Эрилик Чээрэтэ

С.С. Яковлев-Эрилик Эристиин оҕолоруттан кыыһа Валентина Семеновна Еремеева-Яковлева соҕотоҕун тыыннаах ордон, киһи-хара буолбута, удьуору салҕаабыта. Дьоно ийэбитин “Чээрэ“ (туох эрэ тобоҕо, ордуга, саамай үчүгэйэ талыллыбыта) диэн таптаан ааттыыллара үһү.

Биһиги ийэбит 1921 с. бэс ыйын 3 күнүгэр Өтөхтөөх диэн Чакыр сиригэр төрөөбүтэ. Ийэтэ Дария Ивановна Яковлева Семен Степановичтыын түөрт оҕолоохторо: Дмитриан (1912-1924 сс.); Вячеслав (1914-1934 сс.); Валентина (1921-1995 сс.); Аполлон (1923-1924 сс).

Ийэбит хайдах киһи буолбутун маннык ахтара: “Улахан Хабырыыс ийэбин уонна икки убайбын куоракка күрэтэр. Миигин айаны тулуйуо суоҕа диэн, эбэбэр хаалларбыттар. Ону “хомуньуус кыыһа хаалла“ диэн тыллаан, миигин, алта ыйдаах оҕону, бандьыыттар ыстаапка аҕалан өлөрөргө уураах­тыыллар. Хата, Уорҕа аҕабыыта көмүскээн, таайым Мэхээ Дьөгүөрэп ынах толук биэрэн, быыһанабын. Эбэм үспэр диэри биһиккэ саһыаран сытан оҕолообут. Онтон ыарыһах буолан, түөрпэр нэһиилэ хаампыппын“.

Кэлин Эрилик үстээх кыы­һын саһан кэлэн ылар. Кыра кыыһы тулуупка суулаан, оттоох сыарҕаҕа олордон, айанныыллар. Арай биир ыалга киирэн оҕолорун сүөрбүттэрэ: сирэйэ күп-күөх, тыыммат буолбут. Хараҥаҕа ыксалга таҥнары тиэйэн кэбиспиттэр эбит. Нэһии­лэ тыын киллэрбиттэр. Ол айаннаан иһэн, арай ыалга ийэбит саҥата-иҥэтэ суох этэр­бэ­һин оһуттан алаадьы хос­тоон таһааран сиир үһү. Эбэтэ “өйүө“ диэн укпут эбит. Биирдэ Эрилик көтүллэн хаалбыт тумсулаах этэрбэстээх атаҕын сото кэбиһэн олорбут. Ону быыкаа кыыһа кэлэн, тарбаҕын төбөтүнэн хам тута-тута: “Абаах-абаах (абырах)“, – дии-дии, аймаммыт. Аҕата, “дьахтар сыта буолан“ диэн аһынан-таптаан, бу түгэни мэлдьи ахтара үһү.

Ийэбит төрөппүттэрин олус таптыыра, истиҥник ахтара. Иккиэн наһаа оҕомсох дьон эбиттэр. 1922-1924 сс. куоракка Манньыаттаах Уолун ма­ҕа­һыыныгар олорбуттар. Дмитрианнаах Аполлон, мөлтөх олоххо-дьаһахха сыыстаран, биир сыл өлбүттэр.

«Ийэм, аҕам наһаа аһыы­лаах дьон этилэр. Дмитрианы аһыйан, кини хайдах саҥар­бытын, хайдах оонньообутун, кыратыттан өлүөр диэри хайдах хамсаабытын дьөлө хаһал­лара. Онтон кыраттан улаханы уобуҥ диэбиттии, Вячеслав үөрэҕирэн туран иһэн, өлөн хаалбыта. Онно улаханнык аймаммыттара» , – диир этэ ийэбит. Инньэ гынан, кини со­ҕотох оҕо хаалар. Онтон сиэттэрэн ийэбит истэригэр даҕа­ны, дьон тардыммакка: “Эрилик эһиннэ. Биир кыыс оҕо хаалбыта мөлтөх. Сир чэчирэ буолбат киһи,“ – дэһэллэр эбит.

