Ил Түмэҥҥэ “СӨ судаарыстыба т/х өйүүр боломуочуйатын олохтоох бэйэни салайыныы оройуоннарыгар, куораттарыгар биэрии туһунан” сокуон олоххо киириитин, чопчута, сүөһү иитиитигэр судаарыстыба саҥа көмө ньымаларын туһаныы быһа барыллаан түмүгүн кэпсэтэр бырабыыталыстыба чааһа буолла.
Мунньаҕы ыыппыт Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ кэмитиэтин салайааччы А.М. Находкин Ил Дархан Айсен Николаев Анал этиитин толорууга элбэх бэлэмнэнии барбытын, парламент улуустарга эбии боломуочуйаны биэрэр сокуону бигэргэппитин санатта. Субвенцияны биэрии бэрээдэгэ бырабыыталыстыба 29.12.20 с. уурааҕынан бигэргэммитин, Ил Дархан 2018 с. 232 №-дээх ыйааҕар этиллибит ас тутаах көрүҥнэринэн хааччыйыы былаана туолуохтааҕын таарыйда.
ТХМ миниистирэ А.П. Атласов эппитинэн, улуустар боломуочуйаны толороллоругар 5 млрд 741 мөл. солк. барбыт. Бу – ТХМ нөҥүө госбырагырааманы хааччыйыы үбүн 54 %-гар тэҥ. Оттон сүөһү аһын бэлэмин сайыннарыы үбүн аахтахха – 57 %.
Ынах эбиллибит
Бастаан ЛПХ-ҕа тохсунньу 1 к. туругар баар 35 тыһ. ынаҕар суоттаан, 1 млрд 253 солк. көрүллүбүт. Хаһаайыстыбаннай кинигэни толоруу бэрээдэгэр олоҕуран, от ыйынааҕы инвентаризация кэнниттэн өссө 731 ынахха 25 мөл. 585 тыһ. эбии үп тыырыллар буолбут. Алтынньы 1 к. туругунан, 8 614 ЛПХ көмөнү туһаммыт. Ол түмүгэр өрөспүүбүлүкэ ынаҕа 7302 -нэн эбиллибит. О.и. кэтэхтэргэ – 6,3 %.
Бэтэринээр департамена сыл аҥаарыгар 171 тыһ. сүөһүнү чиптээбит. “Регагро” учуотун тиһигэр 168 тыһ. КРС киллэриллибит. Ону тэҥэ АПК биэрэпиһэ атырдьах ыйын 1-30 кк. буолбут. Түмүгэ 2022 с. бүтүүтэ тахсар, Онон сүөһү ахсаана чопчуламмыт, элбэтэн ааҕыы суох диэн өйдөөтүм.
Үүт сыаната үрдээн, дьон интэриэстэннэ
Тэрээһиннээхтэртэн тутуллар кг үүт сыаната соҕотуопкаһыт төлүүр сууматын ааҕан, 60 солк. түспэт. 50-тан аҕыйаҕа суох сүөһү турарыгар сөптөөх бэйэ эбэтэр уларсыбыт хотонноох ТХПоК киниэхэ чилиэн буолбут ЛПХлартан тутар бырааптаах.
Быйыл 57 тыһ. т үүккэ суоттаан, 2856 мөл. солк. улуустарга толору тиийбит. Билиҥҥитэ үүт былаана 95,6% туолбут. Ону таһынан соҕотуопкаһыттар, ТХПоК субсидията суох, кг 10 солкуобайга 1615 т үүтү туппуттар. Онон уопсайа 62 тыһ. т үүт соҕотуопкаламмыт.
Көмө иккис түһүмэҕэ: көрүллэр үп үрдүөн наада!
Үп тиийбэтинэн, эт бэлэмигэр, аһаҕас буорга үүнэр оҕуруот аһыгар, хортуоппуйга, бурдук бэлэмигэр көрүллэр субсидия 2022 сылтан киириэхтээх.
