Ил Түмэн Тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ кэмитиэтэ, сэтинньи 27 к., парламент хаһыатын кытта “2021 сылтан СӨ муниципальнай тэриллиилэригэр тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын өйүүр судаарыстыба көмө ньымаларын олоххо киллэрии туһунан” диэн төгүрүк остуолу тэрийбитэ.
Онно улуус мунньаҕын дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэллэрэ, нэһилиэк дьокутааттара, улуус, нэһилиэк баһылыктара, Ил Түмэн дьокутааттара, АПК, кэпэрэтиип, б/х бэрэстэбиитэллэрэ, ТХУ үлэһиттэрэ, сүөһү иитиитигэр интэриэстээх дьон кытыннылар.
Кэпсэтиини Ил Түмэн дьокутаата Мария Христофорова салайан ыытта. “Ыйытыы-харда”, этии киллэрии быһыытынан барда.
Бу сырыыга толоруулаах былаас аатыттан ТХМ миниистирин солбуйааччы В.В. Афанасьев хоруйдаста.
Төгүрүк остуол кыттыылаахтара бары да кэриэтэ саҥа сокуон барылын уонна көрүллэр көмө ньымаларын биһирииллэрин, сэргээбиттэрин эттилэр. Арай ЛПХ ыанньыгар субсидияны биэрии Бэрээдэгин барылыгар балай эмэ тохтоотулар. Чуолаан ЛПХ сирэ “2.5 гааттан элбиэ суохтаах” диэн ирдэбил киирээри сылдьара долгутар. Тоҕо диэтэххэ, ити туһуттан үгүс кэтэх ынахтаах күүтүүлээх субсидиятыттан матар кыахтаах. Ону аҥаардас Амма да улууһун холобуругар көрүөххэ сөп. С.Л. Александрова, Амма улууһун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ: “Амма улууһугар 798 кэтэх хаһаайыстыба (5 тыһ. 601 сүөһүлээх, о.и. 2155 – ынах). “2,5 гааттан элбэҕэ суох сирдээх” диэн ирдэбилгэ эппиэттэһэр баара эрэ 145 хаһаайыстыба баар. О.э. ЛПХ 18 % эрэ тиксэр туруктаах. Оччотугар саатар ыал киһитин ахсааныгар 2,5 гаа буоллун. Тыа хаһаайыстыбатын сиригэр тиэргэн, уһаайба сирэ киирбэтэ бэрт этэ.
И.И. Колодезников, Уус Алдан оройуонун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ:
– Сокуон барыла нэһилиэнньэҕэ, тэрээһиннээх да хаһаайыстыбаларга улахан сэргэхсийиини таһаарда. Ол гынан баран сир – киһиэхэ бэриллэр. ЛПХ-а көмө – ынах төбөтүгэр. Онон “ЛПХ сирэ 2.5 гааттан элбэҕэ суох буолуохтаах” диэни туоратыахха. Оннук гымматахха, элбэх киһи матар кыахтаах. Ылаары кэтэһэн бөҕө олороллор. ТХМ кэпэрээссийэҕэ холбоһуҥ диирэ өйдөнөр. Ол эрээри кэпэрэтииптэр ыал ынаҕын барытын бииргэ тутар хотонноро суох. Онон 2-3 сыл бастаан кэтэх хаһаайыстыба сүөһүлэнэрин өйүөххэ уонна ол кэмҥэ кэпэрэтиип хотонугар, материальнай хааччыллыытыгар болҕойуохха. Дьэ, ол кэнниттэн кэпэрээссийэлэһиигэ күүскэ киирсиэххэ. Өйдөтүү, быһаарыы үлэтин ыытыаххайыҥ диэн сүбэлэспиппит. ТХМ бигэргэттэрбит Бэрээдэгэ чуолкай буолуон наада.
Биллэн турар, тыа хаһаайыстыбатын өйүүр боломуочуйаны ылыы – муниципальнай тэриллиилэргэ сүҥкэннээх эппиэтинэс. Онон баһылыктар, дьокутааттар да ымпыгар-чымпыгар диэри билсэ, көрө, өйдүү сатыыллара көстөр. Онуоха билиҥҥэ диэри ЛПХлар сүөһү төбөтүгэр үп ылар инниттэн туох ирдэбилгэ эппиэттиэхтээхтэрэ, субсидия анааһын бэрээдэгэ, Хаһаайыстыбаннай кинигэ чахчыларын хайдах туһаныахха сөбө уо.д.а долгутар. Оттон ол бэрээдэк ситэ-хото торумнана илигэ үһү-таамах сонуннары үөскэтэр. Ону киирэр ыйытыктар уонна хардалар ис хоһоонноро да көрдөрөр.