Ийэбит эбэбитин кытта үк­сүн бэйэлэрэ олорбуттара. «Соҕо­тоҕум куһаҕана сүрдээх этэ. Сайынын тэһийбэккэ, хара тыаны, киһи уҥуоҕун кэрийэрим. Ийэм сүрэҕэ бүппүт бы­һыы­лааҕа, таҥаһы бырахпыт курдук сытан тахсара. Сүрдээх чэнчис этэ. Ыраас диэн, ыраах баҕайы көҥүстэн мэлдьи ыаҕайанан уу бастарара. “Уу үрдүн тарыйан баран бас“ диирэ. Аһаах буолан, оҕолору кытта оонньоотохпуна, туой кэннилэриттэн балбыһаахтанарым. Төбөм ыалдьара, кулгааҕым мэлдьи чуҥкунуу сылдьара. Ыалдьарбын, мөлтөхпүн кистиир этим».

Эһэбит олус амарах, үчүгэй аҕа эбит. Кыра эрдэҕинэ наар көтөҕө, сүгэ сылдьара үһү. “Аҕам кыра эрдэхпинэ миигин көтөҕөн олорон хайдах киһи буолан үүнэн-үөскээн испитин, хайдах оонньоон-көрүлээн улааппытын кэпсиирэ. Кинигэни таптаан ааҕара. “Билиҥҥи олоххо сөп түбэһэр хараактардаах Пушкин диэн киһи үөскээн ааспыт, ону ааҕабын. Эн улааттаххына ааҕар буол“ диирэ». Куоракка олорон, кулуупка наар сүгэн илдьэ барара эбитэ үһү. Арыый улаатыыта сиэтэ сылдьан, арааһы кэпсиир, быһаарар, үчүгэйгэ үөрэтэр эбит.

«Вячеслав өлбүтүн кэннэ, ийэм аҕабын наар үөҕэр-мөҕөр этэ: «Эн хомуйуустааҥҥын, үс дойду кыраан, оҕом өллө”, – диэн буруйдуура. Мантан санаата алдьанан аҕам арахсыбыта. Кинилэр сүүрбэ үс сыл бииргэ олорон баран, арахсыбыттара».

* * *

Эрилик Эристиин олоҕун иккиһин тэринэр, Анисья Дмитриевна диэн биэлсэр дьахтары кэргэн ылар. Дьэ, бу кэмтэн саҕалаан, оҕолоох аҕа икки ардыгар Анисия Дмитриевна туора түһэр. «Анньыыска миигин “оҕом“ диэн сыһыарбатаҕа. Мин кини суоҕар кистээн аҕабар баран кэлэрим. Аҕам аҕыннаҕына кэлэн түөһүгэр ыксары тардан хоонньоһор этэ. Ийэбин кытта арахсан да баран, таҥас, харчы бөҕөнү “оҕобор“ диэн кистээн ыытара, онон миигин ийэбэр эрэ сэлээннээбэт этэ».

Ийэбит олоҕун кэрчиктэрэ: 1938 с. ийэтиниин Чурап­чыга кыстыыллар. Манна ийэбит киэһээҥҥи оскуолаҕа үөрэ­­нэр. 1939 с. саас Чакыр оскуолатын саабыһа Н.С. Петров диэн Одьулуун киһитигэр эргэ тахсар. 1940 с. бастакы кыыһын Даицияны оҕолонор. 07.10.1941 с. иккис кыыһын Люцияны тө­рүүр. 1941 с. кэргэнэ сэриигэ барар. Ити саас Мугудайга кыамматтар дьиэлэригэр сопхуостата ыыталлар. Даиция улаханнык ыалдьан, сотору төннөн киирэр. Оҕото диспансерга сытан баран, өтөр өлөр. Салгыы Чурапчыга таҥара дьиэтигэр интэринээккэ пуобардаан баран, сайыныгар үлэтин туттарар. 1942 с. күһүнүттэн Чурапчыттан Хатылыга сатыы сылдьан, нолуок ааҕынныыр, соҕотуопканы тутар тэрилтэҕэ эмиэ үлэлиир (уполнаркомзак). 1942 с. балаҕан ыйыгар Эрилик Эристиин өлөр.

«Аҕам өлүөн иннинэ киирэн кэпсэтэрбэр “үтүөрүөм” дии сытара уонна чымадаанын астаран, алта мөһөөх харчыны биэрбитэ. Онтон чымадааммытын уурарбытын кытта, Анисья киирэн аҕай кэллэ эбээт. Миигин үөх да үөх, ытаа да ытаа буолла, эттээбэтэ эрэ. Хоргуһум бэрт буолан ытыы түстүм да, аҕабын кытта түҥ-таҥ быраһаайдаһаат, тахсан бардым. «Бэргээн, өлөн-сүтэн бардахпына биллэриэм» диэбитэ да, биир да биллэрии кэлбэтэҕэ”.

