Үөрэхтээһин уонна култуура эйгэтигэр саҥа модельнай штат араспысаанньатын киллэрии тула айманыы бөҕө тахсан эрэр. Ол курдук, араас улуустартан идэлээх сойуустар бэрэстэбиитэллэрэ ааспыт сыл ахсынньытыгар бигэргэммит саҥа штат араспысаанньатын тула улахан долгуйуулар тахсалларын иһитиннэрэллэр. Өскөтүн бу бирикээс толору олоххо киирэр түгэнигэр, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 5 тыһ. тахса штат ахсаана сарбыйыыга барар чинчилээх. Манна хос үлэлээхтэр баалларын ааҕыстахха, быһа холоон сарбыллыыга 3 тыһ. тахса киһи үлэтэ суох хаалыан сөп. Онтон баһыйар ахсаана – тыа сирин үлэһиттэрэ. Кистэл буолбатах, билигин нэһилиэктэргэ биир үксүн оскуола, уһуйаан, кулууп эрэ баар буолан үлэ миэстэтэ баар. Оттон кинилэр сарбыйыыга барар түгэннэригэр, үлэтэ суох халыҥ аармыйата өссө хаҥыыр кэскиллээх. Онтон сиэттэрэн тыа сириттэн көһөргө күһэллии улаатар кутталлаах. Бу маннык быһаарыныы саҥа ФГОС, ыстандаарт ирдэбилинэн барар.
Саха сирин идэлээх сойуустарын Федерациятын бэрэссэдэтэлэ Николай Дегтярев этэринэн, билиҥҥи баар сокуон нуорматынан, итиэннэ өрөспүүбүлүкэтээҕи үс өрүттээх Сөбүлэҥ быһыытынан, профсойуустар сарбыллыыга барыахтаах үлэһиттэр тустарынан номнуо билэн олоруохтаахтар.
Үөрэхтээһин эйгэтигэр
Үөрэх министиэристибэтигэр иһитиннэрбиттэринэн, модельнай штат араспысаанньата үөрэхтээһин эйгэтигэр Арассыыйа уонна Саха сирин нуорма-быраап аакталарыгар сөп түбэһиннэрэр сыаллаах оҥоһуллубут. “Об образовании в Росийской Федерации” ФС 28 ыст. 3 ч. 4 п. ыйылларынан, штат араспысаанньатын оҥоруу үөрэх тэрилтэтин кэмпитиэнсийэтигэр сылдьар. Оттон саҥа модельнай штат араспысаанньата “носит рекомендательный характер” диэн. Ол эбэтэр үөрэх тэрилтэтэ бэйэтэ көрөн быһаарар.
Модульнай штат араспысаанньатыгар сүрүн уларыйыы быһыытынан оскуолаларга наадыйар үөрэнээччи баар буоллаҕына, логопед штатын киллэриэхтээхтэр. Маны таһынан, малокомплектнай оскуолаларга тус бырайыактары итиэннэ доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолору кытары үлэлэһэргэ диэн тьютор штата көрүллүөхтээх. Оттон агротехнологическай хайысхалаах оскуолаларга эбии производственнай үөрэтии маастардара көрүллүөхтэрэ.
Министиэристибэ аатыгар үөрэх тэрилтэлэрин, УНО салайааччыларыттан, баһылыктартан, профсойуустартан, дьокутааттартан, биирдиилээн дьонтон саҥа штатнай араспысаанньа тула суругунан этии бөҕө киирбит эбит. Ол этиилэри көрөргө, ырытарга анал оробуочай бөлөх тэриллибит. Онно үөрэх управлениетын начаалынньыктара, дириэктэрдэр, министиэристибэ үлэһиттэрэ, профсойуустар Рескомнарыттан бэрэстэбиитэллэр киирбиттэр. Дьэ ол этиилэри көрөн баран, “проект модельных штатных расписаний образовательных организаций” (салгыы МШР-2) диэн бырайыагы ылыммыттар. Ону улуустарга уруку штат араспысаанньатын кытары тэҥнииллэригэр ыыталаабыттар. Министиэристибэҕэ этэллэринэн, үөрэх управлениетын начаалынньыктара саҥа бырайыагы өйүүллэрин биллэрбиттэр. Билиҥҥитэ саҥа МШР-2 уһуйаан бырагырааматын эҥин учуоттаан, тупсаран, эбэн биэриигэ үлэ ыытыллар. Бу бырайыак силигин ситтэҕинэ салгыы үп, үлэ, экэниэмикэ министиэристибэлэригэр бигэргэниигэ барыахтара.
