Олунньу ыйтан, Кытайтан аймалҕаннаах сурахтар кэлиэхтэриттэн, алмаас ырыынагар таҥнары түһүү бэлиэтэммитэ. Ити турук билигин да тупса илик. Үгүс эспиэр бирилийээннээх табаар уонна ювелирнай оҥоһуктар ырыынактарыгар буола турар балаһыанньаны элбэх оонньооччуга улахан охсуулаах улахан кэхтиинэн ааҕар. Мин маннык быһаарыыны сөптөөҕүнэн ааҕабын. Тоҕо диэтэххэ, аан дойду алмааска ырыынага сыл аҥаара кэмҥэ биир сиргэ турунан кэбистэ.

2008, 2012 уонна 2014 сыллар – билигин буола турар балаһыанньаҕа тэҥнээтэххэ, “сибэккилэр” эрэ. Ол эрээри кириисис хаһан эрэ ааһара биллэр. Таҥнары түһүү төһөнөн дириҥ даҕаны, оччонон ырыынак чөлүгэр түһэр тэтимэ түргэн буолар.

Алмаас-бирилийээн бородууксуйатын ырыынага, бастатан туран, дьон luxury таһымнаах табаартан аккаастаныытыттан охсууну ылар. Онно бэйэни хааччахтаныы (самоизоляция) эрэсиимэ, дьон куттала эбиискэ буолар. Биһиги табаарбыт ювелирнай оҥоһук быһыытынан, дьон тутан-хабан көрүүтүнэн атыыга барар. Саҥа ыаллар тэриллэр дьоро күннэрэ биллибэт болдьоххо көһөрүллүбүттэрэ биһиги үлэбитигэр эмиэ оҕуста. Маны таһынан нэһилиэнньэ атыылаһар кыаҕа биллэрдик намтаата.

Бу кэмҥэ Кытайга балаһыанньа чөлүгэр түһэн эрэр. Ол АХШ-ка, Дьобуруопаҕа уонна атын кэккэ эрэгийиэннэргэ ырыынак чөлүгэр түстэҕинэ, ювелирнай оҥоһуктарга наадыйыы үрдүүрүн этэр. Кытайга атыы онлайн эрэсииминэн да бардар, Гонкоҥҥа, Макаоҕа балаһыанньа билигин да көнө илик эрээри, бу ырыынак хамсык иннинээҕи атыытын таһымыгар төнүннэ. Маны таһынан, кинилэргэ үллэриини көрөбүт – эрдэ баай дьон, туристары киллэрэн туран, ювелирнай оҥоһуктары Гонкоҥҥа атыылаһар эбит буоллахтарына, билигин ити барыта Кытайга сыҕарыйда.

Эмиэрикэҕэ, Дьобуруопаҕа Tiffani маҕаһыыннарыгар уонна атын ювелирнай ситимнэргэ оҥоһук улахан чааһын туристар атыылаһаллар этэ. Билигин туризм тохтоон турара оҥоһукка уопсай наадыйыыга оҕуста. Итиннэ эбии хамсыгынан сибээстээн, Индияҕа алмааһы кырыылааһын олоччу тохтообута эмиэ ыараханы үөскэттэ. Баабырыкалар үгүстэрэ бастаан биир ыйга сабыллыбыттара, онтон болдьох өссө уһаан биэрдэ.

Түгэҕи булан баран, күүскэ анньыныахха наада

Билигин дьэбэрэ түгэҕэр сылдьар курдукпут. Ол эрээри хамсыгы салайыыны хонтуруолга ылыахпыт диэн эрэнэбит. Тахсыы эмискэ буолуоҕа. Кэмэ суох элбэх сакаас киириитигэр бэлэм буолуохпутун наада. Саҥа дьыл уонна кэннинээҕи күннэргэ эрэнэбит. Ити кэмҥэ сыллааҕы атыы үс гыммыттан биирэ, ардыгар онтон да элбэх быһаарыллааччы.

2021 сыл балачча уустук буоларын биһиги үчүгэйдик өйдүүбүт. Үөскээбит балаһыанньаны хайдах баарынан ылынан, 2022-2023 сылларга барыта чөлүгэр түһэрин курдук үлэни ыытыахпыт. Ити кэнниттэн, урукку сылларга курдук, 5-10 % үрдүүргэ сыалланабыт.

