Федерация Сэбиэтин конституционнай тутууга уонна судаарыстыбаны тутууга кэмитиэтин салайааччыта Андрей Клишас Арассыыйаҕа 2014 с. барбыт “импорды солбуйуу” бырагыраамата тохтубутун туһунан: “Совершенно верно, Программа импортозамещения провалена полностью. Кроме бравурных отчетов отраслевых ведомств нет ничего. Наши люди это видят и по товарам народного потребления и во многих других сферах”, – диэн этэн, улахан айдааны тарта.
***
Клишас, “Биир ньыгыл Арассыыйа” баартыйа биир биллэр киһитэ, саҥа ылыллан эрэр муниципальнай реформа биир ааптара уонна тоҕо бу урут тыытыллыбат тиэмэни кириитикэлээтэ диэххэ сөп.
Ол иннинэ РФ Бэрэсидьиэнин иһинэн киһи быраабыгар сэбиэтин чилиэнэ, хоруупсуйаны утары национальнай кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Кирилл Кабанов “импорды солбуйуу тоҕунна” диэбитэ.
Кырдьык, Украинаҕа анал эпэрээссийэ саҕаланыар диэри, Арассыыйаҕа импорды солбуйуу күүскэ барар курдуга. Омуктары кытта кыттыгас массыына, араас тиэхиньикэ, таҥас-сап, ас-үөл, араас табаар оҥорор собуоттар, баабырыкалар элбэхтэрэ. Онтон Украинанан сибээстээн, омуктар сааҥсыйалара киирбиттэрин кэнниттэн көстүбүтүнэн, били, “Чөркөөкү көтөөрү тугуттан эрэ иҥнибит” диэбиккэ дылы буолла. Үлэлээн тиҥийэ-таҥыйа турбут производствобыт барыта омук сириттэн киирэр сапчааһа, кэмпилиэктэрэ суох сатаммат буолан хаалан, сабыллыталаан барда. Сөмөлүөттэрбит барыта омук киэннэрэ, бэйэбит оҥорбоппут. Омуктар сотору “Аэрофлот” сөмөлүөт өрөмүөннүүргэ көтө сылдьар сөмөлүөттэри ыһан сапчаас булунуо диэн эҕэлээн этэллэр.
Бэл, тыабыт хаһаайыстыбата эмиэ Европаттан быһаччы тутулуктаах эбит. Кууруссаны, сибиинньэни, ынаҕы иитиигэ, оҕуруот аһын, бурдугу үүннэриигэ омук технологияларын тутуһар буолан, иҥнэрбит аҕыйаҕа суох. Бэл, Дьокуускайдааҕы көтөрбүт баабырыката инкубатордаан чоппууска таһаарар сымыытын Испанияттан таһар эбит. Сыаната үрдээн, быйыл эбии үп көрбүттэрэ. Киһи сонньуйуох, бөтүүгү тоҕо ииппэттэр диэх курдук. Айылҕа сокуонунан, бөтүүк үөскэхтээх сымыыты таах оҥорор. ССРС саҕана бөтүүктэр үчүгэй этилэр, бэйэ сымыытыттан чоппууска тахсара. Оттон билигин омуктар элбэхтэ сымыыттыыр кууруссаны, түргэнник улаатар бройлеры оҥорор технологияны баһылаан, Арассыыйа көтөр иитэр баабырыкалара омуктан сымыыт ыллахха эрэ, барыспыт элбиир диэн өйгө-санааҕа киирбиттэр. Гипнозтаппыт курдук.
***
Билигин арҕаа дойдулары кытта ылсыы-бэрсии сааҥсыйанан барыта бүөлэннэ. Эспиэрдэр сорох салайааччыларбыт Арассыыйа омук сириттэн тутулуга суох араас табаары, тэрили, көлөнү, аһы-үөлү оҥорор технологическай дойду, экэнэмиичэскэй өттүнэн кимтэн да тутулуга суох буоларын ситиһэр санаалара суох курдук дииллэр. Ол оннугар, үөрүйэхтэринэн, түргэнник биһиги бырамыысыланнаспытын арҕаа технология “иннэтиттэн” Кытай бырамыысыланнаһын “иннэтигэр” көһөрөн, “импорды солбуйууну” салҕаары гыналлар эбит.
Холобур, Франция “Рено” корпорацията Москубатааҕы АЗЛК, АвтоВАЗ массыына оҥорор собуоттарын бас билэр өлүүтүн судаарыстыбаҕа хаалларан барбыт. Инники өттүгэр Европаттан массыына чаастарын, кэмпилиэктэрин аҕалан, Арассыыйа массыынатын курдук хомуйаллара.