Сунтаар улууһун үөрэх эйгэтин идэлээх сойуустарын кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Валерий Егоров этэринэн, “бастакы МШР-1 ылыллар түгэнигэр, улууска үөрэх систиэмэтигэр 476 штат ахсаана сарбыйыыга барар кутталлаах этэ” диир. Быһа холоон бу сарбыйыыга барар үлэһит дьиэ кэргэнигэр 5 киһи баар буоллаҕына, 1,5-2 тыһ. киһи отой да дьадаҥылар ахсааннарыгар киирэр кыахтанар. Оттон тыа сиригэр аны атын үлэни хантан булуоххунуй? Дойду бэрэсидьиэнэ дьадайыыны утарыахха диэн этэ олордоҕуна, бу маннык быһыы төттөрүтүн иэҕэр курдук. Аны туран, үөрэх систиэмэтигэр улахан уларыйыы киириэн сөп – кыра нэһилиэктэр оскуолалара өссө кыччыыр кутталлаахтар. Холобур, алын эрэ кылаастаах оскуола отой да сабыллыан сөп, оттон орто оскуолалар 9-туу эҥин кылаастаныахтарын сөп. Били, өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи таһымҥа түһэн иһэр курдукпут.
Култуура эйгэтигэр
Култуура эйгэтигэр саҥа модельнай штат араспысаанньатын оҥорууга үлэ эмиэ ыытыллар. Миниистир солбуйааччыта Владислав Левочкин этэринэн, “маннык ыстандаартары олоххо киллэрии бастатан туран култуура үлэһиттэрин хамнастара үрдээбитинэн сибээстээх. Хамнас үрдээтэ, оттон тыа сирин кулууптарын үлэһиттэрин ноҕурууската оннунан хаалла. Бөдөҥ култуура тэрилтэлэрин үлэһиттэрин кытары хамнастара тэбис-тэҥ, оттон улахан тэрилтэ үлэтин ноҕорууската тыа сирин кулуубунааҕар улахан буоллаҕа. Инньэ гынан тыа сиригэр үлэһиттэр ахсааннарын бэрээдэктиир уолдьаста” диир. Владислав Левочкин этэринэн, саҥа модельнай штат араспысаанньата киирдэҕинэ, сарбыйыы ордук нэһилиэктэргэ барыаҕа, чуолаан техүлэһиттэр аччыахтара. “Биһиэхэ биир улууска 4 култуура управлениета үлэлиир сирдэрэ бааллар. Эбэтэр биир нэһилиэнньэлээх пууҥҥа 4-түү култуура дьиэлэрэ бааллар. Ити барыта федеральнай нормативы аһара түһэр. Билигин улуустары кытары хас биирдии этиини көрө-истэ, үлэлэһэ сылдьабыт. Холобур, Хаҥалас улууһун дьаһалтата сүрүнэ суох персоналы (неосновной персонал) туспа тэрилтэҕэ көһөрөр туһунан этии киллэрдэ. Ону биһиги үөрэтэ сылдьабыт. Маны таһынан, хас биирдии үлэ дуогабарын кытары туспа көрөн үлэни ыыта сатыыбыт” диир.
Мэҥэ Хаҥаластааҕы култуура управлениетыгар иһитиннэрбиттэринэн, билиҥҥитэ 86 штат сарбыйыыга барар кутталлаах. Бу – техүлэһиттэр. Ол гынан баран, билигин араас-быыһы хайаҕаһы булан сааһылана сатыыллар, штаты тутан хааларга араас ньыманы тобулаллар. Биир өттүнэн кыра кулууптарга олус элбэх техүлэһит баар, онон ноҕоруусканы аччатыы, сааһыланыы барара эмиэ наада курдук дииллэр. Улууска саамай кыһалҕалааҕынан Майаҕа уонна Аллараа Бэстээххэ икки култуура тэрилтэтэ суох оҥоһуллуохтаах. Аллараа Бэстээххэ баар Олоҥхо дьиэтэ (10 штаты тутан олорор) сарбыллар кутталлаах. Тоҕо диэтэххэ, манна бөһүөлэк кулууба номнуо баар, оттон иккис култуура тэрилтэтэ состороонньо буолан ыйана сылдьар курдук балаһыанньата үөскээбит. Оттон Майаҕа “Кыталык”, “Көөчөөн көрө” норуот тыйаатырдара сарбыллар кутталлаахтар.
Идэлээх сойуустар туруорсаллар
Ааспыкка Саха сирин идэлээх сойуустарын Федерациятыгар икки министиэристибэ балаһыанньаны билиһиннэрбитин истэн баран СӨ Бырабыыталыстыбатыгар этии хомуйан киллэрэргэ быһаарынна. Онно үлэһиттэри сарбыйыыга ыытыллар дьаһаллары экэнэмиичэскэй төрүтүн учуоттаан туран, эспиэрдэр сыаналыылларын туруорустулар. Маны таһынан, маассабай сарбыйыы тахсыбатын, сокуон хараҕынан барыта оҥоһуллуохтааҕын, бүддьүөт тэрилтэлэригэр штат араспысаанньатын бэйэлэрэ көрөн талар бырааптаналларын хааччыйалларыгар, сарбыйыллар үлэһиттэри атын үлэ миэстэтинэн хааччыйар миэрэлэри ылалларыгар туруорсан этии киллэриэхтэрэ. Маны таһынан, профсойуустар Бырабыыталыстыбаҕа сарбыллы эҥин курдук тыын суолталаах боппуруостарга ылыллар нуорма-быраап аакталарын профсойуус уорганнарын кытары сөбүлэһиннэрэн эрэ баран ылыныахтаахтарын санаттылар.
