АЛРОСА үс сыллааҕы билим чинчийиитэ Саха сиригэр экология култууратын саҥа ыстандаартын оҥоруо

Бүлүү улуустарын экологиятын уонна онно олорор дьон-сэргэ доруобуйатын туругун чинчийэргэ туһаламмыт кэлим бырагыраама чэрчитинэн ыытыллыбыт билим-чинчийэр үлэ сорох түмүгэ билиннэ. АЛРОСА хампаанньа сиэртибэлээбит үбүн-аһын суотугар 2023 сылга диэри барыта 138 мөл. солкуобай инбэстииссийэлэниэҕэ.

 Билим кэлим чинчиийитин бырагырамаатын туһунан кылгастык

Бырагыраама 2019-2024 сыллар усталарыгар үлэлиэхтээх. Бырагыраама СӨ Бырабыыталыстыбатын, “СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата” кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ уонна “АЛРОСА” АХ түһэрсибит сөбүлэһиилэрин чэрчитинэн олоххо киирэр. Үс улахан хайысхалаах. Ол иһигэр маннык хайысхалар бааллар: “Бүлүү өрүс уонна кини салааларын туруктарын кэтээн көрүү”, “Бүлүү өрүс уонна кини салааларын хочолоругар олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун билиминэн бигэргэтэн сыаналааһын, ол түмүгэр чөлүгэр түһэриигэ аналлаах кэлим медико-социальнай тэрээһини оҥоруу” уонна “Бүлүү өрүс уонна кини салааларын хочолоругар турар нэһилиэнньэлээх пууннары иһэр уу альтернативнай источниктарынан хааччыйар кыаҕы чинчийии”.

Бу үс сыллаах билим чинчийиитин үбүлүүр АЛРОСА хампаанньа ити үлэ түмүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр экология култууратын саҥа ыстандаартарын оҥорон таһаарыыга тирэх буолуон сөп. Онтун ааһан, үлэлии-хамсыы олорор сирдэригэр экология бэлиитикэтэ олоххо кииритин уонна бириинсиптэрин чопчулаан уонна көннөрөн биэриэн сөп.

Бырагыраама олоххо киириитин уопсай суумата – 138 мөлүйүөн солкуобай. АЛРОСА былырыын сыл бүтүүтэ чинчийии бастакы түһүмэҕэ олоххо киириитигэр 40 мөл. солкуобайы көрбүтэ. Оттон 2020 сылга билим-чинчийэр үлэҕэ анаан 41,4 мөл. солкуобайтан тахса харчыны тыырыахтаах. 2020 сыл от ыйыгар кэлим чинчийэр үлэ ыытылларыгар анаан бастакы транш барбыта – уопсай сүүма 30 %-на. СӨ Бырабыыталыстыбатын, АЛРОСАны уонна Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын икки ардыларыгар бииргэ үлэлэһэр туһунан түһэрсиллибит сөбүлэһии чэрчитинэн иккис транш (бигэргэммит үбүлээһин 70 %-на) билим-чинчийэр үлэ олоххо киириитин Биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа бигэргэппитин кэннэ барыахтаах.

Итини таһынан АЛРОСА сыл аайы Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын нөҥүө Саха сирин социальнай бырайыактарыгар анаан 800-900 мөл. солк. тыырар. Ол курдук, 2011 сылтан 2020 сылга диэри АЛРОСА хампаанньа Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын нөҥүө эрэгийиэн социальнай кыһалҕаларын-сорудахтарын быһаарыыга барыта 7 млрд 175 мөл. солкуобайы көрбүтэ.

Сөбүлэһии быһыытынан Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата Бүлүү сүнньүгэр сытар улуустарга билим-чинчийэр үлэ ыытылларыгар тус сыаллаах үбүлээһини оҥорор. Тэрилтэ Уопсай боппуруостарга уонна персоналы кытта үлэҕэ управлениета этэринэн, Пуондаҕа билим-чинчийэр үлэни толорор тэрилтэлэри быһаарарга сорудахтаабыттар.