Ити курдук, ийэбит төрөппүт аҕатын ыарыылыыр, харайсар да кыаҕа суох этэ, кэриэс тылын да истибэтэҕэ. Аҕатын өлүү сүөһүтүттэн-аһыттан, туох эмэ малыгар-салыгар тиксибэтэҕэ.

* * *

1943 с. кулун тутарыгар ийэтэ Дария Ивановна өлөр. Ийэбит эбэбитин Чурапчы Өтөхтөөҕүн кылабыыһатыгар бэйэтэ уҥуох тутар. Ыам ыйыгар иккис кыыһа Люция эмиэ ыалдьан өлөр. Онон, ийэбит 21 саастааҕар тулаайах, соҕотох хаалар. Бу кэмҥэ иитэ ылбыт аймаҕа оҕо Дуня Яковлева доҕор буолар. Балаҕан ыйыгар Амма Абаҕатыгар Александра Ивановна, Василий Андреевич Ноговицыннар диэн аймахтарыгар дьаарбайа киирэр. Сааһыгар Дуняны ыҥыртаран ылар. Абаҕаҕа олохсуйар.

Манна кэлэн, кылгас кэм­ҥэ сельпоҕа буҕаалтыр үөрэнээч­читинэн киирэр. Онтон балтараа сыл оскуолаҕа сопхуоһунан, ол кэннэ детдомҥа асчытынан үлэлиир. Маһын бэйэтэ хайытар эбит. Онтон «Кыһыл Сэрииһит» холкуос үлэтигэр барар.

«Сэрии кэмигэр сайынын сиилэс иинин хаһабыт, сиилэс отун охсобут, мунньабыт. Онтон окко киирии буолар. Сайын Адаамап Маайалыын куһа­ҕан сири оҕустубут. От кэбистибит. Күһүн сир тоҥуута, бурдук ыраастааһына буолар. Олунньуттан тутуу маһын кэрдэн, оҕуһунан тиэйэбит. Саа­һыары уокка оттор маһы тиэйэбит. Долгучуок таһабыт. Оскуола оҕолоро хайыталлар. Дьахталлар саба түһэн эрбииллэр. Саһаанныыбыт. Эдьиийдии-балыстыылар Адаамаба Настаа, Маайа, Микииттэ кыыһа Ааска бааллар, комбайнер – Нестерова Боккуойа диэн кыыс. Дьахталлар буолабыт бары. Биригэдьиирбит Дайыыкка диэн оҕонньор этэ. Сааһыары оҕуһунан балбаах таһабыт, бурдук сирин хаарын күрдьэбит. Бытархай титириги кэрдэн, тиэйэн аҕалан оҕу­руот сиригэр оҕонньотторго тут­та­рабыт. Онон, бааһына тула “щит” оҥороллор. Сайын халдьаайы быарыгар аһыҥаҕа окуопа курдук иин хаһабыт. Сиэрдийэ маһын кэрдэн тиэйэбит. Сүрдээх көхтөөхтүк үлэлиирбит. Кыайыы күнүн Амма үрдүгэр көрүстүбүт. Бурдук сирэ тарыы сылдьар этибит. Амма уута кэлэн аҕай турара. «Коммуна өтөҕө» диэн дьиэҕэ кыра мунньах оҥор­дулар, эт буһаран сиэттилэр», – диэн ийэбит ахтара. 1948 с. диэри Баһылай оҕон­ньордооххо олороллор.

Ийэбит кыыһыныын Аммаҕа тиийэн, доруобуйалара тупсубут этэ. Эдэр ыччаты кытта көхтөөх үлэҕэ холбоһон, дьиҥнээх доҕордоһууну, олох көҕүн, күргүөмнээх үлэ үөрүүтүн билэр. Сэрии кэнниттэн Ольга Иванованы, Федот Потаповы, о.д.а. кытта бииргэ ыллаан-туойан сылдьыбытын күндүтүк саныыра. Сыанаҕа “Кыыс ырыатын“ ыллаан, кыраамата ылбытын уура сылдьара. “Соһуччу үөрүү“ испэктээккэ Түҥкүнэ Байбал оруолун толорон, дьон бөҕөнү күллэрбитин кэпсээччи.