Норуот үөрэҕириитин үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Янина Щепанская “үөрэх министиэристибэтэ профсойууска хайаан даҕаны биллэриэхтээх этэ” диир. Кини сыл саҥатыттан “сарбыллыы баран эрэр” диэн улаханнык долгуйбут иһитиннэрии тиһигин быспакка киирэрин эттэ. Реском киирбит иһитиннэриилэри үөрэтэн, анаалыстаан баран “аҥаардас үөрэхтээһин эйгэтигэр 4500 штат сарбыйыыга барар кутталлаах” диэн түмүккэ кэлбит. “Биһиги улуустааҕы кэмитиэттэрбититтэн методическай сүбэҕэ бэрдэ суох сыанабылы ыллыбыт. “Эффективнэйэ суох ороскуоттар” диэн сылтахтаан сүүһүнэн үөрэх үлэһитин ууратаары тииһэллэр. Бу үлэһит оҕону кытары үлэлиир диэн учуоттаабаттар. Холобур, бу сарбыйыыга психологтар, логопедтар социальнай педагогтар ууратыллыахтаахтар. Оттон бу саамай наадалаах исписэлиистэр ээ! Кинилэр ууратыллар да түгэннэригэр тыа сиригэр ханна үлэлии бараллар? Уопуттаах профком этэринэн, маннык маассабай сарбыйыы 1996-1997 сс. эмиэ буолбут эбит. Оттон 2-3 сылынан эмиэ хаттаан үлэһиттэри хомуйбуттар. Онон бу да сырыыга улаханнык ыксыыр наадата суоҕун эттэ.
Култуура үлэһиттэрин профсойууһун салайааччы Анастасия Самсонова маннык бирикээс баарын туһунан Нам улууһугар ыытыллыбыт култуура управлениетын үлэһиттэрин мунньаҕар олунньуга саҥа истибитин эттэ. “Биһиэхэ министиэристибэҕэ быһааралларынан, модельнай штат араспысаанньата сүбэ эрэ быһыытынан сылдьар үһү, онон бэриллибит субвенциянан көрөн муниципальнай тэриллиилэр бэйэлэрэ көрөн хас үлэһити хамнастыылларын, хас тэрилтэни туталларын, кимиэхэ бас бэринэллэрин быһаарыахтаахтар. Маныаха биһиги улуустарбыт үксүлэрэ дотационнай буолалларын умнуо суохтаахпыт. Өскөтүн хамнас пуондатын модельнай араспысаанньаҕа сөп түбэһиннэрэн быһан кэбистэхтэринэ, муниципальнай тэриллиилэр култуура тэрилтэлэрин аччатарга, үлэһиттэри сарбыйарга күһэллиэхтэрэ дии. Култуура эйгэтигэр өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 749 штат сарбыллыыга барар чинчилээх. Өскөтүн 0,25,0,5,0,75 ыстаапкаҕа сылдьар үлэһити учуоттаатахпытына, 1000 тиийэ киһи үлэтэ суох хаалар кыахтаах. Маны таһынан, министиэристибэ тоҕо саҥа модельнай араспысаанньаны бигэргэтэригэр профсойуус өрүтүн кытары сөбүлэһиннэрбэтэҕэ өйдөммөт. Ити РФ Үлэ кодексатын 372 ыст. кэһии буолар. Үлэ сыһыаннаһыыларын кытары сыһыаннаах нуорма-быраап аакталара хайаан даҕаны профсойууһу кытары сөбүлэһиллиэхтээх”, – диир Анастасия Самсонова.
Биллэн турар, бүддьүөт эрэһиинэ буолбатах. Син биир хайа эрэ хайаҕаһы бүөлээн, ханна эрэ ас таһааран үбү-харчыны сатабыллаахтык туһанарбыт – кэм ирдэбилэ. Ол гынан баран норуот кэлэр кэскилин түстүүр, ыччаттарбытын иитэ, үөрэтэ сылдьар үөрэхтээһин, култуура дьонун аҥаар кырыытыттан ылан быраҕан иһэрбит атынынан иэҕиллиэ суоҕа дуо? Тыа сиригэр маннык маассабай сарбыйыы бардаҕына туох-ханнык буолабыт?
Дмитрий ИВАНОВ.