Бырагыраама оҥоһуллар-чопчуланар кэмигэр улахан кыттыгас үлэ тэриллибитэ. СӨ туһааннаах министиэристибэлэрин, чуолаан СӨ Үөрэххэ уонна билимнэ, СӨ Экологияҕа, айылҕа баайын туһаныыга уонна тыа ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэлэрин кытта, улахан, элбэх сөбүлэһии кэннэ, Бэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа тэхиниичэскэй сорудахтары уонна симиэтэни бигэргэппитэ. СӨ Билимҥэ академиятын учуонайдарын холбоһуктаах мунньаҕа буолбута, билим-чинчийэр үлэ бырайыактара сүүмэрдэммиттэрэ уонна оҥоһуллубуттара, чинчийии үс хайысхатыгар аналлаах докумуон-кумааҕы бэлэмнэммитэ.

Ол түмүгэр билим-чинчийэр үлэни толорор институттар биллибиттэрэ: М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет бэрэпиэссэр Д.Д. Саввинов аатынан Хоту дойду прикладной экологиятын билим-чинчийэр института, М.К. Аммосов аатынан ХИМУ Мэдиссиинэҕэ института уонна Арассыыйа Билимҥэ академиятын Сибиирдээҕи салаатын П.И. Мельников аатынан Ирбэт тоҥу чинчийэр института.

Саха сирин бырабыыталыстыбата, АЛРОСА хампаанньа уонна СӨ Үүнэр көлүөнэтин тус сыаллаах пуондата үс өрүттээх сөбүлэһиилэрин быһыытынан, 2020 сылтан үлэ толоруллуутун-олоххо киириитин научнай арыаллааһынын Саха сирин билимҥэ академията арыаллыыр. “Чинчийии ис хайысхатын быгарымаататын уонна тэхиниичэскэй сорудахтарын Академия бэлэмнээн баран былаас тустаах уорганнарын кытта сөбүлэһиннэрбитэ. Бу сайын Академия кыттыылаах атыылаһар хамыыйа мунньаҕа буолбута уонна биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы икки хамыыйа тэриллибитэ. Академиялар бырагырааманы мэлдьи тэрээһиннээхтик кэтииллэр, көрөллөр-истэллэр. Биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕа тэриллиэхтээх. Оттон ахсынньыга (ахсынньыга-тохсунньуга) Бүлүү улуустарыгар сылдьан нэһилиэнньэҕэ сыллааҕы отчуот тэриллиэхтээх”, -- диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Билимҥэ академиятын сүрүннүүр үлэһитэ Наталья Сивцева кэпсиир.

 Кэлим чинчийэр үлэ хайдах ааспытай?

 СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата иһитиннэрэринэн, үс чинчийэр тэрилтэ (институт) атыылаһыы процедуратыгар толору эппиэттииллэр. “Кинилэр былааннааммыт үлэни толорор кыахтаахтар, интеллектуальнай даҕаны, атын даҕаны ресурсалардаахтар. Ол курдук, ити тэрилтэлэр учуонайдара уонна исписэлиистэрэ урукку өттүгэр Саха сиригэр итиниэхэ аныылыы үлэлэри ыыппыттара. Уонна, саамай сүрүнэ, Бүлүү өрүс уонна кини салааларын хочолоругар олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун туһунан барыллан билим-тэхиниичэскэй матырыйааллардаахтар”, -- диэн Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын генеральнай дириэктэрэ Владимир Егоров кэпсээтэ.

