Ынах төбөтүгэр бэриллибит 35 000 солк. БАРЫС дуу, НОЧООТ дуу? Кэпсэтиигэ ыҥырабыт... (Нам улууһун – Хатыҥ Арыы, Граф Биэрэгэ, Кыһыл, Бөтүҥ, Күрэҥ Ат нэһилиэктэригэр сырыыттан репортаж)

От ыйын 30-31 күннэригэр Нам улууһун кэккэ нэһилиэктэригэр үлэбинэн хомондьуруопкаҕа бара сырыттым.

Хатыҥ Арыы

Бээтинсэ сарсыарда 8 аҥаар чааска Хатыҥ Арыы үүт тутар сыаҕар кэлэбин. Үүт туттарааччы улахан аҥаара кэлэн барбыттар. Бүтэһик туттарааччылар кэлэн уочараттаан тураллар. Үүт тутааччы маастар М.П. Кривошапкина күн бокуойа суох үүтүн тутар, сыатын кээмэйдиир, анал тэтэрээккэ сурунар. Үүттэрин туттарбыт дьону сэмээр тутан, кэккэ ыйытыктары биэрэбин.

Семен Гаврильев, 73 саас­таах, Хатыҥ Арыы нэһилиэгин олохтооҕо:

– “Маяк” кэпэрэтиип нөҥүө үүппүтүн туттарабыт. Бу сарсыарда 3 ынах үүтүн 7 лиитирэни туттардым. Күҥҥэ 15 лиитирэ үүтү лиитирэтин 60 солк. туттарабыт. Оттуур сирбит мөлтөх, Кыһыл дэриэбинэтигэр биэрбиттэрэ даҕаны барыта мэччирэҥ сирэ. Ынах барыта онно баран мэччийэр. Бэйэбит саҥа оттоон эрэбит. Биир оттонор ходуһалаах этибит даҕаны турбазаҕа биэрбиттэрэ. 6 сүөһүнү 4 кэбиһии отунан кыстатабыт.

Мария Ду­раева, Ха­тыҥ Арыы олох­тооҕо, “Сандаара” оҕо уһу­йаанын үлэ­һитэ:

– Быйыл 5 ыанар ынахтаахпыт. Күҥҥэ ортотунан 44-45 лиитирэ үүтү туттарабыт. Бэйэбит кэтэх хаһаайыстыбабыт. Үүппүтүн “Маяк” кэпэрэтиип нөҥүө туттарабыт. “Эрэл” ТХПК-ны кытта дуогабардаһан үүппүтүн туттарабыт.

Урут үүт лиитирэтин 45 солк. туттарар этибит. Быйыл сайыҥҥыттан үүт лиитирэтин 60 солк. туттарар буоллубут. Баһаам эбиллии дии саныыбыт уонна астынабыт. Анаммыт оттуур сирдээхпит. Оппут тиийбэтэҕинэ, дьон сирин ылан оттуубут. Быйыл от үүнүүтэ олох мөлтөх. Кытыл сирдэр олох үүммэтилэр. Оттонор сирдэргэ сүөһүлэр киирэн дэлби тэпсэн кэбиһэллэрэ биир кыһалҕа. Олохтоох дьаһалта тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ от тиийбэт ыалларыттан эрдэттэн сайаапка хомуйар. Быйыл от 1 туоннатын 6000 тыһ. солк. быспыттар. Оту соҕурууттан аҕалтарааччылар. Быйыл эмиэ сакаастаан олороллор. Хас да сыллааҕыта Магадаантан от сакаастаан аҕалтара сылдьыбыттара, хаачыстыбата үчүгэй этэ. Ынах эбии аһылыгын – уотурбаны – эмиэ сайаапканан Дьокуускайтан аҕалтараллар. Онон өйөбүл баар.

