Биһиги бүгүҥҥү дьоруойбут – алмаастаах хампаанньа уонна Мииринэй улууһун устуоруйатын харабыла уонна хараанньыта. Кэллиэксийэһит, “Саха сирин кэллиэксийэһиттэрэ” уопсастыбаннай тэрилтэ чилиэнэ Сергей Дорошин “АЛРОСА-охрана” тэрилтэҕэ үлэтин, 50 сыл усталаах таптыыр дьарыгын уонна Мииринэй, АЛРОСА устуоруйаларын “сэһэргиир” значоктар туһунан кэпсээтэ.
Сергей Дорошин төрүт-уус Мииринэй олохтооҕо, “АЛРОСА-охрана” тэрилтэҕэ үлэлиир. 1967 с. алмаастаах түөлбэ киин куоратыгар төрөөбүт. Ийэтэ “Алмазавтоматика” трескэ, оттон аҕата – улуус сибээһигэр үлэлээбиттэр. 1979 с. Сибээс министиэристибэтэ таһаарбыт кэмбиэригэр (бүгүн ити 1 кылаастаах) аҕата үлэлээбит сибээһин дьиэтин ойуута баара.
“Мииринэйгэ төрөөн улааппытым, бу – мин тапталлаах, төрүт куоратым. Аармыйаҕа эмиэ мантан барбытым уонна сулууспам кэннэ Мииринэй куорат ИДьМ-н харабыллыыр-тутар бөлөҕөр анаммытым. Куорат бэрээдэгин көрөрбүт-истэрбит, эбийиэктэри харабыллыырбыт, арыт кэллиэгэлэрбитигэр ГАИ-ларга уонна ППС-тарга көмөлөһөн, бэл, массыыналары тутарбыт. Оччолорго куорат үрдүнэн баара-суоҕа 8 буолан үлэлиирбит”, – диэн Серген Дорошин кэпсиир.
Кини онно уларыта тутуу сылларыгар диэри үлэлээбит. Сойуус эстибитин кэннэ, үгүс киһи салгыы тугу гыныахтааҕын, хайдах дьаһанан олоруохтааҕын да өйдөөбөт уустук кэмнэрэ үүммүттэрэ. Чааһынай бас билии диэн киирбитэ, биисинэс сайдан барбыта. Онтон сиэттэрэн, Сергей дьиэни-уоту өрөмүөннүүр тэрилтэ арыммыта. Аҕыс сыл устата кини биирдиилээн дьоҥҥо да, АЛРОСА хампаанньаҕа да дьиэ тутуутугар, ис бараанын оҥорууга үлэлээбитэ.
“Дьон Сойуус ыһыллыбытын кэннэ саҥа “өйдөнөн” эрдэҕинэ, деноминация саҕаламмыта. Бэйэм холобурбунан эттэххэ, саҥа атаҕар туран эрэр Арассыыйаҕа харчы хайдах уларыйбытын да өйдөөбөт киһи элбэх этэ. Дойду барыта 40 сыл устатын тухары 1961 с. тахсыбыт харчынан туһана олорбута. Саҥа харчы бастаан 1991, 1992, 1993 сс. тахсыбыта, онтон 1994 с. 5000 уонна 10000 солк. харчылар уларыйбыттара. Ити кэннэ 1995 с. саҕалаан, билигин киһи барыта билэр, өйдүүр харчылара туттуллан барбыттара. Даҕатан эттэххэ, кыра да буоллар дойдубут харчытын кэллиэксийэтэ миэхэ эмиэ баар.
Дьиэ кэргэммин кытта Новосибирскай куоракка ити саҕана көһөргө быһаарыммыппыт эрээри, 2015 с. Мииринэйбитигэр эргиллэн кэлбиппит. Мин эһиилигэр “АЛРОСА-охранаҕа” үлэҕэ киирбитим. Үлэлиибит-хамсыыбыт, АЛРОСА хампаанньа матырыйаалынай баайын харабыллыыбыт, бэрээдэги көрөбүт. Биэнсийэҕэ тахсарым 1,5 сыл хаалла, салгыы тугу гынарбын ол кэннэ быһаарыллыа”, – диэн Сергей кылгас кэм иһигэр дойдубут хайдах уларыйбытын кэпсиир.
Сергей фалеристиканан үлүһүйэр, анаан дьарыктанар. Ол аата кини түөскэ иилиллэр бэлиэлэри, остуолга ууруллар мэтээллэри уонна плакеткалары, жетоннары, наҕараада докумуоннарын мунньарын таһынан, значоктар устуоруйаларын үөрэтэр.
“Үгүс киһи курдук, значоктары өссө оскуола саҕаттан умсугуйан мунньар буолбутум. Сойуус саҕана официальнайдык мааркалары уонна значоктары эрэ кэллиэксийэлиир көҥүллэнэр курдуга, ахсаана да элбэх буолар. Бастакы значогум хантан, хайдах кэлбитин өйдөөбөппүн эрээри, маннык устуоруйа баара. Аармыйаттан кэлэн баран көрбүтүм, биир да значогум суох буолбут – балтым барытын бэлэхтээн, атыылаан кэбиспит этэ. Онон значогу мунньан бүппүтүм. Онтон 2016 с. махровай таҥаска иилиллэ сылдьар 100-чэ значоктаах хоруопканы түбэһэн көрбүтүм. Сойуус саҕана значоктары үксүгэр оннук таҥаска эбэтэр вымпелга иилэллэрэ”, – диэн Сергей кэпсээнин саҕалаата.