Хоруона хамсыгыттан сылтаан үөскээбит уустук эпидемиологическай быһыынан-майгынан сибээстээн, чинчийии хаамыытыгар кыра уларыйыылар киирбиттэр. “Хамсык туран, хонууга-эспэдииссийэҕэ кэлии-барыы харгыстанна, тардылынна. Ол курдук, ХИФУ Мэдиссиинэҕэ института нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун чинчийэ кыайан барбата. Тоҕо диэтэххэ, ол чинчийиигэ элбэх киһи мустуохтааҕа”, -- диэн эмиэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Билимҥэ академиятын сүрүннүүр үлэһитэ Наталья Сивцева кэпсээтэ.

Мэдиссиинэ билимин дуоктара, ХИФУ Мэдиссиинэҕэ институтун нормальнай уонна патологическай физиологияҕа хаапыдыратын бэрэпиэссэрэ Пальмира Петрова этэринэн, эспиэрдэр улуус уонна нэһилиэк баһылыктарын көрдөһүүтүн ылынан эспэдииссийэҕэ барбатахтар. “Билигин тэрээһин үлэтинэн дьарыктанабыт, улуус уонна нэһилиэк баһылыктарын кытта кэмпириэнсийэлэри тэрийэбит. Анаалыстары нэһилиэктэр балыыһаларыгар, мэдиссиинэ тэрилтэлэригэр ылыахпыт. Ол кэннэ анаалыстары хомуйан ылаҕ Дьокуускайна бэйэбит лабаратыарыйаларбытыгар аҕалыахпыт. Ханнык ыарыы баар буолуон сөбүн эрдэттэн быһаарарга, мэдиссиинэ билиитин-көрүүтүн тургутарга аналлаах уонна нэһилиэнньэ психоэмоциональнай туругун билэргэ көмөлөһөр анкеталары нэһилиэктэргэ ыыппыппыт”, -- диир Пальмира Георгиевна.

Медиктэр сүрүн соруктара – Бүлүү улуустарын нэһилиэнньэтин доруобуйатын туругун үөрэтии. “Тэхиниичэскэй сорудаҕынан сирдэтэн, билигини биһиги чопчу биэс нэһилиэккэ үлэлии сылдьабыт. Ол – Сүлдьүкээргэ (Мииринэй улууһа), Бүлүүчээҥҥэ (Сунтаар улууһа), Маалыкайга уонна Күндээдэҕэ (Ньурба улууһа), Хороҕо (Үөһээ Бүлүү улууһа). Нэһилиэктэр олохтоохторун хааннарыттан, баттахтарыттан, ону тэҥэ сорох аһыыр аһылыктарыттан микроэлэмиэн анаалыһын ылыахпыт. Ити анаалыс түмүгэр биһиги дьон этигэр-хааныгар тастан ыарахан металлар киирэллэрин дуу, суоҕун дуу, кинилэр киһи этигэр-хааныгар төһө мусталларын, онтон сылтаан организм (металл аҕыйаҕыттан-элбэҕиттэн) хайдах буоларын билиэхтээхпит. Ол иннинэ биһиги өрөспүүбүлүкэ атын улуустарын кытта тэҥнээн көрөр туһугар, мэдиссиинэ-демография көрдөрүүлэрин анаарар үлэни тэрийбиппит”, -- диэн бэрэпиэссэр кэпсээтэ. Анаалыһы ХИФУ Мэдиссиинэҕэ институтун килииньикэтин лабаратыарыйатыгар уонна дуогабар быһыытынан, Арассыыйа атын тэрилтэлэригэр оҥоруохтара.

ХИФУ Мэдиссиинэҕэ институтун эспиэрдэрэ иммуннай систиэмэ туругун үөрэтиэхтэрэ, генетикэ чинчийиилэрин ыытыахтара. Кинилэр болҕомтолорун, сүрүннээн, окислительнай процестарга эппиэттиир геҥҥэ ууруохтара. Итини таһынан үлэҕэ өссө Өрөспүүбүлүкэтээҕи онкология диспансерын онколог-исписэлиистэрэ кытталлар. Тоҕо диэтэххэ, Бүлүү улуустарын олохтоохторо өрөспүүбүлүкэ атын даҕаны олохтоохторун курдук онкология ыарыыта аһара тарҕаммытыттан долгуйаллар. “Чинчийии көмөтүнэн нэһилиэк олохтоохторун доруобуйатын туругура туох дьайарын быһаара сатыахпыт. Ол кэннэ киһи, дьон-сэргэ доруобуйатын туругун тупсарарга туох наадатын, туох үлэ-хамнас ирдэнэрин сүбэлиэхтээхпит”, -- диэн Пальмира Петрова кэпсээнин түмүктээтэ.