Мария Кривошапкина, Хатыҥ Арыы үүт тутар сыаҕын үүт тутааччыта:

– Бүгүҥҥү туругунан, Хатыҥ Арыы нэһилиэгин 20-чэ ыала үүт туттарар. Күҥҥэ 1 туонна кэриҥэ үүтү “Эрэл” ТХПК-га туттарабыт. Маннык сыахтар Нам, Модут, Партизан нэһилиэктэригэр бааллар. Бары толору оборудованиелаах арыы сыахтара буолан үүт бородууксуйатын оҥороллор. Киэһээҥҥи ыам үүтүн 21 чаастан туппутунан барабын. Күнүскү өттүгэр дьон бары окко сылдьаллар, киэһэ хойут кэлэн ынахтарын ыыллар. Кимнээх, хас диэки кэлэллэрин билэр буоламмын, түүн 12 чааска диэри кэтэһэн олорон тутабын. Сылын аайы үүт туттарааччы ахсаана аччыыр. Урукку сылларга 30-ча үүт туттарааччы баар буолар этэ. Биричиинэтэ – сүөһүлэрин аҕыйаталлар, кырдьаҕас дьон сүөһүлэрин эһэллэр, от кыайан үүммэтэ эмиэ төрүөт буолар.

“Сүөһү көрөөччүнү эһии курдук көрөбүн”

“Хатыҥ Арыы” нэһи­лиэгин муниципальнай тэриллии баһылыгын э.т. Герман Марков:

– “Ханнык да нэһилиэккэ үүт былаана быйыл кыайан туолбат балаһыанньата үөскээтэ. Биричиинэтэ – кэтэх хаһаа­йыс­тыбалаах ыал үксэ ыанар ынах төбөтүгэр 35000 солк. ыланнар, үүт туттарбат буоллулар. Бэйэлэрэ сүөгэй, арыы, иэдьэгэй оҥорон атыылыы сатыыллар. Онтулара атыыга улаханнык барбат. Үгүстэр бэйэлэрэ сүөгэйдэнэн, арыыланан сии олороллор, чугас дьоннорун хааччыйаллар.

Маны киэҥник, дириҥник толкуйдаан көрдөххө, “Эрэл” ТХПКҕа дьиҥнээх үүт аҕыйахтык киирэр буоллаҕа. Ол түмүгэр бу тэрилтэ күһэллэн кытай боро­һуогар барыаҕа. Оччотугар дьиҥнээх ас бородууксуйатын буолбакка, хантан эрэ кэлбит бороһуоктан оҥоһуллубут ас баар буолуон сөп.

Сорох дьон ынах төбөтү­гэр 35000 солк. ыларын биһи­рииллэрэ буолуо эрээри, нэһи­лиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ таһы­мынан толкуйдаан көрдөххө, “натуральнай” бородууксуйа аҕыйыыр куттала үөскүүр. Сүө­һүлээх ыал бэйэлэрин, чугас дьоннорун аһынан хааччыйыахтара эрээри, кинилэргэ даҕаны үп-харчы киириитэ суох буолар. Сүөһүтэ суох дьон “Эрэлтэн” дьиҥнээх үүт бородууксуйатын атыылаһан олорбут буоллахпытына, ол сотору аччыаҕа дии саныыбын.

Күһүҥҥүттэн сүөһү аҕыйаа­һына от кырыымчыгыттан тахсыан сөп. Билигин нэһилиэккэ 400 туонна от тиийбэт диэн олоробут. Улууспут салалтата сайаапка түһэрэн, Амыр уобалаһыттан от ылан эрэр. Биһиги нэһилиэк 200 туоннаҕа сайаапка түһэрдибит. Хоту, өрүс үрдүгэр олорор, арыыга оттуур нэһилиэктэргэ от ордуох курдук. Кинилэртэн ыларга эмиэ сайаапкалаһан олоробут. Алаас, кырдал сирдэр курааннаан үүммэтилэр. Арыыга үчүгэйдик үүммүт. Онон арыы сирдэртэн от син кэлиэ диэн былааннанабыт.

– Арыыга тахсан оттуур дьон, боруом сүүрбэт буолан, тахсыбакка олороллор эбит.

– Боруом хаһаайына Ю.А. Сивцев 2015 сылга суох буолбута. Боруом кини аатыгар сурулла сылдьар. Онон техосмотр кыайан ааспат.

80-с сыллартан эксплуата­ция­ҕа сылдьан, түгэҕэ олох чарааһаан баран сылдьар. Быйыл улуус балаансатыгар туруортаран, ЛОРП-ры кытта кэпсэтэн баран Жатайдааҕы суудуналары өрөмүөннүүр собуокка киллэрэн өрөмүөннэтэр былааннаахпыт. Оччоҕуна эрэ инникитин сүүрэр кыахтаах.