Аграрнай кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ А.М. Находкин:
– Ити сиргэ хааччах туһуттан 2021 сылга ЛПХ субсидия ылбат диэн буолбатах, долгуйумаҥ. Зампред М.В. Никифоровка биһиги итини туруорсан турабыт. Пилотнай буолбат, өрөспүүбүлүкэҕэ барытыгар киирэр. Схеманы бэлиэр иккис сылын ырытабыт.
С.Л. Александрова:
– Оччотугар Хаһаайыстыбаннай кинигэ чааһыгар хайдах буолабыт? Онно хас биирдии киһиэхэ, сылгыга, ынахха төһө эрэ сир тиксэрэ ыйыллыахтаах. Онно олоҕуран, субсидия бэриллэрин курдук.
А.М.Находкин:
– Бэрээдэк бигэргэнэ илик.
В.В. Афанасьев:
– Хаһаайыстыбаннай кинигэҕэ 2,5 гааны киллэрэбит. Ол гынан баран Бэрээдэк оҥоһулла сылдьарынан, ол бигэргэнэ илик. Онон эһиил быыһык (переходной) кэм курдук буолуоҕа. Оттон 2022 сылга тиийэн, РФ уонна РС ЛПХ туһунан сокуоннарыгар эппиэттэһэр гыныахпыт.
Нам улууһун баһылыга Ю.И. Слепцов:
– 2022 сылтан 2.5 гаа хааччаҕа син-биир киирэр буоллаҕына, бэлиэр регистрацияламмыт киэҥ сирдээхтэр хайдах буолаллар? Аккаастаныахтарын наада дуо?
В.В. Афанасьев:
– 2 барыйаан баар. Бастакыта, СӨ ЛПХ туһунан сокуонугар биир гражданиҥҥа көҥүллэнэр сир муҥутуур улахан иэнин улаатыннарар уларытыы киириэн наада. Эбэтэр ЛПХ бааһынай хаһаайыстыба буолуон сөп.
Холобур, С.И. Евсеев, Ньурба оройуонун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, дьон сокуон барылын, көрүллэр мэхэньиисимнэри сүрүннээн өйүүрүн, икки түһүмэхтээн былааннаммыта үчүгэйин эттэ:
– Соҕотуопка тэрилтэлэрин толкуйа, сыһыана уларыйыахтаах, ынах төбөтүгэр субсидия ыларын таһынан нэһилиэнньэ үүт туттарар интэриэһэ улаатарыгар үлэлэһиэхтээх.
Ил Дархан 232 №-дээх Ыйааҕар этиллэр 2024 с. чугаһаата. Үүккэ, үүт аска наадыйыы 61 %-тан кырата суох кээмэйин олохтоох бородууксуйа хааччыйыахтаах.
В.В. Афанасьев, баалабайынан аахтахха, билиҥҥитэ наадыйыы 52 -хас % курдугун хааччыйабыт диэтэ. Биир сылга хас биирдиибитигэр сылга 300 л үүт тиксиэхтээҕин 180 л бэлэмнэнэр үһү. Бу сыыппараны дьокутаат П.Р. Аммосов улаханнык итэҕэйбэтэ. “Сүөһү билиҥҥиттэн элбэҕэр да, итинтэн кыраны хааччыйарбыт”, – диир.
Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы А.А. Григорьева урут үүт соҕотуопкатынан дьарыктана сылдьыбыт “Холбос” ПО сыһыаннааҕы ыйыталаспытыгар В.В. Афанасьев:
– Биһиги кинилэри кытта үлэлиэхпитин сөп, өскөтүн кинилэр оҥорон таһаарыыларын 70 % тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах түгэнигэр. Оттон кинилэр сүрүннээн атыынан-эргиэнинэн дьарыктаналлар. Арай социальнай суолталаах бородууксуйаны батарыыга бииргэ үлэлэһэбит.
А.В. Кузнецов, Мииринэй оройуонун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ: “Тиһиктээх сыһыан олохтонон, эти-үүтү батарыы судаарыстыба таһымыгар быһаарыллыахтаах”, – диэтэ.