ТХМ субвенцияны таҥыы нуормаларын бигэргэтэр бэрээдэгин уларытар уураах бырайыагын бэлэмнээбит. 2 көрүҥ субвенция нуорматын уларытан, Арктика уонна бырамыысыланнас оройуоннарга ынахха 35 тыһ. солк. оннугар 45 тыһ. солк. диэри үрдэтэр, сылгыны үөрдээн иитиигэ 1,5 оннугар 3 тыһ. солк. гына толкуйдаабыттар. Хортуоппуйга, оҕуруот аһыгар нуорма уларыйбат. Сүөһү этин 1 кг – 70 солк.; сылгы этигэр – 60 солк., бурдук кг – 7 солк., хортуоппуйга уонна оҕуруот аһын кг 10 солк. субсидияны көрөрү бырайыактаабыттар.
Субвенция олохтоох бэйэни салайыныы уорганыгар тиийэр. Улуустар соҕотуопкаһыты миэстэтигэр быһаараллар, сөбүлэҥҥэ олоҕуран, былаан түһэрэллэр. Соҕотуопкаһыт хаһаайыстыбалартан субсидияламмыт ас көрүҥүн ТХМ олохтообут муҥутуур кыра атыылаһыллар сыанатыттан кырата суохха тутар. Миниистир маннык субсидияны олохтуурга 214 мөл. солк. ирдэнэринэн, бүддьүөт параметрын хаттаан көрөрү туруоруста. Эһиил улуустарга бэриллэр боломуочуйаны толорууга ирдэнэр бүддьүөт ассигнованиетыгар 651 мөл. 876 тыһ. солк. тиийбэт.
Кырдьык, МРОТ улааппытынан, сыана, импилээссийэ үрдүү турарынан норматив уларыйыах кэриҥнээх. Сылгыны үөрдээн иитиигэ 1 төбөҕө көрүллэр үбү 3 тыһ. солк. тиэрдэргэ эбии 98 мөл 931 тыһ. солк. наада. Бастакы бөлөх оройуоннарга (Арктика уонна Нерюнгри, Алдан, Жатай) баар сүөһү иитэр тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга көрүллэр нормативы 35-тэн 45-кэ диэри улаатыннарарга – 4 мөл. 31 тыһ. солк. Оттон таба иитиитин өйүүргэ – 90 мөл. көрүллүөхтээх. Ону таһынан 62 тыһ. т үүт соҕотуопкатыгар 237 тыһ. солк. эбии көрүллүөн наада. Көмө иккис түһүмэҕэр былааннаммыт үп ситэтэ суох: эт, бурдук, хортуоппуй уонна оҕуруот аһын соҕотуопкатыгар 214 мөл. солк. наада. Бу үбү көрбөт түгэҥҥэ СӨ улуустарга боломуочуйаны биэрии бэрээдэгин туһунан сокуон 8-с ыст. кэһиллэр.
Манна даҕатан эттэххэ, х-р, Саха сирин АПКтын рентабельноһа 2019 с. түмүгүнэн өйөбүл субсидияны ааҕан туран, +4,7 % этэ. Субсидия үбүн аахпатахха, 38,3 % ночооттооҕо. 2020 сылы т/х 116 тэрилтэтэ барыстаах, оттон 36 ночооттоох туораабыт. Былырыын т/х тэрилтэлэригэр (ИП, КФХ аахпакка туран) орто хамнас 41 546 солк. тэҥ, өрөспүүбүлүкэ орто хамнаһын баара эрэ 53%-нын саҕа.