Билигин АЗЛК-ҕа КамАЗ уонна Москуба мээрийэтэ былыргы аатырбыт норуот массыынатын “Москвич” брендин тилиннэрээри гыналлар. Иһиттэххэ, киһи кулгааҕын сымнатар, бэйэбит массыынабыт оҥоһуллуо дии саныыгын. “Москвич” сыл аҥаарынан тахсыа, өссө электромобиль буолуо диэн эрэкэлээмэлииллэр. Онтулара баара, Кытай JAC диэн корпорациятын “iEV7” диэн мааркалаах, арыый чэпчэки сыаналаах кроссоверын эмиэ кэмпилиэктэринэн аҕалан хомуйаары гыналлар эбит. Маннык үлэни импорды солбуйуу диэн ааттыахха сөп дуо?
***
“Импорды солбуйуу” Арассыыйаҕа сыыһа хайысханы тутуһан иһэрин бастаан Федерация Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ Валентина Матвиенко бэлиэтии көрөн, муус устар 13 күнүгэр айдааны тардыбыта. Кини Арассыыйаҕа тимир тоһоҕону да оҥорбот буолбуттар, омук сириттэн атыылаһаллар диэн Минпромторгу кириитикэлээбитэ. Оттон Минпромторг эбитэ дуу, “Матвиенко Арассыыйаҕа тоһоҕону оҥороллорун хайдах билбэтий?” диэбит курдук, тоһоҕо оҥорор дьону, тэрилтэлэри тэлэбиисэринэн көрдөрүү саҕаламмыта.
Маныаха Валентина Ивановна саамай сөпкө: “К моему глубокому сожалению, вместо того, чтобы проанализировать ситуацию, разобраться, как так получилось, что изделия, которые чуть сложнее, чем кусок проволоки, мы тоннами ввозим из других стран, Минпромторг радостно заявляет, что гвоздей в стране производится достаточно и готовит бравурный пресс-релиз”, – диэн эппиэттээбитэ. Кини итиннэ Минпромторг өттүттэн омук сириттэн тутулуга суох сөмөлүөттэри, массыыналары, атын да уустук тэриллэри оҥорууга дириҥник ылсыы суоҕун таарыйбыта. Оттон биһиги чунуобунньуктарбыт сааҥсыйанан бобуллубут Европа, Эмиэрикэ оҥоһуктарын оннугар дойду производствотын Кытай кэмпилиэктэрин киллэрэн солбуйарга суоттаналлара хараҕы баайыы буолбатах дуо?
***
Сааҥсыйалар киириэхтэригэр диэри сибиинньэ этинэн Арассыыйа бөдөҥ агрохолдиннара толору хааччыйан олороллор дии саныырбыт. Ол эрээри манна эмиэ омуктартан тутулукпут улахан эбит. Сибиинньэни иитэргэ туттуллар тэриллэр, эти тоҥорор, харайар оборудование, көмпүүтэр бырагыраамалара, битэмииннэр, минеральнай бэссэстибэлэр, эмтэр, белоктаах компоненнар уо.д.а. үрдүк барыһы мэктиэлиир наадалаах барыта омук киэнэ, бэйэбит оҥоро иликпит.
Ол тугунан диэлийэн тахсыан сөбүн аҕыйах хонуктааҕыта “МК”, “Фонтанка” уо.д.а. федеральнай СМИ-лэр суруйдулар. Суруналыыстар тэхиниичэскэй билим дуоктара, бэрэпиэссэр Александр Ишевскэйи кытта кэпсэтиигэ: “Эт сыаната ыараатаҕына, дэписсиит буоллаҕына, тугунан солбуйуохха сөбүй уонна сибиинньэ этин сыаната маҕаһыыҥҥа баччааҥҥа диэри ыараабакка турарын “кистэлэҥэ” тугуй?” – диэн ыйыппыттар. Бэрэпиэссэр билигин омук сириттэн сибиинньэ аһа, эбиилигэ кэлбэт буолан, дойдуга сибиинньэни маассабайдык өлөрүү бара турар, онон, элбэх эт ырыынакка быраҕыллан, сыана үрдээбэт диэн соһуппут. Ол омук аһын солбуйар сибиинньэ аһылыгын бэйэбит оҥорбот эбиппит. Бэрэпиэссэр “Итиннэ импорды солбуйуу оҥоһуллубатах” диэбит. Кини сотору сибиинньэ аҕыйаан, этин сыаната икки төгүл улаатыан сөп диэбит.