АБА СС П.И. Мельников аатынан ирбэт тоҥу чинчийэр институт “Бүлүү өрүс уонна кини салааларын хочолоругар турар нэһилиэнньэлээх пууннары иһэр уу альтернативнай источниктарынан хааччыйар кыаҕы чинчийии” хайысха билим-чинчийэр үлэтин толоруохтаах, онно эппиэттиир.

“Биһиги бэриллибит сир айылҕатын туһунан АБА СС П.И. Мельников аатынан ирбэт тоҥу чинчийэр институт таһаарбыт литэрэтиирэтин мустубут, ырыттыбыт-анаалыстаатыбыт. Чинчийиэхтээх улууспут туһунан атын даҕаны гидрогеологияҕа уонна геокриологияҕа сыһыаннаах матырыйааллары үөрэттибит. СӨ Мииринэй улууһун Сүлдьүкээр сэлиэнньэтинээҕи геологическай учаастагын туһунан имэрмээссийэни билэргэ кэлим үлэни тэрийдибит. Ону салгыы бэйэбит базабытыгар баар анаалыстары кытта тэҥнээн көрүөхпүт.

Нэһилиэнньэлээх пууннары иһэр уонна хаһаайыстыбаҕа туттуллар уунан хааччыйар туһугар, эһиил Бүлүү өрүс уонна кини салааларын хочолоругар син аннынааҕы уу саппааһын үөрэтэр чинчийии түмүктэрэ биллиэхтээхтэр. Биирдиилээх сорох уустугу аахсыбатахха, чинчийии түмүгэр дьону-сэргэни үчүгэй хаачыстыбалаах иһэр уунан хааччыйыахпыт диэн эрэнэбит”, -- диэн АБА СС П.И. Мельников аатынан ирбэт тоҥу чинчийэр институтун криолитозона сир аннынааҕы ууларын уонна геохимия лабаратыарыйатын билимҥэ сүрүн үлэһитэ, геология-минералогия билимин дуоктара, бэрэпиэссэр, СӨ Билимҥэ академиятын академига Виктор Шепелёв кэпсээтэ.

Быйыл сайын от ыйыттан Бүлүү өрүс хочотун экосистиэмэтин чинчийэр билим кэлим үлэлэрэ саҕаламмыттара. Бастакы түһүмэккэ хонуу үлэтигэр ХИФУ бэрэпиэссэр Д.Д. Саввинов аатынан Хотугу сир прикладной экологиятын билим-чинчийэр институтун үлэһиттэрин таһынан ХИФУ Айылҕа билимнэригэр институтун, “Саха сиринээҕи билим киинин”, Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун, В.П. Ларионов аатынан Хотугу сир физико-тэхиниичэскэй кыһалҕаларын институтун, Арассыыйа билимҥэ академиятын Сибиирдээҕи салаатын Алмаас геологиятыгар уонна күндү металларга институтун, Балык хаһаайыстыбатын уонна океанография бүтүн Арассыыйатааҕы билим-чинчийэр институтун Саха сиринээҕи салаатын, Арктикатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университет уо.д.а. кыһа үлэһиттэрэ көхтөөхтүк кыттыбыттара.