Кэргэнэ Иван Константиновичтыын Абаҕаҕа

Ийэбит бастакы кэргэнин кытта сэрии иннинэ үс сыл олорон баран, сүтэрсибиттэр. Онон, ийэбит аҥаардас сылдьан баран, 1948 с. аҕабыт Еремеев Иван Константиновичка ойох тахсар. Биһиги аҕабыт Аҕа дойду сэриитин бэтэрээнэ, Абаҕаҕа колхуос бэрэссэдээтэлэ, звеневод, пиэрмэ старшайа, сылгыһыт, үлэ бэтэрээнэ, удаарынньыга, нэһилиэк Бочуоттаах олохтооҕо этэ. Ийэбит аҕабыт икки оҕотугар, сиэнигэр төрөппүт ийэни солбуйбута. Улахан уол Дмитрий эдэр сааһыгар суох буолбута. Дьоммут кини уолун Калистраты ииппиттэрэ ыал буолан үс оҕоломмута. Эдьиийбит Клара Ивановна Саввина 83 саастаах, Амма улууһун Абаҕатыгар олорор. 35 сыл ыанньыксыттаабыта, үлэ бэтэрээнэ, Дьоруой Ийэ. 60-ча сиэн, хос сиэн иһирэх эбэтэ.

Оҕолоро, сиэннэрэ.

Эдьиийбит Клара Ивановна ахтар: “Валентина Семёновна Яковлева мин аҕабыныын ыһыахха билсэн ыал буолаллар. Мин, төрөппүт ийэбин сүтэрэн тулаайахсыйа сылдьар оҕо, киирии ийэлэнэн олус үөрбүтүм. Оттон кини биһиэхэ аhара убаммыта, истиҥник сыhыаннаспыта. Майгытынан сытыары-сымнаҕас, асчыт, иистэнньэҥ бэрдэ этэ.

Ийэм миэхэ тыс этэрбэс, быысапкалаах сарыы түүппүлэ тигэн биэрбитэ. Онтукабын ыhыахха кэтэн астыммыппын билигин да умнубаппын. Биирдэ мааны оҕо буола түспүтүм, миэхэ таҥас арааһын тигэрэ. Ону ааhан, Абаҕа олохтоохторугар эмиэ иистэнэрэ. Бурдук ас арааһын амсаппыта. Миигин наһаа маанылыыр, атаахтатар этэ. Валентина Семеновна биhиги дьолбутугар түбэспитэ. Аҕам, тыҥа ыарыһах киһи, үчүгэй кэргэҥҥэ түбэһэн, үйэтэ уһаабыта. Билиҥҥэ диэри олус махтана саныыбын”.

* * *

Ийэбит, кэргэн тахсыа­ҕыт­тан быстах үлэлээн ыла-ыла, дьиэ көрөн олорбут. Элбэх кыра оҕолоох ийэ дьиэ түбүгүттэн ордубат. Аҕабыт сылгыһыттыыр. Сэриигэ ылбыт бааһыттан тыҥа ыарыһах буолан, ардыгар диспансерга уһуннук эмтэнэр. Онно дьиэ ис-тас үлэтэ, сүөһү-ас көрүүтэ барыта кини санныгар сүктэриллэр.

“Соҕотоҕун үөскээн эрэйдэммитим бэрт буолан, доруобуйам мөлтөөтөр да, ханыылаары оҕолонон испитим“, – диирэ. Кыра кыыһын Катяны 46 сааһыгар төрөппүтэ. Биһиги аҕабытыттан аҕыста оҕоломмутуттан биэһэ улааппыппыт. Элбэх өлүүнү-сүтүүнү көрсүбүт дьон биһигини харыстаан ииппиттэрэ. Кыайалларын тухары үлэҕэ чугаһап­патахтара. Элбэхтик сэрэтэн кэпсэтэллэрэ. Халыҥнык бойбоччу таҥыннараллара. Инньэ гынан, олох тымныйан-сыыстаран ыалдьыбакка улааппыппыт. Ийэбит ийэ буолар аналы билбитин дьолунан ааҕара.

