Быйыл сыл ахсын ыытыллар тыа хаһаайыстыбатын улахан дьаарбаҥката ыытыллыбата. Ол оннугар киин улуустартан кэлэн олохтоох аһы-үөлү: сибиэһэй эти, үрүҥ аһы, отону, үүнээйи, оҕуруот аһын – барытын кыра түһүлгэлэргэ тартылар.
Уопсайынан эттэххэ, быйыл оҕуруот аһын да, сир аһын да үүнүүтэ мөлтөһүөр. Онтон сылтаан олохтоох ас сыаната ыараабыт дэһэллэр. Төһө-хачча эбиллибитин, сыана хайдаҕын билээри, өрөбүл күн ас-үөл хото тардыллыбыт сиригэр – Бааһынай ырыынагар – бара сырыттым.
Урукку сылларга сир, оҕуруот аһын эрээти эрээтинэн нэлэччи тэлгээн кэбиһэр эбит буоллахтарына, быйыл атыылааччы да, атыылаһааччы да аҕыйах. Ырыынак иннигэр бары кэриэтэ омуктар тураллар. “Манна үүннэрбиппит” диэн кэпсииллэр даҕаны, атыылаһыаххын саарыыр курдуккун.
Ырыынак иһигэр киирдэххэ, улуустан киирээччилэр бааллар эбит. Хомсомуол болуоссатын иннигэр уһун синньигэс эрээттэргэ эмиэ олохтоох бааһынай хаһаайыстыбалар атыылыы тураллар.
Ынах, сибиинньэ этэ
Уус Алдан, Чурапчы ынаҕын сибиэһэй этин тардыбыттар. Атыыһыт дьахтар: “Быйыл эт сыаната 100 солкуобайынан ыараата. Киилэтин 600-700 солк. атыылыыбыт. Дьиэбэр айаннаары ыксаан бу ордубут эппин 500 солк. биэрэ турабын. Хата, сибиэһэй эттэ ылан амсай”, – диэтэ. 800 г. ыйааһыннаах эриллибит ынах этэ – 500 солк.
Сибиинньэ этин киилэтин 270 солкуобайга сыаналаабыттар. Хатастааҕы сибиинньэ иитэр комплекс төбөтүттэн, атаҕыттан саҕалаан бүөрүгэр, тылыгар тиийэ атыылыы турар. Сыаната маннык: төбөтө – 39 солк, атаҕа – 46 солк., куртаҕа – 39 солк., быара – 46 солк., сүрэҕэ – 162 солк., тыла – 245 солк., кутуруга – 93 солк.
– Сибиинньэ кутуругун атыылаһаллар дуо? – диибин. Кутуллубут хаан курдук уһун сулбурҕастары салапааҥҥа уган тоҥортообуттар.
– Ылааччылар ылаллар. Халадьыаска эҥин буһараллар, – диэн хоруйдаатылар.
Биир киосканы өҥөс гына сылдьан чурапчылар халбаһыларыгар түбэстим. Киилэтэ – 600 солк. “Паалка халбаһы, ортотунан, 400 солк. буолар” – диэтилэр. Сыалаах уонна сыата суох диэн араараллар эбит. “Күҥҥэ итинник уончалыы халбаһыны атыылыыбыт”, – диэн кэпсээтилэр.
Балык
Ырыынак эргин олорор буолан, быйыл сайын кэлэ-бара собону кэтээн көрдүм. Эмиэ кэмчи. Былырыын иһирдьэнэн-таһырдьанан хас да сиринэн атыылаабыт эбит буоллахтарына, бу сайын биир эрэ, кэлин икки сиргэ атыылыы тураллар. Киилэтэ – 200-250 солк. Мэлдьи дьонноох буолар.
Балык сыаната эмиэ ыараабыт. “Былырыыҥҥыттан 100 солк. үрдэттибит”, – диэтилэр. Ыыһаммыт тууччах – 2500 солк., чыыр, муксуун – 1100 солк., уомул – 850 солк. Хотудойду дьуухалата – 500 солк. Бу Чокуурдаах балыктара үһү. Бу сайыҥҥылар.
Отон
Отон быйыл дьэ үүммэтэ. Ырыынакка атыыга хас да сиргэ баар. Сыананы маннык быспыттар.
Отон:
1 л. – 250 солк.
5 л. – 1250 солк.,
8 л. – 2000 солк.,
10 л. – 2500 солк.
Барыанньа:
Сугун (1 л.) – 500 солк.
Отон (1 л.) – 400 солк.
Моонньоҕон (0,8 г.) – 500 солк.
Бу күһүн тэллэй эмиэ букатын үүммэтэ. Былырыын Бааһынай ырыынагар тэллэй толору эбит буоллаҕына, быйыл күһүн саараама биир тэллэйи түбэһэ көрбөтүм.
Тоҥоруу саҕаланнаҕына, сыана түһэр диэн өйдөөн хаалан: “Тымныйан эрэр. Оҕуруот аһын сыаната бу хаһан түһэрий?” – диэн ыйытааччы буоллум. Икки өттүттэн хортуоппуй, хаппыыста кыбыныылаах уолаттар күлсэллэр.
– Сыана түспэт. Биһиги диэн “үчүгэй” дьон буоллахпыт. Халлаан тымныйда да, иһирдьэ киирэбит. Оччоҕо сыанабытын үрдэтэбит – диэн хоруйдаах буоллулар.
