От ыйын 9 күнүгэр Ил Түмэн иккис киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар норуот дьокутааттара Саха сирэ 2020-2024 сс. социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар (СЭР) сылыктааһын (прогноз) салгыы туохха олоҕуран оҥоһуллуохтааҕын дьүүллэстилэр.
Бу боппуруоска дьокутааттар иннилэригэр дакылааты экэниэмикэ миниистирэ Майя Данилова оҥордо. Кини этэринэн, бэс ыйын 15 күнүгэр дылы министиэристибэ өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын сылыктааһыныгар күүтүллэр уларыйыылары киллэрэн туран, орто уонна уһун кэмҥэ диэн ырытан бырабыыталыстыбаҕа, муниципальнай тэриллиилэргэ сценарий усулуобуйатын , потребительскэй сыана индексын, 2020-2024 сс. индекс дефляторы көрөн, ырытан ыыппыт.
От ыйын 1 күнүгэр дылы улуустар салгыы социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыылара хайдах салаллыахтааҕын ырытан, сылыктаан баран министиэристибэлэри, биэдэмэстибэлэри кытары сөбүлэһиннэрэн баран экэниэмикэ министиэистибэтигэр бэйэлэрин көрүүлэрин ыытыахтаахтар эбит. Ол эрээри, хомойуох иһин, күн бүгүҥҥээҥи диэри биир да улуус ыыппатах.
От ыйын 15 күнүгэр дылы министиэристибэлэр уонна биэдэмэстибэлэр экэниэмикэ министиэристибэтигэр экэнэмиичэскэй үлэни ыытар уонна бөдөҥ тэрилтэлэри кытары үлэлэһэр хайысхаларыгар көрдөрүү хайдах салаллыаҕын туһунан отчуоттуохтаахтар. Ол көрүүнү (сылыктааһыны) экэниэмикэ министиэристибэтэ атырдьах ыйын 1 күнүгэр үп министиэистибэтигэр эһиилги уонна онтон кэлэр былааннанар бүддьүөтү оҥороллоругар анан биэриэхтээх. Ол эбэтэр, судургутк өйдөөтөххө, бүддьүөт оҥоһуллуон иннинэ салгыы экэниэмикэбит хайдах салаллыахтааҕа учуоттаныахтаах. Майя Данилова “ СӨ 2020-2024 сс. социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын сылыктааһыны (прогноз) биһиги бырабыыталыстыба көрүүтүгэр алтынньы 1 күнүгэр дылы биэриэхтээхпит” диэтэ. Кини этэринэн, 2022 сылга диэри бүддьүөтү бырайыактааһыҥҥа төрүөт буолар сценарнай усулуобуйа базовай вариана бигэргэниэхтээх.
Онно туох баар сир баайын хостуур комплекспыт сылыктанар көрдөрүүлэрэ, ырыынакка сырбе төһө сыанаҕа батарыллыахтааҕа эҥин учуоттанан киирэр. Инньэ гынан, ол сценарнай усулуобуйа үппүтүн-аспытын дьаһанарбытыгар ордук сөптөөх буолар. Аны туран, консервативнай сценарий диэн дойду экэниэмикэтигэр, аан дойду бэлиитикэтигэр олоҕуран экэниэмикэ хайдах салаллан, тугу-тугу тэбэн биэрэрин учуоттаан эмиэ оҥоһуллар.
“Уопсайынан, Саха сиригэр макроэкэнэмиичэскэй балаһыанньа үчүгэй хабааннаахтык салаллар. 2019 сылга эрэгийиэннээҕи валовай бородууксуйа (ВРП) кээмэйэ 1 трлн 220 млрд солк. сыаналанар, ити 2018 сыллааҕы көрдөрүүттэн 3,9% үрдүк. ВРП орто сыллааҕы кээмэйин улаатыыта базовай сценарийга олоҕуран хостуур тэрилтэлэр оҥорон таһаарыыларыттан тутулуктанан, быһа холоон, 2,5тан 5% дылы сылыктанар”, - диэтэ миниистир. Кини этэринэн, ВРП улаатыыта Саха сирин арҕаа өттүгэр саҥа ньиэп-гаас бырайыактара (Орто Ботуобуйатааҕы уонна Чайыҥдатааҕы ньиэп-гаас конденцатын сирдэрэ) итиэннэ Саха сирин соҕуруу эҥээригэр чох хостуур бырйыактар (Денисовскай, Инаглинскай шахталар уонна Эльгатааҕы чох комплекса) олоххо киирэллэрин кытары сибээстээх.
Майя Данилова этэринэн, 2020-2022 сс. ньиэп-гаас бырайыактарыттан ураты, өҥнөөх металлары баһылааһын, аэропорт уонна суол ситимнэрин бөдөҥсүтүү уонна саҥалыы оҥоруу, Өлүөнэ күргэтин уонна Жатайдааҕы судоверфь тутуута ыытыллыахтаах.