Билигин кылгас кэмҥэ “ыскылаакка” анаан үлэлээн, саппааспытын үрдэтэбит. Ырыынак чөлүгэр түстэҕинэ, ити саппааһы туһаҕа таһаарыахпыт. Ол эрээри ити балачча бириэмэни ылыаҕа.

Хамсыгынан уонна ритейлгэ актыыбынас түһүүтүнэн сибээстээн, харчы көҥүл киириитин (free cash-flow) көмүскээбит сирбитигэр үлэни биллэрдик аччаттыбыт. Тэйиччиттэн олорон, үлэлэрин тохтотор кыахтаах актыыптарбытын анаатыбыт. Ырыынак чөлүгэр түстэҕинэ, саппааспытын атыылаан баран, ити актыыптарбытын 3-5 ыйынан төттөрү ыҥырыахпытын сөп.

Дьону үлэтэ суох хаалларбат туһуттан

Хампаанньа билигин кирэдьииккэ ресурсаларын суотугар олорор. Хампаанньа үлэтин өйөөһүн ыйга 10 млрд солк. тэҥнэһэр. Онтон 70 %-на ФОТ-ка бэриллэр. Бөлөххө күн бүгүн 34 тыһыынча киһи үлэлиир.

Дьону үлэтэ суох хаалларбат туһугар биһиги кыаллары барытын оҥордубут. Саха сиригэр дьон хамнаһа Арассыыйа орто көрдөрүүтүттэн лаппа үрдүк. Туран хаалыыга хамнас аччыыр. Биһиги көннөрү кэлэктиипкэ кырыылыыр үлэни киллэрдибит. Атырдьах ыйыттан хас да сыаҕы үлэҕэ таһаардыбыт. Ол бирилийээннэри сөбүгэр сыанаҕа таһаарыахпыт.

Олох биһиги стратегиябытыгар биллэр уларыйыылары киллэрдэ. Улахан болҕомтону түмүк хаачыстыбатыгар ууруохтаахпытын өйдүүбүт. Бүгүн биһиги бэйэбит сиэктэрбитигэр күөн көрсүһүүнү тулуйар хампаанньа буолабыт. Хамсык бүттэҕинэ, атыы чөлүгэр түстэҕинэ, хампаанньа саппааска бөҕө тирэҕин кыаҕын көрүөхпүт.

Үлэ саҥа көрүҥнэрэ

Аан бастакытын алмаас цифровой аукционун ыыттыбыт. Бу – баар балаһыанньаттан тахсар саҥа көрүҥ. Салгыы сайдарга кыахтар бааллар. Хамсык үлэ саҥа ньымаларын толкуйдааһыҥҥа, киллэриигэ кыахтары арыйда. Ол эрээри биһиги биисинэс-мадьыалбытын төрдүттэн уларытар санаабыт суох. Стратегия – чопчу киниэхэ сыаллаан, төбөҕө илдьэ сылдьыллар докумуон. Ол гынан баран, аан дойду уларыйар, ол эбэтэр хас сыл аҥаарыгар стратегияҕа кыра уларытыылары киллэриэххэ наада.

Күүстээх экэниэмийэ эрэсиимигэр киирэн олоробут. Нэдиэлэҕэ түөрт үлэ күнүгэр көстүбүт, элбэх үлэһиппитин «простойга» ыытан хамнастарын сарбыйдыбыт. Оптимизация, централизация бырайыактарын олоххо киллэрдибит. Өссө да үлэ бара турар. «СAPEX», «OPEX» намтаттыбыт, үгүс маркетинг болдьохтоммут үлэтиттэн аккаастанныбыт, цифровизация кэккэ бырайыактарын көһөрдүбүт.

Сэрэхтээх буолуу – маҥнайгы миэстэҕэ

Дьоҥҥо-сэргэҕэ, үлэһиттэрбитигэр куттал суох буолуутун хааччыйыы маҥнайгы миэстэҕэ турар. Ити – кураанах тыл буолбатах. Бу сыстыганнаах дьаҥ турбут кэмигэр элбэх үлэһиппит ыалдьыбыт актыыптарыгар икки төгүллээн үлэни олоччу тохтото сырыттыбыт, тургутук бөҕөтүн туттардылар. Хампаанньа үлэһиттэриттэн ылыллыбыт тургутук ахсаана 26 тыһыынчаны куоһарда.