Учуонай дойдуга сотору эт киһи күн аайы кыайан сиэбэт күндү аһа буолуон сөп диэн тойоннообут. Эти-сиини белогунан хааччыйарга балык барсыа, ол эрээри сыаната эмиэ чэпчэкитэ суох буолуо диэбит. Бэрэпиэссэр эти кэмчилээн сииргэ аҕыйах эттээх, элбэх килиэптээх, лууктаах уонна куурусса сымыыттаах кэтилиэт полуфабрикаттарын оҥорон хаһаанарга сүбэлээбит. Итинник кэтилиэттэн эт-сиин наадыйар белогун ылар үһү, оттон атына “куртах уйбааны” эт сиэбит курдук албыннаан тоторорго “гарнир” буолуо буоллаҕа.
***
“Импорды солбуйууну” толору бэйэбит киэнэ гына ситиһии глобальнай буолбут аан дойдуга уустук. Ол эрээри импорды солбуйууну көҕүлүөхтээх судаарыстыбаннай корпорациялар соруктарын толорорго дьаныһан туран дьарыктамматтар диэн кириитикэ уруккуттан иһиллэрэ. Ол курдук, “Роснано” диэн “улуу госкорпорация” эһиннэ диэххэ сөп. Тойонноро А.Чубайс, харчы бөҕөнү сиэн баран, кыраныысса таһыгар куотта. Ити курдук, судаарыстыба үбүн ылан баран, чиэһинэйдик үлэлээбэккэ, харах баайар отчуотунан халлаан хайдарынан арбана олорон уорбут, кыраныысса таһыгар куоппут аҕыйаҕа суох.
***
Арассыыйаҕа, дьиҥинэн, араас ресурса, харчы сөҕүмэр элбэх. Ханнык баҕарар сыалы ситиһиэхпитин да, ситиһимиэхпитин да сөп. Билиҥҥи олоҕу көрдөххө, тэлэбиисэргэ иһиллэр луоһуннар, сыаллар, отчуоттар уонна тугу ситиспиппит – тус-туһунан. Дойду барҕарыытыгар, норуот олоҕун таһыма үрдээһинигэр дьулуһуу суох курдук көстөр. Кимнээх, тоҕо итинник гыналлара биллибэт. Дойду салалтата Арассыыйаны омуктар сырьевой холуонньалара оҥорор сыала-соруга суоҕа чахчы. Былааннарбыт куһаҕана суохтар эрээри, тоҕо туолбаттара өйдөммөт. Холобур, хас эрэ сыллааҕыта, 25 мөл. үрдүк оҥорумтуолаах үлэ миэстэтин тэрийии, ВВП-ны икки төгүл улаатыннарыы курдук соруктар этиллибиттэрэ. Экэнэмиистэр этэллэринэн, оччолорго ВВП-быт аан дойдуга 5 миэстэ этэ, билигин 12-кэ түһэн сылдьабыт. Оччолорго наһаа үрдүгэ суох технологичнай оҥорон таһаарар бырамыысыланнаска 17 мөл. киһи үлэлиирэ үһү. Ону ити кэмҥэ элбэх боростуой собуоттар да аһыллыбыттара буоллар, бырамыысыланнас оҥоһуута 2 төгүл үрдүө этэ дииллэр. Ол эрээри элбэх собуот тутуллубата, 25 мөл. үрдүк үлэ миэстэтэ ситиһиллибэтэ. Омуктартан технологическай өттүнэн тутулукпут хаһан кыччыыра биллибэт. Киһи бүгүн туттар малын-салын, аһын-үөлүн, дьиэтин тэрилин хайа омук киэнин испииһэктээн баран, оҕолоругар хаалларан, “Эһиги кэмҥитин кытта тэҥнээн көрөөрүҥ, төһө сайдыбыппытын билиэххит” диэн хаалларыан сөп эбит.
***
Экэнэмиис эспиэрдэр этэллэринэн, Арассыыйаҕа офшорнай-олигархическай хапыталыыстыы тутул баһылаан, норуот сайдыытын, олоҕун таһыма үрдүүрүн харгыстаабыт. Дойду национальнай дохуотун 47%-нын нэһилиэнньэ 1% баһылаан, тиэрэ байан олорор. Владивостокка быйыл олигарх А.Мордашев 45 млрд солк. сыаналаах яхтата сааҥсыйаттан куотан кэлэн барбыта. Ити харчы Приморье сыллааҕы бүддьүөтүн 1/3 тэҥнэһэр.