Иван Иванович, улуус мунньаҕын дьокутаата (Үөһээ Бүлүү):
– Сүөһү кыра уонна орто нэһилиэккэ сүрүннээн иитиллэр. Кинилэри өйөөбөтөххө, сүөһү эстиэ. Бырагыраама оҥоруохха. Боломуочуйаны салгыы нэһилиэк таһымыгар биэриэххэ. Ыччат дьону олохсутан, сүөһүлүөххэ. Тыа сиригэр дьиэни туттарга субсидия бэриллиитэ тохтообута хомотор. Элбэх кыбартыыралаах дьиэнэн үлүһүйэр сыыһа. Бүддьүөтү ночоокко тэбиэ.
В.В. Афанасьев:
– Билигин “Тыа сирин кэлимник сайыннарыы бырагырааматын” чэрчитинэн, дьиэ туттуутугар субсидия буолбакка чэпчэтиилээх кирэдьиит бэриллэр.
Икки өрүт суоттабыла
И.П. Пономарев бу да сырыыга субсидия үүккэ бэриллэрэ хаһаайыстыбаҕа барыстааҕын хатылаата. ЛПХ урут астааччыттан ылар күөх үүтүттэн матара кытта ночооттооҕун аҕынна. Быйыл “Чурапчы” ТХПК 600 сибиинньэ оҕотун аҕалбыт. Биир сибиинньэттэн, ортотунан, 82 кг эттэнэр. Эттэн киирэр дохуотун сүтэрэр диир. Аны, этэр:
– 24 кг үүттэн 1 кг арыы кэлэр, итиччэ үүтү 60 солк. туттаран 1440 солк. ылыан сөбө. Онтугар үс кг арыыны эбэтэр төһө баҕарар үрүҥ аһы ылыан сөп. “Сотуллубут” 23 тыһ. т үүттэн 953 кг арыы астаныан сөбө. Ыал сүөһү боруодатын тупсарар интэриэһэ сүтүө. Төбөҕө бэриллэр үбү социальнай көмө курдук оҥоруҥ, дьону отчуотунан сордоомоҥ.
В.В. Афанасьев:
– 35 тыһ. солк. мээнэ сыыппара буолбатах. ЛПХ ыанньыга сылга, ортотунан, 800 кг биэрэр. Ону үүт билиҥҥи сыанатынан – 45 солк. – суоттаатахха, сылга 36 тыһ. солк. аахсара. Итинтэн 14 тыһ. солк. курдуга бэтэринээр көҥүлүгэр, быһыыга, ыспыраапка ыларыгар, укуолланарыгар, “Меркурийга” холбоноругар барар. Хаалара – 12 тыһ. солк. Бу түгэҥҥэ биһиги тоҕо кинини хайаан да үүттэ туттар диэхтээхпитий? Эһиил эрэйэ суох харчылана түһүө. Үүтүн-аһын бэйэтэ сиэ. Үүтүн ньирэйдэригэр эмтэриэ, үүтүн астаан, холбуй үүтүнэн сибиинньэлэрин да аһатыа, атын түргэнник ситэр салаанан дьарыктаныа.
232-с ыйаах сүрүн ис хоһооно – бэйэни бэйэ хааччынарын ситиһии. Туттарыллыбыт, астаммыт үүт эрэ киирбэт. Дьэ, чорбойор гына бэлэмниир түгэнигэр – соҕотуопсукка туттаран, атыылыахтаах. Отчуот чааһыгар сөпсөһөбүн. Сокуону оҥорооччулары кытта бииргэ үлэлэһэн, ТХМ бу көрүллэр 35 тыһ. солк. субсидияны кэнэҕэһин социальнай өйөбүл курдук бэриллэрин ситиһэрбит үчүгэй буолуо этэ. Ынахха бэриллэр үп туттуллар хайысхата киэҥ. Сүөһү, удабырыанньа, көтөр атыылаһарга, сүөһү аһын ылыыга, страховка төлөбүрүгэр, тэрил, саппаас чааһын уо.д.а Т/х исписэлиистэрэ көмөлөстөхтөрүнэ, уустугуруохтара суоҕа.