Быйыл II Хомустаах баарсата таскайдаата. I Хомустаах, Бартыһаан отчуттарын көһөрдө. Бэҕэһээ (29.07.21) би­һи­ги отчуттарбытын көһөрө кэлэн баран алдьанан хаалбыта. Бэйэбит боруоммутун өрөмүөннээн, бэҕэһээҥҥиттэн ууга түһэрдибит. Бүгүҥҥүттэн (30.07.21) отчуттары таскайдыахтаах.

– Боруом биир туоратыыта 25000-30000 солк. кэриҥэ эбит.

– Ити биһиги сыанабыт буолбатах, II Хомустаах чааһынай дьон киэнэ. Биһиги боруоммут сыаната олох чэпчэки. 10-ча сыллааҕы сыананан, субсидия көрөн дьоммутун таһа олоробут. Дьоммут ол сыанаҕа үөрэнэн хааланнар, ыарахан сыаналаах баарсанан көспөккө олороллор. Кинилэр баарсаларыгар 5 тиэхиньикэ батар, биир тиэхиньикэ миэстэтэ – 5000 солк. буолар. Онтон оттуу көһөр киһи тыраахтардаах, бырысыаптаах, аччаабыта 2 миэстэҕэ 10 000 солк. төлүүр курдук буолар. Оттон биһиги боруоммутугар биир миэстэ 2000 солк. тэҥнэһэр.

Граф Биэрэгэр сырыыттан...

Граф биэрэгэр тиэхиньикэни толору тиэммит СПЖ, Туллук боротуоканы туоруурга бэлэмнэнэр

Биэрэккэ кэтэһэн турар тиэхиньикэлэр

Г.Г. Марковы кытта кэпсэтии кэнниттэн, илэ харахпынан көрөөрү-истээри, дьону-сэргэни кытта кэпсэтээри, нөҥүө арыыга отчуттары туоратар сиргэ – Туллук боротуокатыгар – кэлэбин. Тиэхиньикэ арааһа кырыы-кырыытынан уочараттаан турар. Манна Нирээйик уонна Харыйалаах икки улахан арыыларга оттуу бараары олорор отчуттары көрсөн кэпсэтэбин. Бүгүн 10-тан тахса тиэхиньикэ туораары турарыгар түбэстим. Тиэхиньикэни толору тиэммит боруом биэрэктэн аа-дьуо долгуһутан, нөҥүө биэрэк диэки хайысханы тутуһар. Көрдөххө, аһара ырааҕа суох курдук, 4-5 км курдук баар быһыылаах.

Петр Ма­ка­ров, Ха­тыҥ Арыы нэһи­лиэгин олох­тооҕо:

– Боруом­мут саҥа оҥо­һуллан, бүгүн нөҥүө биэрэккэ арыыга тахсаары олоробун. Икки арыынан тахсаары, бэҕэһээҥҥиттэн тиэхиньикэ бөҕө мустан турар. Көрөрүҥ курдук, бу 3-с эриэйсин оҥорон хоҥнон эрэр. Алаастарынан оттоон баран, үөс арыыларга саҥа киирэн эрэбит. Миэнэ 3 тиэхиньикэ – бөлөрүүс, кытай тыраахтара уонна шасси. Быйылгы сыананы билбэккэ олоробун, быһа холоон, 10 000 солк. туоруурум буолуо. Бэйэбит боруомнаах буоламмыт үчүгэй, улахан кыһалҕаны көрсүбэппит. Боруомҥа олохтоох ыччат Сергей Макаров үлэлээбитэ 10-ча сыл буолла.

Биһиги “Сис” бааһынай хаһаайыстыба буолабыт. 100-кэ сылгылаахпыт. Бэйэбит 3 чааһынай ыал ынах сүөһүлээхпит. Быйыл от үүнүүтэ мөлтөх. Алаас сир оту үс гыммыттан биирин эрэ биэрдэ. Уу ылбатах кытыл сир ото эмиэ олох мөлтөх. Онон былырыыҥҥы оппутун үс гыммыттан биирин да кыайан ылбатыбыт.