2020-2024 сс. экэниэмикэ сүрүн көрдөрүүлэригэр сылыктааһыҥҥа миниистир 2020 с. дуоллар кууруһа 0,3% түһэн 64,9 солк. тэҥнэһиэхтээх диир. Уопсайынан, валюта улаатан иһэр чинчилээх уонна 2024 с. диэри дуоллар 68,6 солк. буолуон сөп эбит. Миниистир этэринэн, 2020 сылга инфляция 103,6% буолара күүтүллэр. Экэниэмикэ министиэристибэтэ сылыктыырынан, сыллааҕы инфляция 2021 сылга 2018 сыл көрдөрүүтүгэр төннүөхтээх. 2018 сылга солкуобай түспүтэ уонна НДС улааппыта. Онон инникитин да итинник таһымынан экэниэмикэбит салалларын сылыктыыллар.
Кэлэр сылга чох хостооһуна 16,2%, ньиэп – 17,6%, гаас 1,4 төгүл үрдүөхтээх диэн сыаналыыллар. Үөһээ Муунатааҕы алмаастаах сири баһылааһынтан алмааһы хостооһун 3% улаатыахтаах. Кыһыл уонна үрүҥ көмүһү хостооһун былырыыҥҥы таһымын ыһыктыа суохтааҕа сылыктанар. 2020 сылга таас чоҕу, гааһы уона конденсаты хостоһун улаатыахтаах. 2020 сылга кыһыл, үрүҥ көмүстэри, алмааһы хостооһун 2019 сыл таһымынан хаалыахтаах.
Бөдөҥ тэрилтэлэр барыстара 2019 сылга 215,5 млрд солк. буолара күүтүллэр. Ити 2018 сыл таһымыттан 22,4% үрдүк. Ити дуоллар кууруһа улаатарыттан быһаччы тутулуктаах. Холобур, “Таас Үрэх нефтегазодобыча” ХЭУо сылыктанар барыһа 64,8 млрд солк. тэҥнэһиэхтээх, оттон АЛРОСА – 91,3 млрд солк.
2020 сылга диэри барыс улаатыыта 225,6 млрд солк. диэри тэҥнэһэригэр ньиэби хостуур тэрилтэлэр (“Таас Үрэх нефтегазодобыча” – 76,9 млрд солк., + 18,6%) уонна чох тэрилтэлэрэ (“Колмар” уонна “Мечел” – 41,9 млрд солк.,+24,1%) тирэх буолуохтаахтар.
Оттон хамнас (ФОТ) чааһыгар эттэххэ, 2019 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ орто хамнас 72 389 солк. тэҥнэһиэхтээх, 2020 сылга – 76 686 солк. Кэнэҕэһин бүддьүөт 12 салаатын үлэһиттэригэр хамнас үлэлээн ылбыт дохуоттарын кытары тэҥнэһиэхтээх. Оттон бүддьүөт атын салааларын үлэһиттэригэр алтынньы 1 күнүттэн инфляция таһымыттан көрөн: 2019 сылга – 4,3%, 2020 сылга – 3,8% үрдүүрүн сылыктыыллар. Хамнас кээмэй улаатарыгар МРОТ таһыма үрдээбитэ мэиэ төһүү буолар. Федеральнай сокуон этэринэн, МРОТ кээмэйэ сыл ахсын үрдүөхтээх.
ФОТ кэмэйэ 2019 сылга 319,2 млрд солк. буолара сылыктанар (ааспыт сылтан 7,6% үрдүк), 2020 сылга – 340,7 млрд солк. (+5,1%). Үлэһит ахсаана быйыл былырыыҥҥытааҕар 8,4 тыһ. элбээн 367,5 тыһ. тэҥнэһиэхтээх, 2020 сылга 370,3 тыһ. дылы улаатыахтаах. Үлэһит ахсаана элбээһинэ Соҕуруу Саха сиригэр инвестиция, “Газпром” бырайыактара олоххо киириилэриттэн, уот ситимин уонна тырааныспар инфраструктуратын сайдыытыттан, онкодиспансер, Норуоттар икки ардыларынааҕы Арктика оскуолата үлэҕэ киирэлэриттэн, итиэннэ судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥө улаатарын кытары сибээстээх.
Норуот дьокутааттара миниистиргэ олус элбэх боппуруостары биэрдилэр. Чуолаан экэниэмикэ аҥардас сир баайын хостооһунуттан эрэ буолбакка, атын салаалар сайдалларыттан төһө бөҕөргүүрүн, нолуок бэлиитикэтэ сааһыланарыттан, бүддьүөккэ дохуот нолуогуттан төһө һп киирэрин, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын индексэ тоҕо түһэрин, ыарыһахтар эмтэнэр сирдэригэр диэри айаннарын сыаната төлөнөрүн, аччыгый уонна орто урбааны өйөөһүн, дьадайыыны бохсуу уо.д.а. ыйыттылар.
