Быйыл арҕаа дойдулар сааҥсыйаларын охсуутуттан Саха сирин бүддьүөтүн харчыта тиийбэт буолан, бэлиитикэ бадараанын будулутуу, онтон ас таһаарына сатааһын бөҕө, “олорбуппут сыччах, бүппүппүт” дииргэ тиийэ. Ол эрээри өрөспүүбүлүкэ сайдыахтаах, кэскилин көрүнэн экэниэмикэтин инники суолун тобулуохтаах, “өлбүт ынаҕым үүттээх этэ” диэн муҥатыйа, суҥхара олорбокко.
Бу күннэргэ С.-Петербурга Аан дойдутааҕы экэниэмикэ пуорума (ПМЭФ) буолан ааста. Онно Саха сирэ урукку сыллардааҕар биллэ ситиһиилээх кытынна. Айсен Николаев СӨ Ил Дарханын быһыытынан бу сырыыга өрөспүүбүлүкэ кэлэр технологическай сайдыытын эркээйитин охсор үлэни бэркэ сатаан ыытан кэллэ диэн сыаналыыр сөп. Саха сирин дэлэгээссийэтэ барыта: энэргиэтикэ сайдыытыгар, билим сайдыытыгар, каадыры бэлэмнээһиҥҥэ, үп-харчы туруктаах буолуутугар, цифровизацияҕа уо.д.а. хайысхаларга 58 млрд. солк. инбэстииссийэни тардар 21 сөбүлэҥи түһэристэ. Бу – Арассыыйа сүрүн экэнэмиичэскэй пуорумугар сөбүлэҥнэри Саха сирин экэниэмикэтин сайдыытыгар интэриэстэрин биллэрэн үлэлэһиэхпит диэбит, илии баттаспыт бөдөҥ федеральнай хампаанньалар, дойду субъектара, омук дойдуларын хампаанньалара эппит тылларыгар турбакка таах “уруһуйдана” кэлбэттэрэ чуолкай.
ПМЭФ түмүктэриттэн ыллахха, Саха сирэ дойду үрдүнэн улахан тутууга көҥүлү ылыыны сатыырынан, түргэнинэн Москубаны кытта тэҥҥэ 3-с миэстэҕэ турара бэлиэтэммит. Эрэгийиэн салайааччытын үлэтин сыаналыыр биир үрдүк көрдөрүү инбэстииссийэ килиимэтин национальнай эриэйтинэ буолар. Манна өрөспүүбүлүкэ субъектарга быйыл 21-с миэстэҕэ тахсыбыт.
Ким да мөккүспэт, барыбытыгар чахчы үөрүүлээх сонунан ПМЭФ-кэ биһиги Өлүөнэбит күргэтэ тутуллуутун үбүлээһин үрдүк таһымҥа быһаарыллан, 2028 с. тутуллан бүтэрэ буолар. Бу – күргэбит тутуллуутун дойду салалтата улахан болҕомтоҕо тута сылдьарын туоһута. Ол курдук, Арассыыйа быһа инбэстииссийэлэрин пуондата (Российский фонд прямых инвестиций (РФПИ) уонна Арассыыйаҕа инфраструктураны тутар “ВИС” холдинг Өлүөнэ күргэтин тутуу үбүлээһинигэр стратегическай сөбүлэҥ түһэристилэр. РФПИ курдук судаарыстыба улахан пуондата кыттан, күргэбит тутуллар буолбута Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэтин туһугар сүҥкэн ситиһиитэ, улахан кыайыыта буолара саарбаҕа суох. Итинник үрдүк таһымҥа өйөбүлү ылары мээнэ киһи кыайбат.
Санаттахха, Айсен Николаев Москубаттан Владимир Путин күргэ тутуутун өйөөбүтүн туһунан биллэрбитигэр “40 сыл бу бырайыак дьүүллэнэр, хаста да көһөрүллүбүтэ, норуоппут үйэлэргэ баҕарбыт баҕата дьэ туолар буолла” диэн уруйдаан-айхаллаан, 2019 с. сэтинньи 18 к. оччолорго куорат мээрэ, билигин Госдума дьокутаата Сардаана Авксентьева куоракка тыһыынча киһи кыттыылаах “Үөрүү оһуокайын” тэрийэн ыыппыта. Ити кэмтэн аахтахха, күргэбит 9 сылынан үлэҕэ киирэр!
Үгүс дьон РФПИ туһунан үчүгэйдик билбэт буолуохтаахтар, онон пуонданы билэргэ, бастаан салайааччыта кимин билиэҕиҥ. Быйыл кыһын бэрэсидьиэн Владимир Путин РФПИ салайааччыта Кирилл Дмитриеви Украина боппуруостарыгар бэйэтин анал бэрэстэбиитэлинэн анаабыта. Маннык дьыалаҕа Путин улаханнык итэҕэйэр киһитин аныыр. Олунньуга Эр-Риядка АХШ дэлэгээссийэтин кытта Украина иирсээнин тохтотууга аан бастакы көрсүһүүгэ Кирилл Дмитриев РФ тас дойдуларга миниистирэ Сергей Лаврову, бэрэсидьиэн көмөлөһөөччүтэ Юрий Ушакову кытта бииргэ сылдьыбыттара. Ити кэпсэтиигэ үлэтин сыаналаан, Путин К.Дмитриеви тас дойдулары кытта инбэстииссийэҕэ-экэниэмикэҕэ бииргэ үлэлииргэ, быһаччы эттэххэ, Трампы кытта сибээстэһиигэ бэйэтин анал бэрэстэбиитэлинэн анаабыта.