Терентий Павлов, Хатыҥ Арыы олохтооҕо, чааһынай отчут:

– Бэҕэһээ сарсыардаттан, бөлүүнү быһа кэтэһэн, хонон кэриэтэ олоробун, “бэрэпиискэлэнэ” да сыстым. Сирбит суоҕа эрэй. Сүөһүтэ суох дьон сирин оттоору көрдөөтөххүнэ, “30 киилэ эт” дииллэр. Ону биэрэр буоллахпына, убаһам биир буута барар. Оттуур сирбит быыкаайык. Бу сири туорааһыммыт, аны кыһын оттоммут оппут таһаартарыыта – эргиччи кыһалҕа... Сылын аайы маннык хартыына.

Бүгүн бу тыраахтары кытта бырысыабы туоратаары олоробун. Тус-туһунан арассыаҥка. Сыанатын бу диэн билбэккэ олоробун. Туораттыннар эрэ. Бэйэм 3 ыанар ынахтаахпын. Оттуур кыһалҕатыттан сүөһү төбөтүгэр 35 000 солк. ылан баран олоробун. Үүт лиитирэтэ 60 солк. арыый даҕаны барыстааҕа буолуо эрээри, син биир мэдиссиинэ көрүүтэ, ый аайы сүөһү анаалыһа, онон-манан харчы көрдөөччү “быһаҕалаһааччы” элбэх. Хас хамсаныыҥ барыта – харчы. Сыана күн-түүн ыарыы турар. Ыарахан балаһыанньа...

Ходуһаҕа отчуттардыын

Кыһыл дэриэбинэтин оттуур ходуһаларын кэрийэ сылдьан, ыраахтан оттуу сылдьар дьиэ кэргэни таба көрөн, чугаһаан кэпсэтэбин.

Александр уонна Лена Тохтобиннар, И.Винокуров аатынан Хатыҥ Арыы орто оскуолатын учууталлара:

– Тумачча биһиги өбүгэлэр­бит төрөөбүт-ууһаабыт, олорбут сирдэрэ. Аҕабыт суох буолбутун кэннэ оҕолоро, сыдьааннара кэлэммит оттуу сылдьабыт. Кэтэх хаһаайыстыбалаахпыт – 3 ыанар ынахтаахпыт, төбөнөн 9-тар, маны сэргэ кус, куурусса иитэбит.

Тумаччаҕа 1,5 гаа уонна Көтөрдөөх диэн арыыга 2 гаа оттуур сирдээхпит. Быйыл Көтөрдөөхпүтүн дьону көрдөһөн оттоттубут, барытын урулуоннаан биэрдилэр. Аны ойуура хаалла, ону кэлэр нэдиэлэҕэ уолаттарбыт куораттан өрөбүллэригэр тахсан охсон биэрдэхтэринэ, кэбиһиилээх от туруоруохтаахпыт. Арыыга оппут үүнүүтэ былырыыҥҥытааҕар үчүгэй. Былырыын 15 урулуон уонна 1 кэбиһиилээх оту ылбыт буоллахпытына, быйыл 22 урулуону туруоран биэрдилэр уонна биир оту өссө туруоруохпут. Ол сиргэ охсуубут, мунньуубут, кээһиибит барыта илиинэн үлэ буолара буолуо. Быйыл Тумаччабыт үүнүүтэ мөлтөх. Былырыын мантан 2 оту ылбыппыт. Быйыл, бу көрөрүҥ курдук, 1,5 кэбиһии оту туруордубут. Онон кыстыкка киирэргэ ыарахан буолара буолуо. Оппут аҕыйах буоллаҕына, сүөһүбүт ахсаанын кыччатарбытыгар тиийэбит.

Бэйэбит кэтэх хаһаайысты­бабытыгар “Синтай” тыраахтардаахпыт. Онно бырабыыталыстыба кэтэх хаһаайыстыбалаах дьоҥҥо ынах төбөтүгэр 35000 солк. көрөннөр, 2 ынахпытыгар 70 000 солк. ылан, онно эбэммит “боковой” мунньары ыллыбыт. “Синтай” тыраахтарбытын 2007 сыллаахха тыа хаһаайыстыбатын субсидиятынан ылан турабыт. Ол тыраахтарбыт охсорун, мунньарын саҥартыбыт. Онон туһалаах быһаарыыны ылыммыттар диэн сыаналыыбыт. Бэйэбит 5 оҕолоохпут, 10 сиэннээхпит. Онон үүппүт-арыыбыт, эппит барыта бэйэбит туспутугар. Күн аайы үүтү сүүрдэммит сүөгэй сии олоробут. Онон үүппүтүн туттарбаппыт. Чэ, сити курдук.