Москубатааҕы офиспытыгар үлэһит уопсай ахсааныттан 50 %-тан элбэҕэ суох киһи биир кэмҥэ үлэлии тахсара көҥүллэннэ. Биһиги хампаанньабыт систиэмэни олохтуур стратегическай салаа буолар. Ол иһин 100 % “удаленнай” үлэҕэ көһөрбүт кыаллыбат. Салалта аппараатын, офиска олорон үлэлиир дьоммутун этэр буоллахха, тута дьиэттэн олорон үлэҕэ көспүттэрэ. Ордук күүскэ 65 үөһээ саастаахтар уонна хроническай ыарыылаахтар харыстаналлар.

Иллэҥ кэм элбээтэ. Араас гаджекка олорон бириэмэбитин барыыбыт. Ол сиэринэн анаалыстаан, ырытан көрөр информациябыт эмиэ икки төгүл улаатта. Бу көстүү информационнай интоксикацияҕа тиэрдэр.

Тус бэйэм үлэһиттэри кытта илэ көрсөн кэпсэтэрбин, алтыһарбын суохтуубун. Остуол тула олорон эрэ быһаарсарбыт, дьүүллэһэрбит, санаабытын үллэстэрбит ордук этэ буоллаҕа. Үлэһити утары көрөн олороруҥ, куолаһын эт кулгааххынан истэриҥ таһынан, туох санаалаах олорорун туттарыттан-хаптарыттан сэрэйэн билэҕин.

COVID-19 сыстыганнаах ыарыы арахтаҕына даҕаны, маҥнайгы кэмнэргэ сорох үлэһиттэрбитин «удаленкаҕа» олорон үлэлииллэрин дьүүллэһиэхпит, үлэ-хамнас хайдах-туох барыан сөбүн болҕомтолоохтук анаалыстаан көрүөхпүт. Бу этии үлэһиттэргэ эрэ буолбакка, сорох салайааччыларга эмиэ сыһыаннаах. Кинилэр нэдиэлэҕэ аҕыйах күн ыраах олорон үлэлиир кыахтаныахтарын сөп.

Анаммыт үп-харчы (отчисления) намтыан сөп. Ол эрээри ити инникибитигэр, кэскилбитигэр көдьүүстээх буолуо.

Биһиги аахсыйабыт үс чааска үллэһиктээх: 1/3 – федеральнай бас билии (Росимущество, ол эбэтэр судаарыстыба), 1/3 – Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, 1/3 – чааһынай инвестордар.

Судаарыстыбаны кытта сыһыан туһунан эттэххэ, маннык. Пандемия кэмигэр ханнык федеральнай ресурсалары туһаныахпытын сөбүн, туохха бэлэмнэнэрбитин икки өттүттэн ситэ өйдөспөтөхпүт. Муус устар ыйтан урбааны кытта киэҥ киэлилээх кэпсэтии, үчүгэй диалог түмүгэр кыһалҕабыт орун-оннугар түспүтэ.

Саха сирин этэр буоллахха, биһиги бүддьүөтү олохтуур сүрүн хампаанньа буолабыт. Бу сылга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр харчы киириитэ аччыаҕа. Ааспыт сылга АЛРОСА Саха сиригэр нолуок уонна дивидент быһыытынан уопсайа 65 млрд солк. көрбүтэ. Хайдах-туох үлэлии-хамсыы олорорбутун, хампаанньа атыытын, менеджмент салгыы туох дьаһалы ыларын өрөспүүбүлүкэ эмиэ өйдүөн наада. Өрөспүүбүлүкэ салалтата АЛРОСА бу кириисистэн кыайан өрүттүө суоҕун, оччоҕо дивидент үбэ-харчыта төлөммөтүн ааһан, охсуута хас да уонунан сылларга барыан сөбүн эмиэ үчүгэйдик өйдөөн олорор.