Биһиги олигархтарбыт “байдыбыт да, омуктар бэйэлэрин дьоннорунан ааҕыахтара” дии саныыллара албын буолара сааҥсыйаларга көһүннэ. Арассыыйа үбүн саппааһын тутан ылбыттарын курдук, олигархтарбыт кыраныысса таһыгар куоттарбыт бары баайдарын, дьиэлэрин-уоттарын, бааҥҥа сытар үптэрин арҕаалар эмиэ тутан ыллылар. Ким да билбэт, Украина сабыытыйалара уоскуйбуттарын да үрдүнэн, кинилэр баайдарын төннөрөллөрө саарбах.
Уопсайынан, импорды солбуйуу омук технологияларыгар, компоненнарыгар тирэҕирэн оҥоһуллубута бырамыысыланнаспыт үрдүк ситиһиилэнэригэр тиэрдибэтэ.
***
Арассыыйа салалтата ханнык суолу тутуһан “импорды солбуйууну” салгыыра буолуой диэн араас кэпсэтии, таайыы барар. Итиннэ олигарх О.Дерипаска ураты көрүүлээх. Дерипасканы дойдутун туһугар ыалдьар, үлэлиир патриот киһи дииллэр. Төрөөбүт дойдутугар элбэх социальнай тутууну, бырайыагы оҥорбутун кэпсииллэр. Баҕар, буолуо, туох да диэбэппит.
Дерипаска былаастар хампаанньаларга, судаарыстыба уорганнарыгар “импорды солбуйуу начаалынньыктара” диэн эбии чунуобунньуктары аныыр баҕаларын кириитикэлиир. Дойдуга социальнай кыһалҕа төһө да элбиэн сөбүн иһин, чунуобунньуктары анаабакка, биисинэс, ырыынак наадыйыытынан көрөн, ситиһиилээхтик үлэлиир хампаанньаларга, урбаанньыттарга итэҕэйиэххэ наада диир. Ону таһынан кини бөдөҥ судаарыстыбаннай бааннар оннуларыгар эриэйтининэн 51-с миэстэттэн аллара турар бааннарга көмө оҥорор ордук көдьүүһү биэриэ диэн санаалаах. Дерипаска: “Көмүс, валюта баайбытын дьолбут мэктиэтэ диэн, омук сиригэр уура сыппыппыт сыыһа эбит, ону биир хараҥа күн кэлэн, дьолбутун илдьэ барда”, – диэн букатын атыннык дьаһанар, тэринэр кэм кэлбитин этэр.
Бэрэсидьиэн В.Путин пресс-сэкирэтээрэ Д.Песков “импорды солбуйуу” тоҕунна диэн Клишас этэрин кытта толору сөбүлэспэтэ. Ол эрээри бырабыыталыстыбаҕа, госкорпорацияларга билиҥҥи балаһыанньаны, үлэ хайысхата уларыйыахтааҕын өйдөөһүн баар, онон, турбут соруктары толоруу салҕаныа диэн эттэ.
***
Саха сиригэр омуктан улахан тутулуктаах производство суох. Дьокуускайга “Саюри” сабыллыа диэбиттэрэ да, олус үчүгэйдик үлэлии турар.
Кытайга, Индияҕа уо.д.а. илиҥҥи дойдуларга экспортыыр сирбит баайа сааҥсыйалартан улаханнык оҕустарбат дииллэр. Онон, быйыл бүддьүөт туруга бөҕөх, аска-таҥаска оҕустарыахпыт суоҕа диэн былаас эрэннэрэр.
Оттон бэйэбит төрүт баайбыт: ынах сүөһүбүт, сылгыбыт, табабыт, бэйэбит илиибитинэн үүннэрэр оҕуруоппут аһа сааҥсыйа эрэ, үөдэн эрэ, кыһаллыбат. Онно балыкпытын, булпутун, сирбит аһын эбиэххэ. Бу баайбытын иитиигэ, элбэтиигэ үлэни сатаан тэрийии аһы-үөлү элбэтиэ. Итиниэхэ дьоҥҥо үлэлиир, көҕүлүүр усулуобуйаны тэрийии өр кэм устата ас-үөл өттүнэн тутайбаппытыгар улахан төһүү буолуо этэ.
Владимир Степанов.