Ороскуоттаахтык оттуубут

Варвара Лукина, 62 саастаах, Бөтүҥ нэһилиэгин олохтооҕо, чааһынай кэтэх хаһаайыстыбалаах:

– Быйыл икки ыалынан 22 сүөһүнү кыстаттыбыт. Онтон ыанара – 10. Хас биирдиилэрин төбөтүгэр – 35 000 солк., барыта 350 000 солк. саас өрөспүүбүлүкэ күнүн иннинэ ылбыппыт.

От үүнүүтэ олох мөлтөх, алаас сүрдээҕин курааннаабыт, күөлүн кытыыта эрэ үүммүт. Кураана, баһаара, аһыҥата... Биһиги аһыҥаны өссө улахан кыһалҕанан аахпаппыт даҕаны, былыр-былыргыттан баар кыыл диэммит (күлэр). Үйэ тухары аһыҥаны баар буолуохтааҕын курдук көрөбүт уонна оннук ылынабыт даҕаны. Аһыҥаны кытта бииргэ үөскээн улааттахпыт. Курааҥҥа син биир элбииллэр. Сааскыттан ыла биир да күн ардаабата. Уу таһаарбыт оҥхойдоругар сорох дьоҥҥо от син үүммүт дэһэллэр. Оттуур сирбит бэйэбит холбутугар тиийэр. Биһиги алааска, бэттэх кытылга уонна арыы сиргэ “Баакыччаҕа” оттуубут. Кэлэр бэнидиэнньиккэ СПЖ кэпсэтэн, арыыга оттуу бараары олоробут.

СПЖ-быт (боруом) сыаната үрдүгэ бэрт. Тэйиччи ыраах арыыга барарбар уунан биир туорааһына – 20 000 солк. (2 бөлөрүүс тыраахтар, пресс-подборщик, от тиэйэр тэриллэр, бырысыап) Ол аата төттөрү-таары сырыыбар 40 000 солк. барыыбын. Онно 1,5 чаас айаннаан тиийэр, онтон төннөрүгэр сүүрүк утары айан буолан 5 чаас кэриҥэ айанныыр.

Дэриэбинэттэн 40 км ыраах сытар алааспытыгар оттоотубут. Урут 99 урулуону ылар сирбититтэн 42 эрэ урулуону ыллыбыт. Оттуур оппутун 30-40 эрэ %-нын оттуур кыахтаахпыт. Онон тиийбэт оту атыылаһарбыт буолуо уонна онтон сүөһүлэри аччатарбытыгар тиийэбит.

Төбө харчытын ыламмыт, быйылгыттан үүт туттарбатыбыт. Урукку сылларга наар туттарар этибит. Элбэх ыанньыктаах киһиэхэ үүтүнэн туттарар ордук. Онтон аҕыйах сүөһүлээх киһиэхэ сүөһү төбөтүгэр харчынан ылбыта барыстаах, сүөһүлээҕим иһин халлаантан түһэр харчы буоллаҕа дии. Онон маннык дьаһал тахсыбытын сирбэппин, биһириибин. Тыа сирин үлэһит дьонун өйөөһүн курдук ылынабын. Аспын аһыыбын, өссө эбиитин харчы ылабын. Биирдиилээн кэтэх хаһаайыстыбалаах тыа дьонугар хаһан маннык өйөбүл баар этэй? Суох буоллаҕа.

Күҥҥэ иккитэ сэппэрээтэрдиибин. Үүтүм, сүөгэйим, арыым барыта бэйэбэр хаалар. Аны ньирэйдэрбин билигин үчүгэйдик эмнэрэбин. Урукку кэмнэргэ үүтү элбэҕи ыан ылаары ньирэй айаҕын быһарбыт. Билигин ньирэйдэрбин олох үчүгэйдик аһатабын. Аҥаарын ыыбын, аҥаарын ньирэйдэригэр эмтэрэбин. Сорох ньирэйи бүтүннүү эмтэрэбин. Үйэбит тухары көрөн-харайан кэлбит сүөһүбүтүн эһэр былааммыт суох, кыахпыт баарынан көрдөрбүт диэн баҕалаахпыт.