Билигин кини кэллиэксийэтигэр 8000 кэриҥэ значок баар, онтон 4000-та – Саха сиригэр, 1500-һэ – Мииринэй улууһугар, 200-һэ – АЛРОСА хампаанньаҕа аналлаах. Значогун ахсаана мэлдьи уларыйа турар – саҥаттан-саҥа значок кэлэр, эргэ атынынан солбуллар. Сергей Саха сирин кэллиэксийэһиттэрин чахчыларыгар олоҕуран этэринэн, алмаастаах хампаанньаҕа аналлаах барыта 200-тэн тахса значок баар, онтон киниэхэ 80 – 90%-на баар.
“Ол хоруопканы хойутаан көрбүппүн кыһыйабын, билигин былыргы значогу булар уустугурда. Сорохторун биһиги өссө билбэппит даҕаны. Урут кэллиэксийэһит элбэх этэ, бэл, кулууп кытта үлэлиирэ. Ол гынан баран, кимнээх эрэ Мииринэйтэн уонна Саха сириттэн көһөн барыталаатылар, сорохтор олохтон туораатылар, үгүстэрин кытта сибээспит суох. Үчүгэйэ диэн, урут значоктары “Сойуусбэчээт” киоскаларыттан атыылаһар этибит. Төһө да билигин ол суох буоллар, ону интэриниэт солбуйда. Онон, значоктары араас саайтартан, бассаап-телеграм бөлөхтөрүттэн булуохха сөп. Кэллиэксийэһиттэр онно кэпсэтэбит, наадыйарбыт баар буоллаҕына, атастаһабыт, атыылаһабыт. Уопсайынан, саҥа значоктары хайдах-туох сатанарынан булабыт. Сороҕор ураты значоктары Хампаанньа үлэһиттэриттэн булабын. Холобур, соторутааҕыта биир киһи мин значоктарбын көрбүтэ, кэпсэппиппит, кэллиэксийэбин көрдөрбүтүм, ол кэннэ өтөр 4 значогу аҕалан бэлэхтээбитэ”, – диэн Сергей кэллиэксийэтин хайдах хаҥатарын туһунан кэпсиир.
1990-с сс. Мииринэйгэ сувениры, ол иһигэр значогу, оҥорор сыах үлэлиирэ эбитэ үһү. Сергей этэринэн, ол сыах значоктары аҥаардас Мииринэй уонна Саха сирин олохтоохторугар эрэ анаан буолбакка, сакааһынан Арассыыйа атын куораттарыгар эмиэ оҥоро сылдьыбыт. Биирдэ, бэл, Монголияттан кытта сакаастаабыттар. Онно оҥоһуллубут значоктарга “МЯА” – “Мирный, Якуталмаз” диэн бэлиэ турар. Билигин значоктары сүрүннээн Новосибирскайга, Челябинскайга, Москубаҕа уонна Кытайга оҥороллор.
“ССРС саҕана биирдиилээн значоктары төһө даҕаны 20-лии – 50-нуу эрэ ахсаанынан бэрт аҕыйаҕы оҥорон таһаардаллар, уопсайынан, элбэх значок оҥоһуллара. Ол эрээри, 1990-с сс. ити барыта тохтоон хаалбыта. Билигин хампаанньа уонна кини иһинэн үлэлиир тэрилтэлэр үбүлүөйдэрэ саҕаланна. Кэллиэксийэһиттэр үөрүөхпүт иһин, онно аналлаах значоктары оҥороллор, хайдах эрэ олору булуохха эрэ наада, – диэн Сергей күлэр. – Куһаҕана диэн – ахсаана аҕыйах. Дьиҥэр, ол барыта устуоруйа буоллаҕа. АЛРОСА – баай устуоруйалаах хампаанньа, онто значоктарга эмиэ көстөр. Ол значоктары барытын биир кэккэҕэ ииллэххэ, хампаанньа устуоруйатын туһунан сиһилии кэпсиэххэ сөп.
