлээх, буочардаах, суруйар дьоҕурдааҕа. Эдьиий да буолларбын, киниттэн үгүскэ үөрэнэрим, бастыҥ сүбэһитим этэ.
Мин 5 оҕолорбун төрүөхтэриттэн көрсүһэн, иккис ийэлэрин тэҥэ буолбут күндү киһилэрэ буолар. Билигин 20 саастаах уола Алгыс 5 сааһыгар сылдьан, ийэтигэр анаан 3 этээстээх коттедж дьиэ тутан биэрэр уонна онно олордор ыра санаатын эппитин истэн наһаа да үөрбүтэ. Оҕолорум сыыстара “мама Сардааналарын” мэлдьи ахта-саныы сылдьыахтара, аатын үйэтитиэхтэрэ, ааттатыахтара турдаҕа...
Сэгэрим суруйан хаалларбыт күннүгүттэн...
Үлэбинэн социальнай хайысха эйгэтин сытыытык суруйабын. Кыһалҕалаах дьон миэхэ сибээскэ тахсан, хаһыаппар суруйтарааччылар. Ону миэстэтигэр тиийэн, илэ харахпынан көрөн, эт кулгаахпынан истэн баран биирдэ суруйабын. Суруйууларым үтүө түмүктээхтэр. Ол түмүгэр:
1. ХИФУ кылаабынай куорпуһугар инбэлииттэргэ анаан пандус оҥоһуллубута (“Максим олоҕун үктэллэрэ” ыстатыйа кэнниттэн).
2. Ньурбатааҕы кырдьаҕастар дьиэлэрин таас дьиэтэ тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Салалта билиҥҥэ диэри махтанар.
3. Бүлүү Сосновкатын психическэй ыарыһахтар сытар интэринээт дьиэтин үлэтин-хамнаһын, кыһалҕатын төһөлөөх элбэхтэ суруйбутум буолуой?... Оннооҕор биир дьиҥнээх “фраза” суруллубутун көрөн, үөһээҥҥилэр “суукка биэриэхпит” диэбит сурахтара иһиллибитэ. СМИ-гэ кырдьыктаах информация сурулларыттан дьаарханар дьон бааллар. Ону ол диэбэккэ, инним хоту баран иһээччибин. Билигин ол Сосновкаҕа дьоһуннаах улахан таас дьиэ тутуллан үлэҕэ киирдэ.
4. Бүлүү Чинэкэтигэр сууллаары турар, тэллэйдээх оҕо саадын кэлэн, “хаһыаккар таһаар” диэн ыҥырбыттара. Ол түмүгэр, билигин таас дьыссаат тутуллан, үлэҕэ киирбитэ ыраатта.
5. Төрүөҕүттэн икки хараҕынан көрбөт, Ньурба Өҥөлдьөтүттэн төрүттээх Айыллаана Степанованы хаһыаппар аан бастаан суруйаммын, киэҥ эйгэҕэ таһаарбытым.
6. Горнай Бэрдьигэстээҕэр олорор, инбэлиит оҕолордоох дьиэ кэргэн сииктээх, тэллэйдээх самнайбыт мас дьиэҕэ олороллор этэ. Инбэлиит ийэлэрэ миэхэ үс төгүллээн сибээскэ тахсыбыта. “Кэлэн көрөн-истэн, кыһалҕабытын хаһыаккар суруй” диэн көрдөспүтүгэр баран суруйбутум. Билигин таас дьиэҕэ кыбартыыра ылан, сүрдээх үчүгэйдик олороллор. Билиҥҥэ диэри махтаналлар.
7. Ньурба улууһугар биир социальнай тэрилтэ “арыгылыыр дьиэ кэргэттэргэ хас да ыалга эриэйдэ оҥоробут, ону суруйуоҥ дуо?” диэн сибээскэ тахсыбыттара. Оччолорго уоппускаҕа Ньурбаҕа сылдьар кэмим этэ. Ону суруйаммын киэҥ “резонанс” тахсыбыта. Онно Ньурба салалтата миигин “Враг №1” уонна “ Вторая Масюк” диэн сүрэхтээбиттэр этэ. Олоххо баар кырдыктаах суруйууну, хайа салалта сөбүлээбитэ баарай?...
Бу барыта урут суруллубуттары холобурдаатым. Онон бэйэм курдук суруйууларым дьоһуннаахтар, бары кыһалҕалар быһаарыллан, олоххо киирбиттэрэ. Ону барытын тустаах дьон уонна бэйэм эрэ билэбин. Бэл диэтэр, кэллиэгэлэрим билбэттэр. Оннук бэйэбин арбана сылдьыбаппын.
Маннык суруйан бэлиэтэммит эбит төлөпүөнүн архыыбыгар.
Үлэлиир “Киин куорат” хаһыат эрэдээксийэтин, кэллиэгэлэрин наһаа истиҥник саныыра, барыларын таптыыра. Эдэр суруналыыс кыргыттар үлэлэриттэн уурайан, атын хайысхалаах үлэҕэ бардахтарына “Ийэ тыл сүмэтин илдьэ сылдьар, дьоҕурдаах кыргыттар суруйар эйгэттэн тэйдилэр” диэн хомойоро, санааргыыра уонна хаһан эмэ суруналыыс эйгэтигэр төннүөхтэрэ диэн эрэнэрэ.
“Орто Дойду”, “Киин куорат” хаһыаттарга үлэлиир кэмнэригэр “Суорумньу” тиэмэтигэр ордук табыллан суруйара. 10-тан тахса сыл устата өрөспүүбүлүкэ суорумньуһуттарын ыытар үлэлэрин, ордук “Кыыс ыһыаҕа” суорумньу ыһыахтарын тохтоло суох сырдаппыта. Ол тэрээһиннэр туоһуларынан “200-тэн тахса оҕо күн сирин көрбүтүн” киэн тутта кэпсиирэ. Бу суруйууларын түмүгүнэн, 2015 сыллаахха СӨ Суруналыыстарын сойууһун “Түмүктээх үлэтин” (“За результативность”) диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи Суруналыыстар сойуустарын бириэмийэтин лауреатын аатын ылбыта.
Хантан сэрэйиэхпит баарай, аны сотору кэминэн букатыннаахтык арахсарбытын...1.05.2021 сыл. Бүтэһик хаартыскаҕа түһүүбүт.
Сардаанам олоҕу олус таптыыра, айанныырын олус сөбүлүүрэ. Ол да курдук, барар-кэлэр, айанныыр үгүс былааннааҕа. Уоппускатыгар Турцияҕа баран сынньанардыы, балаҕан ыйын 15 күнүгэр билиэтин саас эрдэттэн ылыммыта. Онто ханна баарый? Олоххо киирбэккэ хааллаҕа...
Кини букатыннаахтык бу Орто дойду олоҕуттан барбытын өйүм-санаам син биир ылыммат, итэҕэйбэт. Онон мин кинини ыраах айаҥҥа барбытын курдук ылыныам, испэр сэмээр кэтэһиэм, хараҕым уутун кыатанан... Игирэбин, балтыбын, Сардаанабын, өрүүтүн суохтуом. Эн өрүү аттыбар бааргын!
Игирэтин аҥаара
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