Искра нэһилиэгэр сырыыттан

Искра бөһүөлэгэ (сурукка киирэринэн Күрэҥ Ат нэһилиэгэ) Намтан 3 көс ыраах сытар. Массыынанан чаас курдук айанныыгын. Суоллара гравийынан бүрүллүбүт буолан, куһаҕана суох. Намтан тахсыыга буруота ама буоллаҕына, Искраҕа чугаһаан истэхпит аайы буруо хойдор. Олохтоохтор кэпсииллэринэн, саамай улахан кыһалҕалара – уу боппуруоһа. Чугастааҕы күөллэр уоланнар, иһэргэ даҕаны, сүөһү да уулууругар ыарахаттары көрсүбүттэр. Чэ, ол уо.д.а. кыһалҕалар тустарынан олохтоохтору көрсөн кэпсэтэбин.

Ынах сүөһү төбөтүгэр 35000 солк. судаарыстыба көрбүт. Сорох тыа сирин дьоно ынахтарын ыабакка, көҥүл мэччийиигэ “утаарбыттар”. Кэпэрэтиипкэ киирбэтэх кэтэх хаһаайыстыбалаах ыал үүтүн 1 лиитирэтин 60 солк. буолбакка, 15 солк. туттарарыттан хомойор.

Анна Парникова, Искра бөһүөлэк олох­тооҕо, 61 саас­таах:

– Мин кэтэх хаһаайысты­банан олоробун. Быйыл ынах төбөтүгэр 35 000 солк. киллэрэн, аны кэтэх биирдиилээн ха­һаайыстыбалаах дьон үүтү туттарар сыанатын 1л-тин 15 солк. быһан, соччото суох балаһыан­ньаны көрсөн олоробун. Ол курдук, сүөһү төбөтүгэр биэрэр харчыларыттан аккаастанан ылбакка, ыаммыт үүппүн даҕаны туттарбакка олоробун. Үүппүн барытын бэйэм сүүрдэбин, сэппэрээтэр бөҕөтүн алдьаттым.

Тыа сирин дьонугар маннык дьаһал тахсыбытын тус бэйэм олох сөбүлээбэккэ олоробун. Үүтүнэн туттарарым миэхэ ордук барыстаах этэ. Билигин ночооттоох мин буоллум. Урукку сылларга элбэх үүт туттаран, харчыны аахсар этим. Ааспыт 2020 сылга улуус үрдүнэн биирдиилээн кэтэх хаһаайыстыбаттан (ЛПХ) саамай элбэх үүтү, 3270 киилэ үүтү туттараммын улууска бастаабытым.

Билигин кэпэрэтиикэ киирбэтэх буоламмын, үүтүм лиитирэтин 15 солк. туттарыахтаахпын. Ол миэхэ барыстаах дуо? Суох. Биэрэр 35000 солк. миэхэ кыра. Ол оннугар үүтүнэн туттарарым миэхэ быдан барыстаах. Баҕар, былыргы өйдөөх-санаалаах буолуом эрээри, кэпэрэтиипкэ киирбэппин. Бу сылтан ынах төбөтүгэр 35 000 солк. бэриллиэҕиттэн уонна кэпэрэтиипкэ киирэн үүт лиитирэтин 60 солк. туттарар дьаһал тахсыаҕыттан хайатын даҕаны туһаммакка олоробун. Бириинсиптээх өйтөн-санааттан.

Маннык дьаһал аҕыйах ынахтаах дьоҥҥо, биллэн турар, үчүгэйэ буолуо. Онтон биһиги курдук туруулаһан, ис сүрэҕиттэн кыһаллан элбэх үүтү ыан туттарар дьоҥҥо ночооттоох. Былырыын уонна иллэрээ сылларга үүт туттаран 1 ыйга 100-түү тыһыынчаны ыла сылдьыбыт кэмнэрдээҕим. Сүрдээх элбэх үүтү ыан туттарарым. Билигин ынах төбөтүгэр биэрэр 35000 солк. икки ыйынан таах толорор этим. Билигин даҕаны элбэх үүтү сүүрдэ олоробун. Кыралаан атыылыыбын, атына барыта аймахтарынан тарҕанар. Онон быйыл үүт туттарбакка, харчы диэни билбэккэ олоробун.