Үбүлээһин улаатта, үүт бэлэмэ аҕыйаата
Мэҥэ Хаҥалас баһылыгын 1-кы солб. С.С. Потапов улуустарын көрдөрүүтүн билиһиннэрдэ. Быйыл боломуочуйа 7 хайысхатыгар холбоон, 428 мөл. 208 тыһ. солк. көрүллүбүт. Бу, иннинээҕи сылга тэҥнээтэххэ, 152 % үгүөрү. О.и. 3718 ынахха 130 мөл. 130 тыһ. солк. тиксибит. Ынах субсидията эрдэ тиийэн, ЛПХлар окко туттар уматык, саппаас чаас ылыналларыгар көмөлөспүт. Ол эрээри курааннаан, от бэлэмэ мөлтөҕүттэн сыл бүтүүтэ сүөһү аҕыйыыр чинчилээҕин эттэ. 2021 с. астыыр кэпэрэтииптэр сырье тиийбэтиттэн уустугурбуттар. Былырыын 7624 т үүт туппут буоллахтарына, быйыл баара эрэ 5292 т астаммыт. О.э. 30 % аҕыйах!
ТХПоКтар астыыр үүттэрин элбэтээри субсидията суох 114 ЛПХ 448 ынаҕыттан 227 т үүтү туппуттар. Оройуон бүддьүөтүттэн хаһаайыстыбалар бэтэринээр өҥөтүгэр көрсөр ночоотторун сабыналларыгар 315 тыһ. солк. көрөн, кг үүт сыаната 1 солк 39 х. эбиллибит. Онон үүтү кг 10-15 солк. туппуттар.
Былырыын 6 тэрээһиннээх хаһаайыстыба 1 ынахтан 1995 кг ыабыт, быйыл 2150 кг буолуох курдук. 7,7 % үрдүк ыам. Үбүгэр таһаардахха, былырыын – 95 мөл. солк. Быйыл 142 % үрдээн, 135 мөл. солк. буолар туруктаах. 2020 с. ЛПХлар ТХПоК уонна КФХ-ҕа үүт туттарбыттар. Оччолорго 1 ынахтан 2 т ордук ыаммыт. Быйыл КФХлар биир ынахтарыттан 900-1100 кг ылбыттар.
Саҥа мэхэньиисим КФХ, ТХПоК бэрээдэктээбит. Былырыын 1907 ынахтаах 105 бааһынай, 1303 ынахтаах 15 тэрээһиннээх хаһаайыстыба үүт туттарбыт. Быйыл 3062 ынахтаах 151 КФХ, 901 ыанньыктаах 6 тэрээһиннээх хаһаайыстыба туттарбыт. Бу – үрдээбит сыанаҕа үүт туттарар баҕалаах элбэҕин туоһута.
Улуус бэлэмниир баалабай бородууксуйата 2019 с. 2375 мөл. солк., 2020 с – 2412 мөл. солк. эбит. Оттон быйыл 2216 мөл. буолуо диэн сабаҕалыыр. Түһүү төрүөтэ – ынах төбөтүгэр субсидия ылбыт дьон ынахтарын ыабакка ньирэйдэри мэччирэҥҥэ ыыппыттар.
ТХМ комбикорм бэлэмигэр үбүнэн көмөлөспүт. Онон 3 бурдук хаһаайыстыбатыгар 600 т бурдук мэктиэлээх атыы хааччыллар кыахтаммыт.
С.С. Потапов сүөһүнү элбэтиигэ, ыһыы иэнин кэҥэтиигэ көмөнү сэргэ астыыр-соҕотуопкалыыр уонна үүнээйи үүннэрэр салааҕа өйөбүлү туруоруста.
Тэҥнээ: 2017 с. өйөбүл баарына 134 т ынах, 99 т сылгы этэ астаммыт. 2020 сылга соҕотуопкаһыттар бэйэ үбүгэр 31 т сүөһү, 15 т сылгы этин соҕотуопкалаабыттар. Ону тэҥэ батарыыга кыһалҕа баарын таарыйда.