Дьокутаат Л.Л. Явловская Арктика олохтоохторун аатыттан сыллата халаан уутугар тыа хаһаайыстыбатын сирэ ууга баран, улаханнык атахтыырын этэр. Көмөнү көрүүгэ усулуобуйа араастаһыытын учуоттуурга ыҥырда. Арктикаҕа мелиорацияҕа төһө үп-харчы былааннанарын ыйыталаста.
В.В. Афанасьев:
– Хоту саха боруода сүөһү иитиллэр, онон төбөҕө көрүллэри эбиэххэ сөп этэ. Мелиорацияҕа сыллата 400 мөл. солк. тыырыллар. Үп сайаапкаларга, бырайыактарга олоҕуран тыырыллар. Зоналарынан арааран тыырыы суох.
И.С. Иванов, Бордоҥтон:
– Ыаллар ордорунар үүттэрин ылса-бэрсэ олороллоро бобуллубат. Сокуоҥҥа “ыал хаһаайыстыбата” эбэтэр “төрүт хаһаайыстыба” диэн уларытыахха. Кэтэх хаһаайыстыба ааттанан, сайынын эрэ оҕуруот аһын ыстар киһи уонна сылы эргиччи үлэлээн, сүөһүтүн ииттэр ыал тэҥ таһымҥа туруо суохтаахтар. Бааһынаҕа туһунан, хортуоппуйга туһунан субсидия көрүллэрин курдук ынахха да, үүккэ да көмө көрөр тоҕо табыллыбатый?
Ю.И. Слепцов, Нам улууһун баһылыга:
– 2021 с. үүккэ эрэ субвенция бэриллэр. Чопчу сыалын ыйбакка эрэ, индикатордары биэрэн баран, ыытар кыах баар дуу? Ханныгар субвенция биэрэрин улуус бэйэтэ талар гына? Аны, ЛПХ Ревизионнай сойууска эрэ киирбит потребкэпэрэтиипкэ үүт туттарыан сөп. Быыһык кэми биллэрэн, бары үүт туталларын көҥүллүөххэ. Кэпэрэтиип барыта улахан хотоно суох, арендалаһары көҥүллүөххэ.
В.В. Афанасьев:
– Оннук гыннахха, ыстаапка атын буоларыгар тиийэр, үүт субсидиятын үрдэтэр Ил Дархан сорудаҕа туолбат туруктанар. Бүддьүөккэ үүккэ эрэ сөптөөх үп баарынан, чопчу үүттэн саҕалыырга быһаарыллыбыта. Сокуоҥҥа өйөнөр хайысхалар сокуонунан чопчуланыахтара, ол гынан баран эт, хортуоппуй, оҕуруот аһын, бурдук киэнэ 2022 тохсунньутуттан олоххо киириэҕэ. Оттон 2,5 гаа чааһын эттэххэ, РФ “ЛПХ туһунан” сокуонугар ити көҥүллэнэр кээмэй 0,5 гаа. СӨ сокуона улаатыннаран, 2.5 гаа гыммыта. Онон сүөһүнү ииттэргэ сөптөөх кээмэй көҥүллэнэр гына, олохтоох сокуону ылынар туһунан, дьокутааттар, толкуйдуоххутун наада.
ФЗ этэринэн, Ревизионнай сойууска киирбэтэх потребкэпэрэтиип диэн суох буолуохтаах. 200 кэпэрэтииптэн дьиҥ үлэлээччитэ – 85. Кинилэр үүт туталларыгар 2-3 солк. ыла олороллор. Ол – сыыһа. Кырата, 50 төбөҕө суоттаммыт хотон ирдэнэр. Ол гынан баран, ол сайылык да буолуон сөп.
Юрий Слепцов дьон дохуота, дьылҕата тутулуктааҕынан, саатар эһиил баҕас бары кэпэрэтииптэргэ үүт туттарар кыаҕы биэрэри туруорсубутугар Василий Афанасьев: суоппар киһиттэн хайаан да быраап ирдэнэрин курдук Ревизионнай сойууска киирии булгуччулааҕын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.
“Сахаагропродукт” бырабылыанньатан бэрэссэдээтэлэ К.Е. Тимофеев:
– Эт соҕотуопкатын быһаарсан кэбиһиҥ. Эт уонна үүт хайысхалаах сүөһү диэн араарар ордук. Эт хайысхалааҕы өйүүргэ 150 мөл. солк. көрөрү, дьокутааттар, өйүүргүтүгэр көрдөһөбүн.