Кэтэх хаһаайыстыбабар 10-ча сүөһүлээхпин, 4 ыанар ынахтаахпын, 2 үөр сылгылаахпын. Алаас сиргэ оппут үүнүүтэ мөлтөх. Уу тохтообут сирдэрин эҥин оттооммун кыстыыр оппун 100-чэкэ урулуону ыллым. Эбиитин кур оттоохпун, онон кыстыыр оппун син булунан олоробун. Дьон хаалларбыт, оттообот сирдэрин илиинэн оттуу сылдьабыт.

Быйыл 3-с сылын ууга улахан кыһалҕаны көрсөн олоробут. Күөллэр олоччу уоллулар. Үүнээйи, оҕуруот аһын олордорго кыһалҕалар үөскээтилэр. Уубут ситимэ кэлиэхчэ кэлбэт, барыахча барбат курдук балаһыанньаҕа олоробут. Бодобуос уунан хааччыйар, биир буочукатын 80-100 солк. кутар.

Дмитрий Осипов, 56 саастаах, кэтэх хаһаайысты­ба­лаах:

– Искра нэ­һи­лиэгиттэн 1,5 көстөөх Атыы­­һыт Өргө­лөөх диэн алаас­ка кэтэх хаһаа­йыс­тыбабын кэргэмминиин көрөн, сылы эргиччи олоробут. Сирбин 2004 сыллаахха ылбытым, онтон 2016 сылтан олохсуйан олоробун. Ол иннинэ дьону наймылаһан үлэлэтэ сылдьыбыппыт. Сүөһүлүүн-сылгылыын 100-тэн тахса төбөлөөхпүт, ол иһигэр 5 атыыр үөрдээхпин. 14 ынаҕы ыыбын, сорохторо кытараатылар. Ынах төбөтүгэр 35000 солк. ылбытым. Кэтэх хаһаайыстыба буоламмын, үүтүм лиитирэтин 15 солк. туттарабын. Күн өрүү-өрүү Искра үүт тутар сыаҕар 100-150 л үүтү туттара олоробун.

Уоппут былырыын уопсай лииньийэттэн 2,5 км сиртэн “гектар” бырагырааманан киирбитэ. Онон абыранныбыт. Кураан күн-дьыл туран, алаастарга от үүнүүтэ мөлтөх. Билигин Никольскай Сэлэҥэ арыытыгар уута түһэн саҥа оттуу киирдибит. Бүгүҥҥү туругунан, 50-ча урулуон оттоннубут. Ааспыт сылга 600 урулуон отунан кыстыгы туораабыппыт. Быйыл эмиэ оччону оттуур былааннаахпыт. Никольскай бөһүөлэгэр “ДВ гектарынан” 9 гаа дулҕалаах сири ылан, быйыл кыһыны быһа астараммын, ходуһа сирин таһааран, оттуур сир оҥостон, бу күннэргэ оттуу киирээри сылдьабын. 1 гаа сири 12 000 солк. астардым. Бааһынай хаһаайыстыбалар астаралларыгар субсидия көрүллэр, чааһынайдарга суох.

Арыыбытыгар боротуоканы туораан тиийэбит. Хатыҥ Арыы СПЖ-та туоратар. Урукку сылларга туоруурга тиэхиньикэлэрбит ахсаанынан көрөн 15000 солк. кэриҥин төлөөн тахсарбыт. Сылын аайы боруом кыһалҕата сытыытык турар. Улуус үрдүнэн 3 боруом сырыыта баар – Аппааныга, Никольскайга уонна Арбыҥҥа. Хатыҥ Арыы боруома чуолкай хаһаайына суох, ону улуус бэйэтин балаансатыгар ылара буоллар. Чааһынай киһи саппаас чаастарын уйунара ыарахана биллэр.