Быһата, иккис түһүмэх көмөтүгэр улаханнык эрэҥкэдийэллэрин биллэрдэ. Хаһаайыстыбалар эргииргэ сылдьар үптэрэ улааппытын да иһин, уматык, МРОТ, уот, гаас, бэтэринээр өҥөтүн, сапчаас, тутуу сыана үрдээн иһэрэ учуоттаныахтаах. Аны, быйыл 100-тэн элбэх сүөһү турарыгар сөптөөх хотону, сайылыгы тутууга, тыа сирин олохтоохторун олорор усулуобуйатын тупсарыыга субсидия көрүллүбэтэх.
Тыа хаһаайыстыбатыгар – бүддьүөт 4 %-на былааннаммытын уо.д.а. туһунан
Иһитиннэрии кэнниттэн дьокутааттар ыйытыыларыгар хоруйдаатылар. Ол курдук, Е.Х. Голомарева хоту олохтоохторун аһынан-үөлүнэн хааччыйыы чэрчитинэн, антах миэстэтигэр оҕуруот аһын олордуу чааһыгар тугу былаанныылларын ыйытта. Миниистир иллэрээ сыл Дьааҥыга хортуоппуй сиэмэтин ыытан үүннэрэн көрбүттэрин, ол эрээри күттүөннээх үүнүү кэлбэтэҕин, дьарыктаныан баҕалаах миэстэтигэр көстүбэтин эттэ. Ол да буоллар Арктика улуустарыгар итиннэ хабааннаах үлэ барар диир. Таһаҕаһы тиэрдиигэ Арктика министиэристибэтин кытта үлэлииллэрин, кэлэр сылтан ол боломуочуйа тустаах министиэристибэҕэ көһөрүн иһитиннэрдэ.
И.И. Слепцов баалабай оҥорон таһаарыыны чопчуласта. Туораахтаах култуураҕа былааннаах көрдөрүү ситиһиллибэтэҕин, ол эрээри бурдук баалабай хомуура төһө да кураанын иһин, Амма, Мэҥэ хаһаайыстыбаларын көмөтүнэн 900 т-нан үгүөрү ситиһиллибит. Миниистир: “Хортуоппуйга 11 т туолбата. Гааттан 92 ц кэллэ, былырыын –113 ц. Оҕуруот аһыгар биир таһымҥа сылдьабыт. 9 ый түмүгүнэн, баалабай бородууксуйа 17 млрд солк. Сыл бүтүүтэ 26 млрд тиэрдэргэ суоттанабыт. Ааспыт сыл таһымыгар 0,5 % тиийимиэн сөп”, – диэтэ.
В.М. Прокопьев көрүллүбүт көдьүүһүн чопчуласпытыгар ынах 4,5%, таба 2,2%, көтөр 13,5 % эбиллибитин, уопсай сүөһү балаҕан ыйын бүтүүтэ 238,2 тыһ. тэҥнэһэн, иннинээҕи сылтан 0,5% аҕыйаҕын эттэ. Сылгы – кэминэн сылдьар, сибиинньэ 17,5 % аҕыйаабыт.
М.Н. Христофорова ынахха ылбыт субсидияларын хайдах быһыылаахтык отчуоттуохтарын ыйытта. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солб. М.Н. Никифоровтан бу саҥа көмө мэхэньиисим дьон тыа сиригэр олохсуйарыгар, сүөһү ахсаанын элбэтэргэ төһө көмөлөһүө дии саныырын сэҥээрдэ: “Тутан эрэ хаалар туһугар буолбакка, салгыы сайыннарыыга хаһан ылсабыт?”. Миниистир бэрээдэккэ суруллубутунан отчуот ирдэниэҕин, ынахха эбии көрүллүбүт 25 мөл. солк. үбү ылбатах ынахтаахтарга сэтинньи бүтүүтүгэ ыытыахтарын иһитиннэрдэ.