Биһиги эйгэбитигэр репутация быһаарар суолтаны ылар. Салаата бэйэтэ, дьиҥэ, оннук улахана суох, дьоҕус. Ковид иннигэр алмаас атыытын объема 14 млрд $-га тэҥнэспитэ. Бирилийээннээх ювелирнай киэргэл ырыынага (атыыта) – 80-90 млрд $. Биэс уонча кэриҥэ бөдөҥ хампаанньа баара.

«Хампаанньа кириисистэн бигэтик тахсарыгар тугунан көмөлөһөбүтүй?»

Хампаанньа Кэтиир сэбиэтин бэрэссэдээтэлин Антон Германович Силуановы уонна чилиэннэрин кытта ыкса сыһыаны олохтоотубут. Антон Германович хампаанньа үлэтин-хамнаһын бары өттүгэр болҕомтолоохтук сыһыаннаһар салайааччы.

Урут интэриэстээх өрүт «өссө таһаарыылаахтык үлэлииргитигэр тугу оҥоруоххутун сөбүй?» диэн ыйытыыны биэрэр эбит буоллаҕына, билигин «хампаанньа кириисистэн бигэтик уонна күрэстэһэр кыаҕын сүтэрбэккэ тахсарыгар тугунан көмөлөһөбүтүй?» диэҥҥэ уларыйда.

Үгүс дьон АЛРОСА уонна Dt Beers хантараактаспыт кээмэйдээх алмаас сырьётун уһун кэмҥэ дуогабардаах килийиэннэр атыылаһан ылалларыгар модьуйбакка эрэ, бу салааны бигэтик атаҕар туруорда дии саныыллар. Бирилийээн атыыта тохтоон турар кэмэ атын үгүс хампаанньаҕа абырал буолла, моҥкуруут баралларыттан өрүһүйдэ. Инньэ гынан хас да ый устата атыыбыт тохтообута – биир өттүнэн бу салаа инникитигэр тирэх буолуоҕа.

Ырыынак атаҕар турарын кэтэһэбит

Пандемия кэнниттэн олох оннун-тойун буллаҕына, бирилийээн сыаната үрдүөҕэ дии саныыбыт. Бу уустук кэмҥэ дьон-сэргэ, уопсастыба элбэҕи толкуйдуур, ырытан көрөр буолла. Үөрүүгэ-көтүүгэ, кэрэҕэ тардыһаллар, чугас дьонноругар айылҕа бэйэтэ айан таһаарбыт күндү бэлэҕин бэлэх уунуохтарын баҕараллар.

Пандемия кэнниттэн инвестордар хампаанньалар уустук кэмҥэ хайдах дьаһанан үлэлээбиттэрин, хардарыта үлэлэһэр сообществоларыгар төһө көмөлөспүттэрин, бэйэтин үлэһиттэригэр хайдах сыһыаннаспытын, мэдиссиинэ, куттала суох буолуу тэрээһиннэригэр төһө инвестицияны киллэрбиттэрин суолтаҕа ылыахтара. Бу ааттаммыт тэрээһиннэргэ, дьыалаларга сүүһүнэн мөлүйүөнү укпут Арассыыйа бөдөҥ металлургическай уонна алмаас хостуур хампаанньалара репутацияларын чиҥэтиэхтэрин сөп.

Олохпут, тулалыыр эйгэбит сайдар. Атын дойдулар Арассыыйа хааччыйааччыларыттан (поставщиктарыттан) ааннарын саптыахтара. Тоҕо диэтэххэ, төһө да улахан көдьүүһэ суох буолтун иһин дойду бэйэтин национальнай хампаанньаларын өйүүр соругу туруорунар. Атыы-эргиэн сарбыллыытын, инвестиция түһүүтүн, күөн күрэстэһии күүһүрүүтүн учуоттаатахха уонна АХШ, Кытай уустук сыһыаннаһыытын болҕомтоҕо ыллахха (эбиитин Эмиэрикэҕэ быыбар ыыталлара былааннанар), аан дойду араас эрэгийиэнигэр экэнэмиичэскэй түһүү-тахсыы, айманыы өссө да иннибитигэр күүтэр.    

Виктория ДОБРОВОЛЬСКАЯ суруйуутуттан тылбаас.