Чинчийии сүрүн соруга – киртийии саахала тахсыан сөптөөх сиригэр киирэр Бүлүү өрүс уонна кини салааларын хочолорун аныгы кэмнээҕи экосистиэмэтин чинчийии, сыана быһыы. 2018 сыллаахха учуонайдар Бүлүү өрүс уонна кини салааларын чинчийэн көрбүттэрэ. Ол иһигэр: уутун (уу үрүт араҥатын, түгэҕинээҕи сөҥүүнү, отун-маһын, балыгын, о.д.а.) уонна сирин (хочолор буордарын, үүнээйитин, кыылын-сүөлүн).

ХИФУ Хотугу сир прикладной экологиятын институтун дириэктэрэ, биология билимин дуоктара Григорий Саввинов уонна билим чинчийэр үлэни толорууга эппиэттээх, билим сүрүннүүр үлэһитэ, биология билимин хандьыдаата Петр Данилов этэллэринэн, быйыл от ыйыттан балаҕан ыйыгар диэри Бүлүү өрүс уонна кини салааларын экосистемаларын чинчийэн көрүү ыытыллыбыт. Ол курдук, маннык хайысхаларынан кэлин анаалыс оҥорорго боруоба ылыллыбыт: уу үөһээҥҥи араҥатын гидрологическай чинчийиитэ, уу үөһээҥҥи араҕатын гидрохимическай чинчийиитэ, уулар түгэхтэринээҕи сөҥүүлэрин чинчийиитэ, гидробиология чинчийиилэрэ (зоопланктон, фитопланктон, зообентос), ихтология чинчийиилэрэ (морфология, биогеохимия, гистология, паразитология чинчийиилэрэ), хочолор буордарын чинчийии, геоботаническай чинчийии, териологическай чинчийии (үүт аһылыктаах кыра харамайдар), орнитология чинчийиитэ (көтөрдөр).

Сайыҥҥы үс ый иһигэр Бүлүү эспэдииссийэтэ Бүлүү өрүскэ уонна кини салааларыгар барыта 98 учаастакка, араас факторы (айылҕа уратыта, антропогеннай көрдөрүү, о.д.а.) учуоттаан туран, сүрүннээн, өрүс-үрэх төрдүлэригэр чинчийэр үлэни ыытта. Үлэни барытын кэмигэр толорор туһугар, тырааныспар логистикатын уонна айылҕа уратытын учуоттаан, Бүлүү эспэдииссийэтин 7 этэрээтэ тэриллибитэ. Кинилэр Бүлүү өрүс уонна кини улахан салааларын барытын хаппыта (ити туһунан сиһилии www.s-vfu.ru саайтан билсиэххэ сөп).

Күн бүгүн хонуу үлэтин бастакы түһүмэҕэ түмүктэнэн, хомуллубут матырыйааллары уонна химия-аналитика үлэлэрин ХИФУ Хотугу сир прикладнай экологиятын лабаратыарыйатыгар, Өрөспүүбүлүкэтээҕи экология мониторинын импэрмээссийэҕэ-аналитикаҕа киинигэр (ол иһигэр Мииринэйдээҕи уонна Ньурбатааҕы филиалларга) уонна Саха сирин Гигиенэҕэ уонна эпидемиологяҕа киинигэр (ол иһигэр Мииринэйдээҕи филиалга) үөрэ сылдьаллар.

 Билим-чинчийэр үлэ отчуотун туһунан

 Туһааннаах хайысхалар барыллаан түмүктэрин Билим академията көрдө-ырытта. Ону өссө билим холбоһуктаах сүбэлэрэ көрдө, итэҕэһи-быһаҕа ыйда. Кэлэр өттүгэр барыллаан отчуотун биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕа көрүөхтээх. Оттон ахсынньыга 2020 сыллааҕы үлэ барыллаан түмүгэ тахсан отчуоттаныахтаах. Ахсынньыга-тохсунньуга Бүлүү улуустарыгар нэһилиэнньэҕэ отчуот тэриллиэҕэ.

Ааптар: Артур Константинов.