Михаил Никифоров саҥа көрүҥ өйөбүл киирэн, көрүллэр үбүлээһин 30 % улааппытын, ынах элбээбитин, ЛПХҕа быһаччы көмө оҥоһуллубута сөптөөҕүн эттэ: “Дьоҥҥо талар кыаҕы биэрдибит. Үгүстэр үүт туттарары ордороллор: 10 киһиттэн 7-тэ үүккэ субсидияны талар. Билиҥҥитэ түмүгү оҥорор эрдэ. Үтүө өрүтэ көстөн иһиэ. Дьон санаатын учуоттуубут. Кэпэрэтииптэри уонна тэрээһиннээхтэри элбэтэр соруктаахпыт”.
Гаврил Алексеев – ТХМтан бу саҥа көмө үтүө-мөкү өрүтүн сиһилии ырытары, Руслан Федотов – ЛПХ өйүүр субвенцияны уонна астааһын киэнин биир ыстатыйаҕа киллэрэн, улуустарга талар кыаҕы биэрэри, тутуллар үүт кээмэйин улаатыннарары туруорустулар.
А.Атласов үүт төлөбүрүн чааһыгар федеральнай бүддьүөттэн 30 мөл. кэлиэхтээҕин, үүтү таһыччы бэлэмнээбит улуустар ортолоруттан талыы (отбор) оҥоһулларын, төһө эрэ кээмэй онтон төлөнүөҕүн эттэ.
Родион Зорин биэҕэ көрүллэр үп Ленскэйгэ тиийбэтэҕин эппитигэр, сэтинньи бүтүүтэ толору аахсыы оҥоһуллуо диэтэ. Вице-спикер А.А. Григорьева самозянатайдар төһө баалларын уонна кинилэргэ көмө, страховкалатыы уонна бүддьүөт төһө бырыһыана АПК-ҕа барар гына торумнаммытын ыйытта. Миниистир 1-кы солб. Т.М. Осипова эппитинэн, ФНС самозанятайдары маннык хайысхаҕа үлэлииллэр диэн араарбат, уопсай ахсааны ыйар. Онон ТХМ ыйытык оҥорбутун, харда кэллэ да биллэриэхтэрин эттэ.
Сүөһү иитиитигэр департамент салайааччыта Н.Н. Питимко страховкалатыы ночоотун 80 %-на сабар гына РФ, СӨ бүддьүөтүгэр үп көрүллэрин эттэ. Ол эрээри хаһаайыстыбалар харчыны халтайга ыытыы дииллэрэ диир. Арай ЯПТФ, сибиинньэ иитэр племрепродуктордар эрэ туһаналлар эбит.
А.Атласов: “Материальнай өттүнэн тупсаран оҥорууга 1100 тыһ. солк. наада, тиэхиньикэҕэ, бородууксуйаны батарыыга, сайылык, хотон, сылгы базатын, оҕуруот аһын хаһаанар тутууга билиҥҥитэ 0 турар. Ол да буоллар ити өттүгэр үлэлэһэбит. Эбии 4180 мөл. солк. наада. 2022 с. бүддүөт бырайыагар т/х бырагырааматыгар 10 млрд 899 мөл. солк. былааннаммыта, о.э. уопсай бүддьүөт 4 % -гар тэҥ”, – диэтэ.
А.М. Находкин улуустар үөһэттэн үп кэлэрин кэтэһэн олорбокко, балай эмэ хамсанан эрэллэрин, араас уопут баарын, элбэх этии киирэрин эттэ. “Саҥа көмө мэхэньиисимнэрэ киирэн, көрүллэр үп 12 млрд солк. таҕыста. Манан тохтообоппут, госбырагыраама үбэ улаатарын туһугар бары бииргэ үлэлэһэбит” диэн, мунньаҕы түмүктээтэ.
Бырабыыталыстыба чааһын толору матырыйаалын (о.и. слайдары) Ил Түмэн саайтын https://iltumen.ru/news/20790 уонна https://iltumen.ru/news/20782 билсиҥ.
Т.Захарова-ЛОһУУРА.