Чуолаан, дьокутаат Алиш Мамедов социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы (СЭР) сылыктааһынын оҥорорго сыыһа-халты дьаһаныыларын баалларын ыйда. Кини этэринэн, салайар тэрилтэтин былаанныыр отдела бэйэтэ СЭР сылыктааһынын оҥорон баран хас да инстанцияҕа ыытарын этэр: “Бастаан экэниэмикэ министиэристибэтиттэн сурук кэлэр, онтон тутуу министиэристибэтиттэн, оттон улуус баһылыгыттан, онтон нэһилиэк баһылыгыттан... Ол суруктар формалара атын атын соҕус да буоллар, биһиги былааннааччыларбыт биир эппиэти ыытарга олус элбэх бириэмэни барыыллар” диэтэ уонна сылыктааһыны оҥорорго эппиэттээх дьону аччатарга көрдөстө.
Владимир Прокопьев “урукку өттүгэр СЭР сылыктааһынын оҥорорго икки варианы: базовай уонна интенсивнэй диэни билсиһиннэрэллэр этэ, онтубут арыый кэскили саҕар буолара, оттон бүгүн базовайтан атын аны “консервативнай” диэни көрдөрөллөр, онтубут арыый куһаҕаҥҥа бээмнэнэр курдук оҥоһуллубут. Тоҕо, хаһан итинник буолла уонна тоҕо интенсивнэй вариант диэн суоҕуй?” диир.
Ньургуйаана Захарова “дьокутааттар бүддьүөтү таҥыыга хара маҥнайгыттан кыттыһарбыт олус үчүгэй. Ол эрээри бу дакылааты бүгүн эрэ кэлэн иһиттибит, ити көрдөрөр слайдкытын кытары саҥа билистибит. Тоҕо эрдэ ыытан билсиһинэрэргит сатамматый? Дьиҥэ, маннык докумуону ырытарга биһиги эрдэттэн бэлэмнээх кэлэрбит ордук туһалаах буолуо этэ” диэтэ.
Мария Христофорова “Билигин ГЧП лииньийэтинэн төһө социальнай эбийиэк тутулларый, ГЧПнан тутуллар эбийиэктэр сыаналара төһө ыарыылларый? 2020-2024 сс дылы төһө эбийиэк тутуллуоҕай?” диэн ыйытта. Маны таһынан, Мария Николаевна Саха сиригэр төһө хаһаайыстыбалаах субъектар үлэлииллэрин, кинилэр бүддьүөккэ төһө үбү куталларын ыйытта. Итиэннэ Ил Дархан көтүрбүт “антинароднай” 202-с уурааҕын туһунан ыйытта: “Ити норуоту утарар уураах оннугар тугу бэлэмнии сылдьаҕытый? Биһиги эрдэттэн бэлэм сылдьарбыт туһугар тугу гыныахтаахпытый? 2020-2024 сс. тыа сиригэр төһө оскуоланы, балыыһаны, уһуйааны сарбыйаары гынаҕытый? Хас киһини үлэтэ суох хааллараҕытый?” диэн ыйытта.
Онуоха Майя Андреевна бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодов салайааччылаах оробуочай бөлөх маныаха араас этиилэри көрөрүн эттэ.
“Билиҥҥитэ чопчу ханнык оскуоланы, уһуйааны сабар туһунан этии киирбэтэҕэ. Сүрүннэн сарбыйыы административнай-салайар персоналга тахсыаҕа. Холобур, биир нэһилиэнньэлээх пууҥҥа үс уһуйааны бииргэ холбоон баран, ол филиалларга биир сэбиэдиссэйи олордуохпут. Маны таһынан, хомунаалынай ороскуоттары аччатыыга этиилэри көрөбүт. Онуоха ханнык эмэ тэрилтэ дьиэтин туһаныыга сөбө суохтук үп ороскуоттанар буоллаҕына маннык быһаарыыны ылыахпыт. Биир улуус киинигэр улуус бас билиитигэр уонна нэһилиэк бас билиитигэр сылдьар култуура тэрилтэтэ бэйэ-бэйэлэригэр күөн көрсүбэттэрин курдук, кинилэри холботолоон баран оптимизацияны ыытар былааннаахпыт, итиниэхэ штаты сарбыйбакка эрэ дьаһаныахтаахпыт. Ити кулууптар син биир биир аудиторияҕа анаан үлэлииллэр” диэтэ.
От ыйын 23 күнүгэр иккис киэҥ ырыылаах мунньах салгыы салҕанан барыаҕа, онно дьокутааттар СЭР сылыктааһынын салгыы дьүүллэһиэхтэрэ.