Матрена Дьяконова, “Кү­рэҥ Ат” бөһүөлэгин Искра нэһилиэгин муниципальнай тэриллии баһылыга:

– Нэһилиэкпитигэр 209 киһи олорор. Саамай тыын боппуруоспут – уу кыһалҕата. Бу кыһалҕа турбута олох ыраатта. 2014 сылтан кураан күн-дьыл туран, уу кыһалҕата улаханнык билиннэ. Чугастааҕы күөллэр, ходуһалар уулара уоланнар, сүөһү-ас көрүүтэ лаппа ыараата. Харай уонна Хаастаах күөллэрбит нэһилиэктэн 3 км тэйиччи сыталлар. 2014 сылтан Харай күөлүттэн сайыҥҥы уу ситимин тартара сылдьыбыппыт. Быйыл күөлбүт уута тардан, нэһилиэкпит аҥаар өттүгэр уу кыайан кэлбэтэ. Онно ууну бодобуос таһар. Аны күһүн сир үчүгэйдик ириэриитэ, хаһан, эһиилги сайыммытыгар бэлэмнэнии үлэтэ ыытыллыахтаах. Манна өрөспүүбүлүкэ таһымнаах улахан бырайыакка киирэммит, Кэҥкэмэ үрэхтэн уу ситимин тардыытын бырайыага оҥоһулла сылдьар. Бу бырайыак уопсай суумата 24 мөл. тэҥнэстэ. Быйыл бырайыагын бэлэмнээн, эһиил тыа хаһаа­йыстыбатын бырагырааматыгар киирсиэхтээхпит. Онон уу боппуруоһугар Искра, Таастаах, Салбаҥ нэһилиэктэрэ тыа хаһаайыстыбатын хайысхатынан национальнай бырайыакка киирсэн, уу ситимин тардыыта 2022 сылтан саҕаланыахтаах.

11 кэтэх хаһаайыстыбанан 200-тэн тахса ыанар ынах, 2 бааһынай хаһаайыстыба баар. Олортон сүөһү төбөтүгэр харчы ылааччыта – 5 кэтэх хаһаа­йыс­тыба. Окко былааммыт – 700 туонна, 600 туонна оту былааннаан олоробут.

Бэйэм тыа сирин олохтооҕо буоламмын уонна ити кыһалҕаны иһиттэн билэр киһи санаабынан, сүөһү төбөтүгэр 35 000 солк. көрүллүбүтүн сөбүлээбэккэ олоробун. Бастатан туран, дэриэбинэ иһигэр киһи барыта үлэлээх буолбатах. Үксүлэрэ сүөһү-ас көрөн, үүт туттаран дохуоттанан олороллор. Онон бу дьаһал олоххо киирэн, уустугу үөскэттэ. Ол курдук, үүт туттарыытыттан киирэр дохуоттара быһыллан, интэриэстэрэ сүтэн, сүөһүбүтүн эһэбит диэччилэр кытта бааллар. Онон сүөһү көрүүтүнэн дьарыктанан, үлэлээн-хамнаан олорооччуларга сөбө суох, ситэ үөрэтиллибэккэ ылыллыбыт дьаһал курдук сыаналыыбын.

Баччааҥҥа диэри дьон бэйэтэ-бэйэтигэр хамнастанан кэллэҕэ. Онон норуот хомойоро оруннаах. Урукку кэмнэргэ наар саастаах дьон сүөһү көрөр эбит буоллаҕына, кэнники кэмҥэ эдэр ыччат, ыал сүөһү-ас көрүүтүгэр ылсан испитэ. Билигин маннык хааччахтар кэннилэриттэн интэриэстэрэ сүтүөн, симэлийиэн сөп диэн куттал баар. Тыа сиригэр сүөһү-ас дьарыга хайаан да баар буолуохтаах.

Түмүккэ

Икки күннээх Нам нэһилиэк­тэри­гэр сырыым түмүгэ маннык. Нэһилиэнньэ санаата араас... Ынах төбөтүгэр 35000 солк. бэриллибитин сэҥээрэр, сэҥээрбэт дьон ахсаана тэҥинэн соҕус буолла. Кэпэрэтиипкэ киириэн баҕарбатах биирдиилээн дьон, ынахтарын үүтүн лиитирэтин 15 солк. туттарыахтарын баҕарбаттар. Эмиэ да өйдүүгүн... Оттон эн, тыа сирин олохтооҕо, бу дьаһалга туох санаалааххын?

Саргылаана БАГЫНАНОВА,

Дьокуускай – Нам – Хатыҥ Арыы – Бөтүҥ – Искра.