Дьэ, быйыл сыана төһө хамсаабытый? Быйаҥа суох дьыл буолан отон сыаната эбиллибит. Холобур, былырыын 10 л. отону 2000 солк. сыаналыыр эбит буоллахтарына, быйыл 2500 солк. атыылыы олороллор. Хортуоска үүнүүтэ мөлтөх буолан, эмиэ сыананы хамсаппыт. Киилэтин 15-25 солкуобайынан үрдэппиттэр. Баһаам! Эт, балык сыаната эмиэ эбиллибит. “Ортотунан, 100 солк. үрдэттибит” диэн атыыһыттар кэпсээтилэр.
Үүнээйи, оҕуруот аһа
Быйыл хортуоппуй сыаната үрдээбит. Былырыын 35-45 солк. атыылаабыт эбит буоллахтарына, быйыл киилэтин 60-65 солк. биэрэллэр. Бытархайдар – 40-45 солк. Ону ол диэбэккэ, дьон атыылаһар эбит. Куулу куулунан сүгэн барааччы элбэх. Үгүстэрэ – хаҥаластар, тулагылар, жатайдар.
Ол оннугар хаппыыста сыаната хамсаабатах. Киилэтэ – 35 солк. Үчүгэйдик көрдөөтөххө, арыый дьоҕус соҕустары 30 солк. да булуохха сөп. Покровскайдар 12 киилэлээх биэдэрэ саҕа хаппыысталары тэлгэппиттэр. “Бу уолаттар туох да хиимийэ уоҕурдуута суох маннык бөдөҥ хаппыысталары үүннэрбиттэр. Арай, чэ, ноһуому, күлү куппуттара буолуо. Күөх харахтарын көрүмэ, мантыларыҥ уу сахалыы саҥараллар”, – диэн ыаллыы турар атыыһыт кэпсии оҕуста. “Сүрэхтэриҥ көр. Бу бачча эрэ. Барыта ас! Дьэ, ууну кыайа кутар уолаттар!” – диир. Ыйаан көрдөрөр. Кырдьык, 10-нуу киилэлээх хаппыысталар эбит. Астынар да астынар. Төбөтүн быһа илгистэр.
Моркуоп: кырата – 60, бөдөҥө – 80 солк.
Помудуор: кыһыла – 150-200, күөҕэ – 60 солк.
Оҕурсу – 130-150 солк.
Кыһыл биэрэс – 130-150 солк.
Сүбүөкүлэ – 70 солк.
Кабачок – 180 солк.
Тыыкыба – 100 солк.
Фрукта
Тымныы түһэрин саҕана сезона бүтэр, уһуннук хараллыбат фрукта сыаната түһээччи. Орбууһу ааспыт ыйга киилэтин 70-80 солк. атыылаабыт эбит буоллахтарына, билигин 45 солк. биэрэллэр.
Ырыынак иннигэр таһаҕас тиэйэр улахан массыыналаах туран Краснодар, Кырыым дьаабылыкаларын дьааһыгы дьааһыгынан атыылыыллар. Фрукта атыылыыр киоскаларга сыаната 180-220 солк., оттон манна киилэтин 150 солк. биэрэллэр. Элбэҕи ылар киһи өссө түһэрсиэн сөп эбит.
Груша – 180 солк.
Гранат – 300 солк.
Бинэгирээт – 200-250 солк.
Силиибэ – 250 солк.
АТЫЫһЫТТАР КЭПСИИЛЛЭР
Охонооһой, хаппыыста атыылыыр, Хаҥалас:
– Хортуоппуй сыаната быйыл 20-25 % үрдээтэ. Үүнүү мөлтөх. Былырыын үүнүүнү 90 % ылбыт эбит буоллахпытына, быйыл 15 %-ҥа эрэ тэҥнэһэр. Ааспыт сылга улахан куулу 1500-1600 солк. атыылаабыппыт. Быйыл – 2500 солк. Былырыын киилэтин 40 солк. диэтэхпитинэ, “тугуй ол, көмүс хортуоппутуйу атыылыыгыт дуо?!” диэн үөхсүбүтүнэн бараллара. Быйыл бу үлүгэр сыананы көрөн туран ким да туох да диэбэт. Атыылаһаллар. Мин чааһынайдартан атыылаһан ылабын. Ол иһин хаачыстыбата оһуобай буолар. Туох да эбиилигэ-таймата суох. Дьэ, дьиҥнээх хортуоппуйдар!
Чокуурдаах балыгын атыылыыр кыыс:
– Сайыҥҥы балыктар атыыга кэлитэлээн эрэллэр. Билигин ыыһаммыттары атыылыыбыт. Улахан балыктар – чыыр, уомул, тууччах – сыаналара биир мөһөөҕүнэн үрдээтэ. Айан-сырыы, уматык төлөбүрэ үрдээн, сыана итинник. Холобур, быгыһын ыыһаммыт чыыры 950 солк. атыылаабыппыт. Билигин 1100 солкуобайга сыана быһан олоробут. Ырыынак үрдүнэн сыанабыт биир.
“Биһиги үлэ дьонобут. Таҥас-сап, дьүһүн-бодо бэрдэ суох”, – диэн хаартыскаҕа түһэртэн батыннылар.
Бааһынай ырыынагын кэрийдэ
Диана КЛЕПАНДИНА.