Муус устарга Кирилл Дмитриев Трамп көҕүлээһининэн Арассыыйалыын кэпсэтиини бэлэмниир АХШ сенатордарын кытта көрсүһүүгэ бэрэсидьиэн аатыттан сылдьыбыта. Бу кэнниттэн Путин Трампы кытта төлөпүөннэһэн, сэриини тохтотуу усулуобуйатын быһа кэпсэтэр буолбуттара. Омук СМИ-лэрэ суруйалларынан, Дмитриев кэпсэппит дьонун итэҕэтэн, Трамп Арассыыйаҕа сыһыанын сымнаппыт үһү. Эмиэрикэ Арассыыйалыын өйдөһөр сыһыан олохтонон барбытыгар Кирилл Дмитриеви “Путины солбуйуохтаах киһи” диэн тыл-өс тарҕаммыта. Муоста үбүлээһинэ маннык үрдүк таһымҥа өйөммүтэ Ил Дархаммыт федеральнай кииҥҥэ чахчы аптарытыаттааҕын көрдөрөр. Оттон биһигини, Өлүөнэбит күргэтэ, чахчы, тутуллар буолбута, дойду саамай үрдүкү салалтата мэктиэлээбитэ үөрдэр.
Кирилл Дмитриев ПМЭФ-кэ “ВИС” кытта сөбүлэҥ баттаһарыгар РФПИ аан дойду устуоруйатыгар Амыртан Кытайга туоруур аан бастакы тимир суол күргэтин курдук улахан суолталаах Арассыыйа инфраструктурнай бырайыактарын инбэстииссийэлээбит улахан уопуттааҕын, бу тутуу Саха сирин, Уһук Илин эрэгийиэннэрин экэниэмикэлэрин сайдыытыгар улахан суолталааҕын, күргэнэн сылдьар “Илин Сибиир–Мииринэй–Дьокуускай–Магадаан” диэн саҥа суол аһыллан, Арассыыйа бүддьүөтэ таһаҕаһы таһыыга сыл аайы 76 млрд солк. кэмчилиир буолуо диэн кэпсээтэ.
Оттон “ВИС” бөлөх Дириэктэрдэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Сергей Ромашов РФ Экэнэмиичэскэй сайдыытын министиэристибэтэ сыаналыырынан, бу концессия усулуобуйатын көдьүүһэ инбэстииссийэлиирдээҕэр 1,6 төгүл үрдүк, инникитин сыл аайы дойду бүддьүөтүгэр 25,2 млрд солк. дохуот киирэрин хааччыйыаҕа диэтэ.
Көрөргүт курдук, оппозиция этэринии, федеральнай киин, “ВИС” хампаанньа күргэни тутабыт диэн албаһыран, Саха сирин бүддьүөтүн сиир былааннара суох. Өрөспүүбүлүкэ моҥкуруут барбатын диэн, барытын ааҕан-суоттаан, аан дойдуга билиниллэр пуорумҥа Өлүөнэ күргэтин үбүлээһиҥҥэ РФПИ курдук улахан пуонда кыттарын мээнэҕэ аарга-саарга биллэрбэтэхтэрэ чахчы.
ХХ үйэҕэ өрөспүүбүлүкэ устуоруйатыгар сахалар толкуйдааннар, дойду, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар тыын суолталаах улахан судаарыстыбаннай суолталаах бырайыактар диэн, ССРС салалтатын итэҕэтэн, улахан сайдыыны аҕалбыт салайааччыларбыт Семён Борисов, Гавриил Чиряев буолаллар.
XXI үйэҕэ кинилэри утумнаан, уустук усулуобуйалаах кэм диэбэккэ, Ил Дархан Айсен Николаев Өлүөнэ күргэтэ дойду, Уһук Илин, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар сөҕүмэр оруолун ыпсаран дакаастаан, элбэх судаарыстыба эспэртиисэтин ыыттаран итэҕэтэн, федеральнай бүддьүөтүнэн өйөтөн, аан дойдуга ирбэт тоҥҥо аан бастакы муоста Саха сиригэр тутуллан 2028 с. үлэҕэ киирэрэ, чахчы, уруйданар-айхалланар сыралаах үлэ түмүгэ буолар. Бу үйэлэргэ сахалары ааттатар улуу дьыала норуоппут бүттүүнүн ситиһиитэ, киэн туттуута буолуоҕа.
Владимир Степанов.