Биирдиилээн значоктар тустарынан эттэххэ, саамай сыаналааҕым 30 тыһыынча солкуобайдаах. Ол – көмүс дуйдаах Саха сиринээҕи ирбэт тоҥу үөрэтэр институт значога. Хампаанньа киэннэриттэн аҕыннахха, 8 тыһ. солк. нобуор баар. Үбүлүөйгэ анаан тахсыбыт үрүҥ көмүс значоктар эмиэ бааллар, үксэ алюминий уонна дьэс алтан (латунь) буолар. Мин билэрбинэн, бирилийээннээх көмүс значоктар эмиэ бааллар эрээри, миэхэ оннук суох. Миэхэ, сүрүннээн, Хампаанньа сүрүн эбийиэктэрэ ойууламмыт үбүлүөйдээх значоктар бааллар. Холобур, “Вилюйгазстрой” үбүлүөйүгэр анаммыт 30 значок баар. Итини таһынан, “Бүлүүгэ бастакы алмаас көстүбүтэ 50”, “Мииринэйгэ алмаас бырамыысыланнаһын 50” сылларыгар анаммыттар бааллар. Онтон 11 значок быһаччы хампаанньаҕа сыһыаннаах. Саамай былыргым – “Якуталмаз” 20 сылыгар анаммыт бэлиэ. Биһиэхэ, Мииринэй улууһугар, “Мирный поет о мире” диэн бэстибээл ыытыллар. Ол чэрчитинэн оҥоһуллубут 21 значоктаахпын. Бэлиэтээн эттэххэ, сэбиэскэй кэмҥэ биир ис хоһоонноох значоктары сороҕор араас кыраасканан ойуулууллара, ону кэллиэксийэһиттэр туспа значок быһыытынан сыаналыыллар. Холобур, миэхэ “Якуталмаз” значоктарын үс өҥө баар, барыта 15 устуука. Аны туран, олортон хайата бастаан оҥоһуллубутун этэр уустук. Уопсайынан, сороҕор значок оҥоһуллубут сылын быһаарар букатын кыаллыбат буолааччы, тоҕо диэтэххэ, информация суох. Онон, быһа холоон кэмин эрэ быһаарыахха сөп. Кэлиҥҥилэртэн аҕыннахха, Соколинайга алмаас көстүбүтэ 70 сылыгар уонна Бүлүүтээҕи геология эспэдииссийэтин үбүлүөйүгэр анаан оҥоһуллубуттар бааллар”, – диэн Сергей үлэлиир хампаанньатын туһунан сэһэргиир аҕыйах значогу аҕынна.
Сергей Дорошин баай кэллиэксийэтин бэрт судургутук харайан сылдьар: “Делопроизводство” паапкатын лиистэригэр. Биллэн турар, үчүгэй хаачыстыбалаах, значок иилиллэр анал лиистэрдээх альбому атыылаһыахха сөп. Ол гынан баран, кини сыаналаах паапка оннугар саҥа значогу атыылаһарын ордорор судургу киһи. Дьоруойбут бэйэтэ этэринэн, кэллиэксийэлиир диэн киниэхэ аҥаардас устуоруйаны хомуйуу буолбатах, бу – дууһа уоскулаҥа, таптыыр дьарыга. Өтөр кини кэллиэксийэтин Мииринэй ыччатыгар көрдөрөр былааннаах. Баҕар, ким эмэ олус сэҥээрэн, бэйэтэ кэллиэксийэһит буолан туруоҕа.
Сороҕор кэллиэксийэһиттэр хомуйбут баай матырыйааллара-бэлиэлэрэ бүтүн уопсастыбаннас киэн туттуута буолар. Кинилэр бэйэлэригэр эрэ анаан хомуйбаттар, араас быыстапкалары тэрийэллэр, ол нөҥүө ыччакка, оҕоҕо сырдатар, иитэр-үөрэтэр үлэни ыытыллар. Хайа эрэ өттүнэн ити барыта Ийэ дойдуга бэриниилээх буоларга үлэ буолар. Онон мин кэллиэксийэһиттэри дьиҥнээх патриоттар быһыытынан сыаналыыбын, оттон кэллиэксийэлэрин – устуоруйа быһыытынан көрөбүн. Кинилэр биһиги устуоруйабытын уонна култуурунай нэһилиэстибэбитин хараанныыллар.
Кэллиэксийэлээһин – чинчийэр үлэҕэ кубулуйуон сөптөөх үлүһүйүү эбэтэр дьарык. Тоҕо диэтэххэ, кэллиэксийэлэнэр мал-сал бэйэтэ туспа, баай устуоруйалаах буолар. Холобур, нумизматика, бонистика, филателия уонна фалеристика курдук кэллиэксийэлээһиннэр бүтүн билим салаатын быһыытынан сыаналаналлар. Чопчулаатахха, фалеристика – уордьан, мэтээл, значок, остуол мэтээлэ, жетон, түөскэ иилиллэр араас бэлиэ уонна ол атрибуттарын устуоруйаларын үөрэтэр устуоруйа көмө үөрэҕэ (дисциплина), кэллиэксийэлээһин көрүҥэ. Тоҕо диэтэххэ, хас биирдии значок суруктаах ойуу эрэ буолбатах, кини туох эрэ суолталаах оҥоһуллар, анаммыт тэрилтэтэ, киһитэ, бэлиэ түгэнэ бэйэтэ туспа, киэҥ устуоруйалаах буолар. Бэлиэ түгэннэргэ, куораттарга, улуустарга, тэрилтэлэргэ, холобур, алмаас бырамыысыланнаһыгар уонна АЛРОСА хампаанньаҕа, анаммыт олус элбэх значок баар.
kyym.ru