П.И. Попов, Уус Алдан:
– Билиҥҥинэн, субсидияны Кэлим реестргэ киирбит ыал эрэ ылар кыахтаах. 900-тэн тахса ЛПХ-бытыттан 10 % эрэ ынах төбөтүгэр ылар кыахтаахтар. ФЗ ЛПХ сокуона субъектарга кэтэх хаһаайыстыбаҕа көҥүллэнэри сири дойду киэниттэн 5 төгүл элбэтэри көҥүллээбэт. Тахсар биир суол – өрөспүүбүүлүкэ ЛПХ туһунан сокуонун 7 ыст. 2 ч. баары эбии быһаарыыны быраҕыахха.
Мария Христофорова бу боппуруоһу уталыппакка быһааран, дьокутааттар көрүүлэригэр киллэрэр наадатын эппитигэр Василий Афанасьев бырабыыталыстыба мунньаҕар кэпсэтиһиэх буолла.
Үөһээ Бүлүү КФХ-ларын Идэлээх сойууһун бэрэссэдээтэлэ Г.Е. Отов:
– Бу көмө, өйөбүл туһата 4-5 сылынан көстүө. “Сотуллубут” 23 тыһ. т үүтү ыаллар 10 солк. туттарбаттара өйдөнөр. Санпин көҥүлэ, араас өҥө ночоото элбэх. Оччотугар уһун сылларга оҥоһуллубут арыы сыахтара сабыллар кутталлаахтар. Үлэ миэстэтэ сүтэр. И.Пономарев эппитинии, холбуй үүт суох буолар. Онон квота таһынан 23 тыһ. т үүтү туттарыыга кг 20 солк. бэриллэрэ буоллар. Боломуочуйа улуустарга бэрилиннэ. Ким эрэ олохтоох бүддьүөттэн ылан эбиэ.
В.В. Афанасьев нэһилиэктэргэ арыы сыаҕын эстиэхтэрэ диир санааны ылыммат:
– 57 т диэн – субсидияланар эрэ кээмэй. Ону таһынан кэтэх хаһаайыстыбаттан син-биир тутарга суоттанабыт. Онуоха ким төбөҕө, ким үүккэ ыларга суоттанарын толорон ыытыҥ диэн, карточка ыыталаабыппыт. Билиҥҥитэ тутуллар үүт кээмэйэ 72 тыһ. т. курдук.
Михаил Хаччагасов (Үөһээ Бүлүү) астыыр кэпэрэтиип улууска төһөнөн элбэх да, сиэрдээх күрэстэһии үөскээн, туһалаах түмүк ситиһиллэригэр эрэллээх.
А.Г. Сивцев, Чурапчы ТХУ начаалынньыга: улууска боломуочуйа бэриллиитэ – улахан эппиэтинэс. Улуус ТХМ кытары түһэрсэр сөбүлэҥин бэйэтэ оҥоруон наада. Ким туохха эппиэттиирэ, туолбат түгэнигэр ылыллар миэрэ уо.д.а. толору суруллуохтаах.
Дьокутаат Л.Л. Явловская эт-үүт кэмбинээттэрэ бааллара буоллар диэн санаатын үллэһиннэ. “Холбос” кэккэ функциятын нэһилиэктэргэ биэриэххэ”, – диир.
Далыр нэһилиэгин баһылыга Г.Е. Иванов хаһааҥҥыта эрэ ынахха 2600 солк. да көрүллүбүтүгэр төбө эбиллибитин аҕынна. “Астааһыны улуус таһымыгар биэриэххэ, – диир.
Мария Христофорова түмүк тылыгар: “Нэһилиэктэр, улуустар биир сомоҕо буолан, күүһү түмэн үлэлиэхтэрэ диэн эрэнэбит. Көмө сыалыгар уонна төһө сөпкө туттуллуута да кытаанахтык хонтуруолланара эрэбил. Эһиги, балаһыанньаны миэстэтигэр билсэ сылдьар, биһигиннээҕэр уопуттаах дьон, нэһилиэнньэни кытта күүскэ үлэлэһиҥ, Ил Дархан ылыммыт ыйааҕа туох да мөккүөрэ суох олоххо киирэн, туруоруллубут сыал-сорук туоларыгар үлэлиэҕиҥ”, – диэн ыҥырда.
Татьяна Захарова -Лоһуура