Улахан убайбыт Иван Иванович Еремеев – Чурапчытаа­ҕы норуот тыйаатырын ху­дуо­һунньук-декоратора, ССРС, СӨ култууратын туйгуна, Арассыыйа бочуоттаах кинемато­графиһа. Кэргэннээх, түөрт оҕолоох, сиэннэрдээх. Иккис уол Яковлев Семен Иванович (07.02.1957-29.03.2013) – СӨ иккис кылаастаах дьиҥ судаарыстыбаннай таһымнаах сүбэһитэ, СӨ Ил Түмэнин аппараатын тэрийэр бырабылыанньатын сүрүн референэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ этэ. Икки оҕото, сиэннэрэ куоракка олороллор. Улахан кыыс Артемьева Валентина Ивановна – идэтинэн иитээччи. Билигин биэнсийэлээх. Кэргэннээх, биир уол оҕолоох, сиэннэрдээх. Орто кыыс Еремеева Сардана Ивановна – Чурапчыга учуутал, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, РФ Уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ. Кыра кыыс Васильева Екатерина Ивановна – Чурапчыга ЛОР кэбиниэт биэлсэрэ, СӨ доруобуйа харыстабылын туйгуна. Кэргэннээх, түөрт оҕолоох, сиэннэрдээх.

Кыыһа Валентина Ивановна ахтыытыттан: “Ийэм асчыт, иистэнньэҥ, уус бөҕө этэ. Сатаа­батаҕа диэн суоҕа. Барыбытын игирэ оҕолор курдук симээн таҥыннарара. Сылгыһыт аҕабытыгар таба саҕынньах, тобук таҥаһа, сутуруо, кээнчэ, үтүлүк бөҕөнү тигэрэ. Дьиэбит таһыгар мас арааһын олордон, сад оҥорбута. Ампаары, балаҕаны дьиэ иһин курдук ыраастык, киэргэтэн тутара. Дьоҥҥо-сэргэҕэ майгыта үчү­гэйинэн сөбүлэтэрэ. Дэриэбинэ кырдьаҕастара ыалдьыттаан, сэргэхсийэн аҕай бараллара. Көрдөөх-нардаах, кэпсээн талааннаах этэ. Дьон быһыытын-таһаатын, туттар-хаптар киэбин биир тылынан этэн кэбиһэрэ. Элбэхтик ааҕара, ол аахпытын барытын өйүгэр тутара. Олус умсугутуулаахтык былыргыны кэпсиирэ“.

Ииппит кыыһа Евдокия Николаевна Яковлева ыал буолан, алта оҕоломмута. Ыанньыксытынан үлэлээн, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин үс төгүллээх дьокутаата буола үүммүтэ. Абаҕа детдомуттан ылан ииппит уоллара Петр Алексеевич Егоров, эмиэ ыал буолан, икки оҕоломмута.

Дьиэ кэргэнэ

1968 с. биһиги Чурапчыга көһөн кэлэн олохсуйбуппут.

Ийэбит олоҕо икки сэрии кыһарҕаныгар ааспыт буолан, ыарытыган этэ. Сүһүөҕэ ыалдьан, хараҕа-көһө мөлтөөн, эрдэ олоругас буолбута. Ол да буоллар, ыарыыны хаһан да аахпат, олус тулуурдаах, кытаанах санаалаах этэ. Сахалыы сиэргэ иитэрэ. Тулаайахтары, мөлтөх олохтоох дьону наһаа аһынара. Мэлдьи үчүгэй ыралаах буолара. Оҕолорум, ыччаттарым этэҥҥэ сылдьыахтара диэн, бөҕөх санаалаах этэ. 53 сааһыгар бастакытын сиэннэммитэ. Эрдэ үлэни-хамнаһы кыайбат буолбутуттан эрэ хомойоро. “Харах­тааҕым-көстөөҕүм буоллар, сиэннэрбин төһө эрэ оҕолуур, таҥас-сап тигэр этим”, – диэн кыһыйара. Хас биирдиилэрин наһаа таптыыр этэ.

Ийэбит Валентина Семеновна Еремеева-Яковлева “буурҕа-буулдьа дьылыгар“ төрөөн, кыл-мүччү тыыннаах хаалан, ийэлээх аҕатын амарах алгыһынан киһи-хара буолан, оҕо-уруу тэнитэн, Орто дойдуга кэлбит үрдүк аналын толорбута. Кэргэнин, оҕолорун, сиэннэрин сылаас тыыннарынан арчыланан, 74 сааһыгар тиийбитэ. Аҕатын курдук эр сүрэхтээх киһи этэ.

«Аймах-хаан элбиэҕэ, үчү­гэй­дик олоруохпут!» – диэн, ийэбит кэриэс тыла туолуохтун!

Улахан кыыһын уонна кийиитин кытта